скачать книгу бесплатно
Сарсыарда кэргэмминээн чэйдии олорон, саха дьонун ?гэ?инэн т??лб?н кэпсээтим, онуоха кэргэним: «?ч?гэй т??л эбит. Б?г?н Уулаах диэки тахса сырыт», – диэтэ.
Мин саабын ыллым, хомуннум да?аны автовокзалга ыстаннаран тиийдим. Покровскай такситыгар олорсон, Уулаах Аан та?ыгар тиийэн т?ст?м. ?р?? Бастан кэлэр ?рэ?и баты?ан мырааны ?р? бардым. ?рэх с??рд?б?т эрээри, биир да ку?у харахтаабатым.
Киэ?э хойут ?лт? сылайан, маа?ын сылдьыбыт уум халдьаайытыгар сынньана олордум. Бултаан б?тэн, саабын ы?ан хаатыгар уктум. Ол олорон хайаан да бултуохтаах этим диэн саныыбын. Бараары туран к?рб?т?м, оттоох ньалыар ууга алта к???н устан киирбит. Ону к?р?н хаптайдым, с?рэ?им битиргэччи тэптэ, тириттим а?ай, мэктиэтигэр тобугум сал?алаата. Хамсалаах табах бысты?а олорон уоскуйдум. Саабын хаатыттан ороон хос хомуйдум, икки ботуруону уктум. Аргыый сэрэнэн ???й?н к?рб?т?м, икки атыыр к???н хос олорор, к?т??р? хонойуохтарынан хонойбуттар. Мин ?г???-элбэ?и толкуйдуу барбакка ытан саайдым, онтон к?т?н тахсыыларыгар ойон туран ыттым. К??рэтэн сыы?ан кэбистим. Ууга с??рэн киирбитим – икки к???н т?б?л?р?н ууга уган, кынаттарынан ла?ыйа сыталлар. Дьэ манна ??р?? б???н? ??рд?м, Баай Байанайбар махтал тылларым эттим. Кустарбын с?гэ?эрбэр уктан, суолтан массыына тутан дьиэлээтим.
Саха ?гэ?инэн, Ньукуолу??а сиир кустанным, салгыы Горнайга бултуу барбытым. Кус булда диэн айыл?а?а сылдьан дуо?уйуу, сынньаныы буолла?а. Куорат булчуттарыгар сыл тахсар ас буолбатах.
Дьаа?ыга
Хас да сыл о?остон, бэлэмнэнэн, уоппуска ылан, эт-ас то?ор буолбутун кэннэ сэтинньи ыйга, аалым ба?а хо?нон, Дьаа?ыга куобахха ту?ахтыы барар буоллум.
Баата?ай пуордугар убай курдук саныыр Б??т?р?м к?р?стэ. ???ээ Дьаа?ы куоратыгар хонон туран, халлаан айа кылыыта к?ст?р буола су?уктуйа сырдыыта, сарсыарда эрдэ Тэккэни Эбэ ??тээнигэр массыынанан айаннаабыппыт. Халлаан сырдаан, утары сандааран тахсан аламай к?н кытары кыы?ан эрдэ?инэ, халлаа??а харбаспыт Дьаа?ы хайаларын ?рд?нэн айаннаан истэххэ, аан айыл?а кэрэмэн к?ст??тэ арылыйар. Чо?куйа кырыаран турар мастар ?р?? к?м?с м????рэ симэ?и кэтэн тупсан к?ст?лл?р. Хаарынан б?р?лл?б?т хаты?нар, байбаралаах мааны ырбаахылаах хотуттар курдук, лагла?ан тураллар.
Харах ыларын тухары тула хайалар, д?р?н-д?р?н тайах у?ун дьоро?ор ата?ынан атаралаан ааспыт суола к?ст?р. Хаар анныттан хара улар к?т?н ла?ыйан тахсар, киис обургу мас к?т?р?гэр ??мэн сыбдыйбыт суола дыргыйар. Кини обургу утуйа сытар куртуйахтары, бочугурастары биллэрбэккэ эрэ т??лэрин бур?атан эрдэ?э. Албын са?ыл куобахха и?ээ?нээн, ч?м-ч?м ?ктээн ааспыт суола к?ст?р. Кырынаас кутуйах к?рд??н биир тэ?ник лэкэчэктээн ойбут. Хаххан, хаппыт маска олорон, аарыма т?б?т?н эмискэ с?р т?ргэнник эргитэн, ??н тиэрбэ?ин са?а эрилкэй хара?ынан тулатын к?р?нэр. Улуу Суорун уола хара суор би?игини уруйдаан, баты?а к?т?н халаахтыыр. Мин бултуйдахпына уос-тиис ?ллэстэр буолла?а.
Тулам кырса т??т?н курдук кылбархай хаар. Ки?и тылынан ойуулаабат кэрэ к?ст??тэ. Ама, бу кэрэ к?ст??н? к?р? олорон хайа да дьиппиэн бэйэлээх манньыйан, нохтолоох тойон с?рэ?э толугуруу м?хс??, хай?ахтаах хара быара хамсыа суо?ай? Т??? да кы?ы??ы кылгас к?н киириэр диэри айаннаатарбыт, бииртэн биир кэрэ к?ст??н? уонна кыра?а суругун к?р?н к?н биллибэккэ ааста.
Борук-сорукка Тэккэни Эбэ ??тээнигэр тиийэн кэллибит. ??тээн саха бала?аныныы тутуллубут, та?ынан буору хаайан сабараанньалаабыттар уонна ????т?гэр дылы буор куппуттар. Буор чи?ээн миэтэрэ а?аара т?сп?т, ма?ын быы?ынан ?рд?к мэ?э халлаа??а сулустар бала?аны эргиччи бачыгыра?ан, кылапачы?ан к?ст?лл?р. Хара?а?а харбыала?ан уоппутун отуннубут, хата, булт ?гэ?ин туту?ар дьон сылдьыбыт буолан, а?ыйахта оттор ма?ы хаалларбыттар.
То? турар ??тээни отуннубут, о?охпут ??рэн-к?т?н умайан сирилээтэ. ?рэххэ киирэн ойбон алларан, уу ба?ан, ас астанныбыт. Эбии, тэйиччи сиртэн хаппыт ма?ы кэрдэн, т??н отторбутугар мас бэлэмнээтибит. Хойукка диэри т?б?г?рд?б?т. ??тээммит ки?и тыына бур?а?наабат эрэ буола сылыйыыта Баай барыылаах Байанайтан, сир-дойду иччилэриттэн к?рд???н, Дьокуускай куораттан анаан-минээн кэргэммэр астатан а?албыт арыылаах алаадьыбынан аал уоппун айах тутан к?нд?лээтим. Ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ а?аатыбыт. Тото-хана а?аан баран, утуйар та?аспын бэрийдим. Баата матараас ?рд?нэн таба тэллэх тэлгээтим, ол ?рд?нэн ??тээ??э баар олохтоох нэк буолбут куобах суор?аны уурдум уонна эмиэ нэк буолбут куобах суор?анынан, онтон кус т??тэ суор?анынан сабынным.
??тээммит истиэнэтин быы?ынан ыраах кылахачы?ар сулустары к?р?н, тыыммыт бур?а?ныы-бур?а?ныы, кэпсэтэ сыттыбыт.
«Бэрт дии, дьи?нээх булт диэн маннык буолар: хайа эмтээх сибиэ?эй салгына, кылыгыраан с??рэ сытар таас Дьаа?ы ?рэ?ин дьэ?кир уута, сибиэ?эй булт этэ. ?сс? мантан ордук булчукка туох наада. Хата, доруобуйа?ын к?нн?р?н, эмтэнэн бар», – диир Б??т?р…
Мин маннык хардарабын: «Ээ, эмп-томп б???н? а?албытым, б?т?н биир м????чч?к».
Ки?им тута ?йд??б?т?хп?р с??рг?лээн: «Ити аата айыл?а эмин этэбин. Онтум ыалдьар, мантым ыалдьар диэн ??сэргиигин, мин луохтуур буолбатахпын. Эн бэйэ?ин харыстаммакка, ыалдьабын диэбэккэ, то?уу хаары кэ?эн ?лт? сылайар гына хаамп, айыл?а бэйэтэ к?р?н эмтиэ?э, эн сибиэ?эй салгы??а хаамп эрэ», – диэн хомуруйа со?ус с?бэлээн эттэ.
Кэпсэтэ сытан этим атыйан, дьагдьайан бардым. Туран чараас бэргэ?э кэттим уонна уота с???р?йб?т о?охпор мас эбэн баран: «??тээммит кыра салгыннаах, с?р??н со?ус дуу», – диэн сэрэнэн эттим.
Ки?им с?б?лээбэтэх куола?ынан с???д?йдэ: «Кы?ы??ы булка кэлэн баран мантан сылаас тыа дьиэтигэр хонуом дии санаабыты? дуо? ??л мутук тосту то?ор тымныытыгар манна хапкаан к?р? сатыы кэлэр, кырдьык, саллыылаах. Аара то?уурдаргын к?р?н, хара?а?а харбыала?ан, туос сатыы бырды? быстан к?лгэдийэн кэлэ?ин, илии иминэн мас мастыыгын. Ол сылдьан с?гэ? уга тосту ыстанан ыксатар. Дьэ, бы?атын эттэххэ, дьи?нээх эр ки?и булда бу буолар. Маннык булка уол о?о уйана-хатана биллэр, у?аарыллар-хатарыллар», – диэн са?арбыппын кэмсиннэрдэ.
Саха былыргы булчуттара т??лээх соноругар т???л??х то?муттара-хаппыттара, эрэйи э?ээрдэринэн тэлбиттэрэ буолуой диэн бэйэм эппинэн-хааммынан билэн олус с?хт?м. Т??? ичигэс та?астаах буолуохтарай, уонунан к?ск? салаасканан сатыы бултуу тахсар дьон. Былыргы улуу булчуттары ытыктаан, кинилэртэн саллан, са?ата суох с???н сыттым.
?б?гэлэрбит ?рк?н ?йд??х буолан бу дойдуга олохсуйан олордохторо. Булт тэрилин айан, ону ту?анан, бултаан-алтаан тыыннаах ортохторо. Холобур, айаны о?оруу, тыатаа?ы сохсотун охсуу, хандааны туруоруу т???л??х мындыр ?йт?н тахсара буолуой. Саха былыргы булчуттара аар айыл?а?а у?аарыллан-хатарыллан, куо?анан, сындалыйбат сындаа?ыннаах буолаллар. Кинилэр удьуордара – тустууктарбыт аан дойду улахан к?б??рдэриттэн кыайыы к?т?лл?н?н сири-сиксигинэн эргийэн кэлэллэр.
Арай сарсыарда у?уктубутум: о?ох тигинэччи оттуллубут, харбыыл истиэнэ быы?ынан сулустар к?ст?бэттэр, халлаан су?уктуйан эрэр. Куоракка курдук буолбатах. На?аа чэбдигирэн у?угуннум. ??рэ-к?т? ойон туран, курданарбар дылы сыгынньахтанан, хаарынан сууннум-тараанным.
Ити к?н ?р??н, маспытын бэлэмнээтибит. Эргэ ??тээн буолан, хаппыт мас биэрэстэ ыраах ?рэх куулатыгар ордубут. Ону булан охторон, соро?ун та?ан, бы?а холоон биир ыйга тиийэр гына, бысталаан кэбистибит. ?лэни б?тэрэн киэ?э а?ыы олордубут. Мин бала?ан ба?анатыгар ?й?н?н, наара оро??о олорон, куруускаттан итии чэйи сыпсырыйан и?эбин. Б??т?р миэхэ к?хс?нэн олорон остуолга а?ыыр.
Ол олордохпуна, эмискэ, т??? да аан а?ыллыбатар, «киирдилэр» диэн сэрэйэ санаатым. С?рэ?им эмискэ к??скэ тэптэ, кулгаа?ым чу?кунаата, мэйиим эргийдэ. Кыайан хамсаабат турукка киирдим. Б??т?р тугу эрэ кэпсиир, ону ?йд??н истэр кыа?ым суох, са?ата ханна эрэ ыраах и?иллэр. Кыахпын былдьатан, далбааран, хамсалаах табах бысты?а да? курдук олорбутум кэннэ «та?ыстылар» дии санаатым. Дьэ онтон уоскуйан туос амабар т?ст?м. Киэ?э ??т?н тохпут о?олуу уку-сакы сырыттым. Онноо?ор до?ордоох ки?и кыа?ын ылар буоллахтарына, б?т?н биир ыйы бы?а билбэт сирбэр хайдах со?ото?ун олоробун диэн санаа т?б?б?р эриллэн киирдэ.
Киэ?э хойут, утуйаары сытан, с??м т?сп?пп?н к?р?н ки?им с?бэлээтэ: «??тээ??э со?ото?ун хоноргуттан дьаарханар буоллаххына, к?н? бы?а ?лт? сылайыах-хар диэри тыа?а хаамп, киэ?э хойут кэлэн ?лэ?ин-хамнаскын б?тэрэн баран, тугу да санаабакка утуйан хаал. Бу дойдуга тугу эмэ сыы?а-халты туттан холдьо?улуннаххына, т??н туран куотума, то?он ?л???, халлаан сырдыыта айаннаар. Ки?и эрэ буолларгын сэрэнэн сырыт, илиигин-атаххын дэ?нээтэххинэ ким да ?р???йбэт, мин биир ыйынан кэлиэхпэр диэри суолу? сойуо, буларым да саарбах. Бу дойду с?б?лээбэтэ?инэ тута биллэрэр».
Сарсыныгар Б??т?р дьиэлээтэ. Биир ый со?ото?ун аар тай?а ба?ыгар хайалар быыстарыгар хааларбыттан санаар?аан, санаа эргимтэтэ о?осто сытан, утуйан хаалбыппын. Оро?уйа5 сытан т??л т??ээн т??к?л?йд?м. ??тээ??э баар курдукпун. Б??т?р утары истиэнэ?э баар оронугар сытарын курдук сытар. Дэлби хаба?арбыппын, дьиэ та?ыгар та?ыстым. Арай к?рб?т?м: ??тээним дойдубар, ыалларым ?нд?р?йд??х далларын кэннигэр, баар эбит. Мин на?аа ??рд?м. Дьэ хата дойдубар бултуу сылдьар эбиппин дии санаатым. Ол быы?ыгар дойдубар куобах суох, чэ, туох буолуой дии саныыбын.
Ол сытан ки?им турбутугар у?угуннум. Тута т??лб?н кэпсээтим. Б??т?р балайда са?арбакка дьо?умсуйан сытан баран т??лб?н тойонноон эттэ: «Дьэ, Дь?г??р, бу дойду эйигин кырыы хара?ынан кынчарыйбатах, аты?ыраабатах, дойдугар сылдьар курдук санан диэбит».
Тото-хана а?аан баран, дьиэ та?ыгар тахсан ки?ибин, а?атын сайыспыт о?олуу, икки хайа икки ардыгар саппа?ыран туран атаардым. Б??т?р куула тыа?а киирэн к?хс? а?ыйахтык к?ст?н хаалла. Мин т??лб?н саныы-саныы, онтон дуо?уйан ??рэ-к?т?, сарда?алаах сарсыарданы уруйдуу, аламай к?н утары ту?ахтарбын иитэ, сарсыардаа??ы дьыбары бур?а?натан, алыы диэки хаама турдум.
Киэ?э хара?арбытын кэннэ ту?ахтарбын иитэн ?лт? сылайан кэлэн, то? турар ??тээн о?о?ун отуннум, куобахпын астаан бу?ара уурдум, ыйда?а сырдыгар оттор маспын а?ала бардым. Ыйда?а тунаархай сырдыгар ки?и ахтатыттан ыйанар ?рд?к дул?а?а мэ?эйдэтэ-мэ?эйдэтэ ?стэ кырынным, кэлэ-бара алта биэрэстэни адыр?айдаах6 сиринэн хаамтым. Онтон сарсы??ыбар бэлэмнээн, ?рэхтэн уу бастым. Тото-хана а?аан о?охпун ыбылы оттон, туох баар кыра да тыа?ы-уу?у и?иллии-и?иллии, сиэгиргээн сулустары к?р? сыттым.
Аар айыл?а на?аа да кэрэ, улуу да буолар эбит. Адаардаах ар?астаах таас Дьаа?ы хайалара хас м?л?й??н сыл турбуттара буолуой? Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх т??? да ??рэхтэнэн бэрдимсийбитин, т?р??б?т ийэ айыл?аны аанньа ахтыбакка дьаабыламмытын и?ин, бу орто туруу бараан дойдуга кэлэн аа?ар ыалдьыт, хонон аа?ар хоно?о буоллахпыт. Икки атахтаахтар к?н тура-тура таптаабыппытынан айбардаан, ааргытык дьа?анан, бэйэбит олорор мутукпутун кэрдэр сыаллаахпыт-соруктаахпыт.
Иччитэх улуу хайалар быыстарыгар то?о сытан анаардахпына, икки атахтаах ки?и диэн бу улуу аар айыл?а?а хаар биир кыырпа?а эбит. Аламай к?н к??скэ тыктын, хахсаат тыал т?ст?н – с?тэн-симэлийэн хаала?ын.
Улуу Дьаа?ы аты?ырыы к?рб?т?. Сиэри-туому туту?ар ки?ини ара?аччылыыр, б??бэйдиир эбит. Сорох к?н сыыстаран, чараастык та?нан бардахха халлаан л??к?рэн былыты а?алан хаар т??эрэр, бытар?ан тымныы имийэн, то?муппун а?арар. ???эттэн ким эрэ к?р?-харайа, харыстыы сылдьарын этим-сииним сэрэйэр. Сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэн, доруобуйабын алларыппыт ки?ини Дьаа?ы хайалара эмтээбиттэрэ, ону аа?ан суруйар кыдьыкка сы?ыарбыттара. Дьаа?ыга барыахпар диэри сурук да суруйбат ки?и, сурук ?лэтинэн куудьуйан7 тиигинээн турдум. Ба?ар, сиэри-туому, булт ?гэ?ин, айыл?аны харыстыыр ту?унан хайа иччитэ соруйан суруйтараары дьээбэлээбитэ буолуо. Биэс уон сааспар диэри тустар эрэ кыдьыктаах ки?ини тосту уларыппыта.
Ыалдьан нэ?ииччэ салла?наан кэлбит ки?и, с??рбэччэ куоба?ы с?гэн, с??рэ сылдьар буолбутум.
Хайа иччитэ киирэ сылдьыбыт киэ?этигэр, ким-туох ки?и кэлбитин к?р?н та?ыста?а. Онно с?б?лээн атарахсыппакка бэйэ ки?итэ, сиэри-туому, булт ?гэ?ин туту?ар, ???к эбит диэн к?р?н-харайан, ?й??н-убаан этэ??э сырытыннаран ?лг?мн?к бултатта. ??тээ??э со?ото?ун туох эмэ буоллахха ытаа да ыллаа, арба?астаах да абырыа суо?а. Аар тай?а ба?ыгар ким кэлэн быы?ыай?
Дьэ итинник, айыл?а?а эмтэнэн Баай Байанай ?лг?мн?к бэрсэн, эбиитин суруйар ?лэ?э сыстан, то?он-хатан, хатарыллан, этэ??э сылдьан турабын. Э?иилигэр эмиэ амта?ыйан, Дьаа?ы Эбэ хоту??а бултаабытым, ол бэйэтэ туспа кэпсээн. Билигини сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэрбин тохтотон, доруобуйабын тупсараары, чэбдигирдээри к?н аайы то?уу хаары тиритэ-хорута кэ?эбин.
Л?к?ч??н К??лэлээ?эр
Биир ?т?? саас Л?к?ч??н К??лэлээ?эр куска бултуу сытабыт. Эбэ быйыл ырбыыламмакка ортотунан сайан, кус к??л ортотугар т??эр. Киэ?э, сарсыарда кус к?т?р кэмигэр кыралаан ытабыт. Сандал саас кэлэн, айыл?а у?уктан, ки?и эрэ с?ргэтэ к?т???лл??х курдук. Ханна эрэ от быы?ыгар к??х т?б?л??х атыыр к???н ты?ытыгар бэрдимсийэн кэ?иэ?ирбит суон куола?ынан маатыр?ыыр, чыркымай ???энэн эрийэ-буруйа к?т?н и?эн чурустуур, сиэдэрэй ??н??х мороду бокуойа суох, кимтэн эрэ ?р???сп?тт??, мин а?айбын диэн уруттуур. Эбэни эргийэ к?т?н, моонньо?оннор д?р?н-д?р?н са?арсаллар, сотору-сотору хаастар айманан аа?аллар, хара тыа?а куртуйах ??р?н мунньан охсон кулдьугуруур, ханна эрэ хабдьы бэбээрэр.
Ити барыта, т??н? бы?а т??? да тары сиэбит ыт курдук то?он бабыгырыы олордоххо, кэрэ иэйии буолан с?рэххэ-быарга сылаанньыйа киирэр. Сааскы айыл?а кэрэ дь???й??т?н истэ олордоххо т??н биллибэккэ аа?ар, онно эбии сотору-сотору чыркымайдар обургулар сирэйгин бы?а охсо сы?ан аа?аллар, ону сыы?а-халты ытан хаала?ын. Итинник т??н?н кус то?уйабыт, к?н???н сири-уоту к?р? таарыйа уу кэрийэбит. Баай Байанай кыралаан бэрсэр.
Соро?ор ыалларбыт билсэ кэлээччилэр. Биирдэ, эбиэт са?ана, ыалбыт Куочукка кэллэ. ?гэс бы?ыытынан чэйдии-чэйдии булт-алт ту?унан кэпсэттибит. Ол олорон манныгы сэ?эргээтэ:
«Би?иги урут, сопхуос са?ана, к???н Баппа?аайы уонна К??к?с ?рэхтэр холбо?ор сирдэригэр Самахха оттообуппут. Ол оттуу сылдьан, харабыт б?тэн, миигин матасыыкылынан бултата ыыттылар. Тыа са?атыгар тохтоон тэйиччи баар элгээ??э, ба?ар туох эмэ суол-иис баара буолуо диэн, к?р? бардым. То? к??с бысты?а хаампытым кэннэ, арай иннибэр икки таба и?эр. Мин суон бэс кэннигэр са?ан хааллым. Кыылларым аа-дьуо чуга?аан баран, сыппын ылан таныыларын тардыр?ата-тардыр?ата, тула к?р?н, сиэгиргээн, олоору?наатылар.
Икки уостаах доруоп саабын аргыый ылан, биир улаханын саам сыалыгар киллэрэн баран, чыыбыспын сыыйа тартым. Онуоха саам уот биэрбэккэ чап гына т?стэ. Кыылларым сэргэхтэрэ с?рдээх, ойон хааллылар. Иккис уоспунан ыттым да хантан табыахпыный, суох буолла?а. Ол туран «бу биир уостаах саанан ханна баран тугу бултаары, адьыр?а суола элбэх, аны ки?ини былдьыа?а» дии санаатым, онон ?т?хп?н быстым. Борук-сорук буолуута тимир к?л?б?р кэллим.
Ыллык устун баран и?эн к?рб?т?м: матасыыкылым аттыгар, ыллык кытыытыгар, сыгынах к?ст?р. «Эс, манна маа?ын к?н?с сыгынах суо?а» дии санаатым. Онтон ?йд??н к?р??т, тыыным кылгаан, тиритэн-хорутан бардым. Хара тыа му?ур тойоно – тыатаа?ы, т?б?т?н ньылатан, бэйэтэ накыйан, миэхэ саба т??эргэ бэлэм сытар эбит. Санаабар аралдьыйан, к?рб?кк?, ыкса чуга?аан хаалбыппын. Т??рт с?ннь??х хаалбытын сиэппиттэн хостоон ылан тарбахтарым быы?ыгар – ыыраахтарбар кыбыттым. Бэйэм да ?йд??б?кк?, биир харыстаах саха бы?а?ын тииспэр ытырдым. Эмиэ то?о ытырбытым буолла, бы?а?ым кыыныгар да?аны сылдьыан с?б?. Ыксаан, ?й?м бааллан, ханнык эрэ бы?ылааннаах киинэни к?рб?пп?н ?т?г?ннэ?им буолуо. Мин диэки кыара?ас сытыы уоттаах хара?ынан кырыктаахтык к?р?-к?р? а?ыыларын килэтэн, суос бэринэн, к?хс?н т?гэ?эр кигинэйэн ырдьыгынаата. Ол туран адьыр?а миигин ы?ырар дуу, ??рэр дуу курдук, илин ата?ынан салгыны тарыйда. Аар тай?а улуу дьаалытын кытта киирсэр санаам суох. Эргийэн тумнан бараары санаммыппар кыылым туран кэллэ, часкыйа т??эн баран, аарыма бэ?и ма?ан субата кылбайыар диэри ньылбы о?уста.
Миигин кытта к??н былдьа?аары, ааппын ааттаан о?остон кэлэн, матасыыкылым аттыгар то?уйа сыппытын, дьэ онно биирдэ ?йд??т?м. Бэйэ бодобун тардынан, эр хааммын ылынан киирсэргэ бэлэм турдум, кыылым суос бэринэн часкыйа т??ээт, утары ыстанна. Уолугун ??т?н к?р??т, саабын т?л? тардан кэбистим. Кур ботуруон т?бэстэ бы?ыылаах, с?ннь????м тыатаа?ы ата?ын анныгар бур?ас гынна, адьыр?а со?уйан ку?а?ан а?айдык са?а аллайаат, хаа?а?ы бырахпыттыы тиэрэ хойуостан, т?тт?р? с??рдэ. Онтон ?й ылан, уолуйбута аа?ан, эргиллэ т?стэ да, уун-утары ыстанна. Сарсы??ы аламай к?н? иккиттэн биирбит к?рб?т дьыл?аланна. Булчут ?б?гэм хаана тардан, муус холкубар т?ст?м. А?аар атахпар тобуктаан олорон бу утары ойон и?эр хара тыа адьыр?атын к?м?г?й?н кы?аан баран чыыбыспын сыыйа тартым. Саам ?с киирбэх, хата э?иннэ. С?ннь????м тиийэн п?л гына т?сп?т?н и?иттим, кыылым ньахчас гынна. Тэйиччи ойон тиийэн, кыа?ын былдьатан, ыраас сиргэ сытынан кэбистэ. Ол сытан улам уостан, ньалбыйдар ньалбыйан, хаптайан хаалла, сири кытта сир буолла. Арай т?б?т? эрэ биллэр биллибэттик к?ст?р. Ону к?р?н тыатаа?ы сатаан са?арын итэ?эйдим. Саабын бэлэм тутан, кыылбын эргийэн матасыыкылбар тиийдим. Отууга тиийэн туохха т?бэспиппин кэпсээтим, дьонум ?уу-?аа буоллулар. Сарсыныгар убайдарбынаан саа-сэп бэлэмнэнэн тахсыбыппыт: хара тыа амырыын адьыр?ата сыппыт сиригэр у?уктубат унньуктаах у?ун уутун утуйа сытара. Туох буолан миэхэ таала кырыыланан бэйэтин былдьаппыта буолла.
Ол саас К??лэлээх Эбэ?э олус ?ч?гэйдик дуо?уйа бултаан турабыт».
Т??лээхтээ?ин
Ааспыт ?йэ б?т??тэ дойдубуттан Дьокуускай куоракка к???н киирбитим. Бэргэ?эни хабахха хаайбаккын дииллэринии, кыдьыгым батарбакка, куорат та?ыгар оптуобу?унан сылдьан кы?ынын ту?ахтыыбын. Ата?ым Б??т?р с?бэтинэн кэлин, к???л атыыла?ан, т??лээхтиир буоллум.
Былыр-былыргыттан саха?а т??лээхтиир дьону ?р? туталлара. Ыраахтаа?ы суолун – т??ээни т??лээ?инэн т?л??ллэрэ. Ки?и барыта к?нд? т??лээ?и эккирэтиспэт. Кырдьык, ки?и эрэ барыта санаммат, элбэх сыраны-сылбаны, мындыры ылар булт к?р??э буолар. То? мутук тосту то?ор тымныытыгар, тобуккар диэри то?уу хаары кэ?эн са?ылы, кии?и эккирэти?ии сыанан-арыынан а?аабат. Бу дьи?нээх эр ки?и идэтэ, олус к??стээх абыла?наах эбит, ?йг?н-санаа?ын к?ст?бэт ситиминэн б??с-б?т?нн?? бэйэтигэр хам баайар. Т??? да?аны киэ?э кыайан са?арбат буола сылайан, сииккэ-сиэлэн, хаарга-хааман эстэн-быстан кэлэн утуйан баран, сарсыарда эрдэ у?уктаат ойон туран «ба?ар Баай барыылаах Байанай б?г?н мичик гынаарай» дии санаан, син биир хара тыа?а тахса тура?ын.
?г?с ки?и кы?ы??ы айыл?а кэрэтин, тыа чэбдик салгынын, к???л-босхо сылдьары билбэт. Бу орто дойдуга туох барыта к???лгэ тарды?ар. Сирдээ?и к???л диэн тугун дьи?нээх булчут эрэ билэр.
Дьи?инэн, т??лээх тириитин сыаната сыраны-сылбаны боруостаабатын да и?ин, булт абыла?ар билиэн барбыт ки?и сиэринэн, к?н аайы то?ору-хатары аахсыбакка бара?ын. Улуу тириэньэр Б?т?р??б?с тустуу абыла?ар у?уйбутун курдук, булт абыла?ар а?ам у?уйан, к?н аайы сибиэ?эй салгыны т??спэр толору э?ирийэн, то?уу хаары кэ?эн, туос сатыы то?уурдарбын к?р?б?н.
Мин саха ки?итин сиэринэн т??л?-бити итэ?эйэбин. О?о эрдэхпиттэн бары булчуттар курдук, т??лбэр бултуубун. Дьэ т??л диэн дьикти, ки?и ?й?гэр баппат.
Атын эйгэ баарын улуу эмчити Гурий Уйбаанабы?ы кытта чугастык билсэн баран итэ?эйбитим. Кини Хатас арыытыгар с?тэрбит са?ылбын Бээрийэ?э олорон хапкааны со?он хайдах айаннаабытын, ханна баарын этэн биэрбитэ. Былырыын матасыыкылынан Болто?оттон Бээрийэ?э айанныы сатаабыппын икки ый буолан баран бэйэбэр кэпсээбитэ.
«Ити Танда ба?ыгар киириигэ суол ха?ас ?тт?гэр ма?ан туох турарый?» – диэн со?уппута.
Икки ый анараа ?тт?гэр буспут хап-хара моонньо?ону ?ргээри тохтообут массыынаны хайдах к?рд?? Ол массыына 4—5 чаа?ынан барда?а дии. Боро?он о?онньорун к?р??лэрэ ки?ини салыннараллар, со?уталлар-?м?рдэллэр.
Эдэрбэр сир-дойду иччитэ баарын хаста да биллэрэн турар, ону эдэр, дохсун буолан аахайбатах эбиппин. Дьи?инэн сэрэтэ, ??рэтэ-такайа сылдьаллар, ону би?иги куойабытыгар-ма?кыбытыгар о?устаран аанньа аахайбаппыт. Дьэ буолар буолтун кэннэ биирдэ «бабат» диибит.
Биирдэ кы?ын, киэ?э утуйаары ороммор сыттахпына, хапкаан тыа?а илэ-чахчы тас гынна. Са?ыл хапкааммар и?нибитин сэрэйдим, ол эрээри ханныгын билбэппин. Ол кэм?э хапкааным алта сиргэ баар этэ, онон барыахтаах сирбэр бардым. Дьи?инэн ырытан, толкуйдаан баран барыах баар эбит. Онтукам мыраан ?рд?гэр баа?ына кытыытыгар ииппит хапкааммар и?нибит. Суолга тахсан биэрбитин «булчуттар» илдьэ барбыттар.
Итинник дьону ки?и булчуттар диир кыа?а суох. Туртастыы, мас к?т?рд?? сылдьан баран дьонугар са?ылы хапкаа??а бултаабыттарын хайдах бы?аарбыттара буолла. Хара тыа иччитэ т??лээх уллу?ахтар са?ылгын уоруохтара, онон сэрэн диэтэ?э. Ону ?йд??б?т ки?и буолла?ым. Уоран иннилэрин сарбынар, олохторун огдолутар дьону а?ына саныыбын, кинилэргэ кыы?ырбаппын. Хомойорум диэн, Байанай миэхэ анаабытын уордаран булдум ханынна. Онон кинилэр буруйдарын содулугар мин эрэйдэнним. Дьи?инэн мин туох буруйдаах буолуохпунуй. Биир ыйы бы?а сииккэ сиэллим, хаарга хаамтым. Хата Байанай биир эрэ ыйга ыстарааптаата. Хайдах оруобуна биир ыйга ыстарааптыыра буолла? Са?ылбын ха?ан с?тэрбиппин ким к?р?н олороруй? Ки?и эт ?й?нэн бы?аарбат суола. Биир ый мэлийэн баран дьэ бултуйар буолбутум. Кырдьа?ас булчуттар улахан буруйга-сэмэ?э ?с сылга диэри ыстарааптыыр дииллэр. Дьэ дьикти. Сиргэ-уокка бэйэ бодотун тардынан, иннигин-кэннигин кэтэнэн, сиэри-туому туту?ан, Баай Байанайтан к?рд???н сылдьыллыахтаах.
Сиэри-туому тутуспатахха, олус элбэх дэ?-о?ол тахсар. Ол и?ин эдэр дьо??о сэрэтэн этэбин.
Биирдэ Б??т?р этэн турар: «Са?ыл – олус ?йд??х, киитэрэй кыыл. Бултуургар кинитээ?эр мындыр буолуохтааххын. Аны бултатар ки?итигэр бултатар, булчут эрэ барыта ылбат. Са?ылы бултуур – ?рк?н ?й былдьа?ыыта. Элбэхтэ сыраластаххына, то?ноххуна-хаттаххына эрэ бултуо?. Ма?найгы са?ылы ылыы син биир ма?найгы тустуу маастарын охторуу кэриэтэ. Кэлин, сатабылы? улаатта?ына, куккунан-с?рг?нэн баттаан, тустууга курдук к??стээх маастар буоллаххына, эдэр са?ылы Байанай биэрдэ?инэ хото ылыа?».
Итини Б??т?р с?пк? эппит дии саныыбын. Биир к???н арыыга икки хапкааны уураат, эр-биир икки са?ылы ылбытым. Э?иилигэр ол арыыга к??сп?н эрдэттэн ?р?нэн баран, ?р ылбакка эрэйдэммитим. Онон туох эрэ к?ст?бэт к??с баар.
Бултууру? бэйэ? бэрди? буолбатах, Байанай бы?аарар эбит. Т???н?н т??лээх булдугар убанан истэ?им аайы ?йд??б?т?м ?ксээн тахсар. Т??лээх булда ту?унан б?л????ктээх, куттаах-с?рдээх. Ону ыры?алаан сурукка тиспит ки?и…
Мин биирдэ ?гэспинэн куорат оптуобу?унан айаннаан тиийэн, са?ылга биэс чааркааны ииттим. Уонча хонон баран то?уурдарбын к?р? барар буоллум. Хайаан да?аны биир эмэ и?нибитэ буолуо диэн атаспын Уйбааны массыынанан илдьэригэр к?рд?ст?м. Ата?ым нэдиэлэ?э биирдэ ыраах бултуурбар барсар, эмиэ ту?унан куттаах-с?рдээх, т??ллээх-биттээх ки?и.
К?н? бы?а хаамар сирбэр улахан омук массыынатынан начаас сирилэтэн тиийдибит. Ма?найгы чааркаан та?ыгар тохтоотубут. То?уу хаары кэ?эн иккиэн суксуру?ан, ?рэх ?рд?гэр тиийдибит. ?рэ?и ???й?н туран атаспыттан ыйытабын: «Уйбаан, тугу к?р???н?»
Ки?им хардарар: «Са?ыл ?рэххэ ойон киирэн икки илин ата?ыттан хапкаа??а и?нэн сытар».
Мин са?арбаппын. Бултаабыт а?ай ки?и буолан и?иэттэн эрэ кэбистим.
Тохтуу т??эн баран со?уйбут куола?ынан эттэ: «Чааркаа??а и?нибит са?ыл та?ынан иккис са?ыл чааркааны со?он ааспыт». Уйбаан чэ?кээйититтэн талахха и?нибит иккис са?ылы тыыннаах олорорун булан а?алла.
???с чааркаа??а киирэн и?эн: «Былырыын ?рэх и?игэр ииппит чааркааммар са?ыл и?нэн баран бу манан ааспыта», – диэт, инним диэки хаары ыйан к?рд?рд?м.
Уйбаан мин ыйбыт сирбин к?р?н баран ха?ыытыы т?стэ: «Быйыл эмиэ чааркаан со?уулаах са?ыл ааспыт».
Дьэ ол улахан са?ылы сырабыт-сылбабыт баранан, к?н? бы?а эккирэппиппит. Уйбаан ата?ар кыанар ки?и буолан сиппитэ. Ол сыл иккитэ иккилии са?ылы тэ??э с?гэн дьиэбэр кэлбитим.
Дьэ оннук, Баай барыылаах Байанай биэрдэ?инэ, ки?и сымыйалаан эппитин курдук биэрэр. Дьи?инэн итини суруйуо суохтаахпын суруйдум. Улахан булчуттар бултаабыккын кэпсиэхтээххин, Байанай ??р?нньэ? дииллэр. Онон кыратык быктаран, биир к?н ?лг?мн?к бултаабыппын суруйдум, к?н аайы итинник бултаабаккын. ?кс?гэр сииккэ сиэлэ?ин, хаарга хаама?ын.
Бултаатарбын эрэ Б?л?? Л?к?ч??н?гэр олорор улуу булчукка, аарыма кырдьа?аска Дьэпсиэйэп Сэмэ??э эрийэн, кэпсээн ??рдэбин. О?онньоттор булт ту?унан олус сэргииллэр, эдэр-сэнэх кэрэ кэмнэрин, сылдьыбыт сырыыларын санаан эрдэхтэрэ. Са?ылы кыайан ылбатахха о?онньоттор с?бэлииллэр, алгыыллар. Дэлэ?э да?аны этиэхтэрэ дуо «кырдьа?астан алгы?ын, эдэртэн эрчимин ыл» диэн.
?лг?мн?к бултаабыт сылбар т??йдэ диэн куттаммытым, онно Боро?он о?онньор эппитэ: «Дь?г??р, эн сиэри-туому туту?ан булка ?р сыраласты?, онон т??йдэ диэн куттаныма. Ити эн Байанайга, тыа иччитигэр бэйэ ки?итэ буолбуту? бэлиэтэ».
Син биир урукку чааркааннарбын, дэйбиирбин, мас лаппаакыбын, ата?ым та?а?ын, ?т?л?кп?н илдьэ сылдьабын. Чааркааммын уруккум курдук ииттэрбин да, то?о эрэ ала-чуо ол сыл ?лг?мн?к бултаабытым буолла. Ба?ар, кырдьык, улуу ки?и эппитин курдук «бу ки?и элбэх сыратын-сылбатын биэрдэ» диэн кыратык дук гыналлара дуу?
Биирдэ Сэмэн кырдьа?ас этэн турар: «Дь?г??р, аар тай?а ба?ын тайанан, сылдьыбыт сирдэрбинэн бултаабыты? буоллар улаханнык бултуйуох эбиккин, ону куоракка хаайтаран сыта?ын».
Миэхэ бу улахан сыанабыл буолбута.
Кэлин буойуу-хааччах элбээн, ки?и бултуох санаата кэлбэт буолла.
Тустууга эмиэ элбэх сыл утумнаахтык дьарыктаннахха кыайа?ын. Мин улуу тириэньэргэ Б?т?р??б?скэ уон биэс сааспыттан са?алаан биэс уон сааспар диэри эрчиллибитим. Саа?ыран баран араас к?рэхтэ?иигэ кыттыбытым. Ол кэм?э туста сылдьар Саха сирин сэттэ му?утуур кыайыылаахтарын охторбутум. Итини хайдах ?йд??ххэ с?б?й, саастаах ки?и эдэр, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар уолаттары охторорун? Бу ки?и тустууга олус элбэх к?л???н?н тохто диэн, эмиэ ???ээттэн к?м?л?ст?хт?р?. Онон сырам-сылбам сыаналаммыта, хапса?айга уонна к???л тустууга аатым ааттаммыта.
Биирдэ к?рэхтэ?иигэ, ма?найгы т???мэх кэннэ сынньана турдахпына, Б?т?р??б?с эппитэ: «?лэлээ, ?лэлээ, туох барыта ?лэттэн тахсар». Ити этиитин ма?най соччо ахсарбата?ым, хайдах тустан хоторбун этиэ дии санаабытым.
Кэнники, саа?ыран баран ?йд??т?хх?, кырдьык, туох барыта ?лэттэн тахсар эбит. Улуу ки?и ити эппитэ сырдык сулус буолан сыдьаайан, сити?иигэ сирдиир.
Манан сирдэтэн эдэр дьо??о этиэм этэ: сиэри-туому туту?ан бултаа?-алтаа?, ?лэлээ?-хамсаа?, ч?л оло?у туту?ан у?уннук, дьаныардаахтык дьарыктаны?, к?рэхтэ?и?. Ха?ан эрэ э?иги к?л??????т тиллиэ, ааккыт ааттаныа, норуоккутугар туох эмэ ту?алаа?ы о?оруоххут.
Иккис т???мэх
Убайым Борокуопай кэпсээнэ
Хабараан
Ноху ?рэх диэн Алда??а т??эр Нуотара ?рэх салаата баар. Ол ?рэх э?ээр булчутугар – Чиккэ Уйбаа??а бииргэ бултуур до?отторо со?урууттан ыт о?отун а?албыттар. Ыттарын о?ото т??рт харахтаах, эриэн дь???ннээх, бэйэтин саа?ыгар улахан у?уохтаах-ар?астаах бэртээхэй нуучча боруодата ыт эбит. Ону ардай а?ыылаах адьыр?аттан куттаммакка, тэ??э туруула?арын ту?угар Хабараан диэн ааттаабыттар. Кырдьа?ас булчуттар тутан-хабан баран, ата?ар кыанар буолсу диэн билгэлээбиттэр.
К???н буолбутугар тыа?а тайахха хаама тахсыбыттар. Чиккэ Уйбаан ыта буолан, Хабараан с?рдээх мааны ???. Ол к???н булт б???н? бултаабыттар да?аны, мааны ыттара бултаспатах. Ыттар тайа?ы ?рэн тохтоттохторуна, тугу ?рэллэрий диэн к?р?н турара ???. Бука, тайа?ы ынахха маарыннатара буолуо. Булчуттар дьиктиргииллэр эбит. Чуга?аан к?рд?хт?р?нэ, ыттар ?рэ сылдьар тайахтарыттан Хабараан чугас олорор уонна уонна ?рс?бэт ???.
Уйбаан саа?ыран кулгаа?ынан м?лт?хт?к истэр буолбут, онон тайахха биирдэ эмэ барсар идэлэммит. Сарсыарда аайы ханан хайдах сылдьыахтаахтарын бы?аарар уонна астарын астаан абырыыр эбит.
Алтынньы са?аланан, сир ?рдэ, к??л муу?а добдугураччы то?мут. Хаар кыыдамнаабыт. Биир ?т?? к?н ар?ахха т?бэспиттэр. Хабараан бу сырыыга, тыатаа?ыны ынахха майгыннаппакка буолуо, ?р?? б???н? ?рб?т, бултуйбуттар. Ол к?н Уйбаан тыа?а барсыбыт. Киэ?э малаа?ыннаабыттар, о?онньордоро ??р?? б???т?н ??рб?т, ытым булчут буолла диэн улаханнык астыммыт.
Дьэ э?иилигэр ыттарын илдьэ тахсыбыттар. Бу сырыыга Хабараан букатын атын майгыламмыт: тайа?ы к?рд??р, булла?ына урутаан туруоран ?рэр, хаайан тохтотор. Ол к???н Баай Байанайдара ?лг?мн?к бэрсибит. Нуотара Эбэ хотун устун ??тээнтэн ??тээ??э Чиккэ Уйбаан ?ч?гэй ыттаммытын ту?унан сурах-садьык тар?анар. Алаас-алаас аайы, атыыр о?устуу айаатаата диэбиккэ дылы, ??тээн аайы булчуттар уостарыттан Хабараан диэн аат т?спэт буолар.
Ол са?ана би?иги а?абыт ытын булка ??рэттэрээри, уонна аатырдар Хабарааннарын к?р??р?, ата?ыныын Б?т?р??п Б??т?рд??н Ноху ?рэххэ Чиккэ Уйбаа??а бултуу тахсыбыттар. Болто?оттон бы?а т??эн Мырыла?а матасыыкылынан тиийбиттэр. Хата ат булан, малларын онно ындыылаан, Ноху диэки сатыы т???мм?ттэр. Хас да хонук айаннаан Чиккэ ??тээнигэр чуга?аабыттарын кэннэ, арай биир т??рт харахтаах ма?ан эриэн улахан ыт утары кэлэн, ??тээ??э баты?ыннаран а?албыт.
Киэ?э ??рэ-к?т? а?ыы олорбуттар. Ол олордохторуна о?онньор: «Дь?г??р, эн урут бултуур эти? дуо? Мин ытым мээнэ ки?ини утары тиийэн арыаллаабат», – диэн ыйыппыт.
Ону а?абыт билбэт сиригэр, улахан ?рэххэ, кэллэ-кэлээт бэйэбин кэпсэнэ олордохпунуй дии санаан: «Ээ, дьону баты?ан, тайахха биирдэ эмэ сылдьар этим», – диэбит.
Кулу?ун уота с???р?йэн эрдэ?инэ Хабараан уот кытыытыгар к?хс?нэн сытынан кэбиспит. Онно Уйбаан икки са?а кэлбит ки?иттэн хайаларын кэргэнэ ыарытыйарын ыйыппыт. Дьэ итинник, тиийээттэрин кытта Хабараан дьикти ыт буоларын к?рд?рб?т.
?рэххэ булчут да, ыт да элбэх буолар. Сарсыарда хас да б?л?хх? хайдан, хас да хайысханан хаама бараллар. Сорохторо о?онньор ыйбыт сиригэр к??лгэ тиийэн то?уйаллар эбит. Тайах, ыттан м?чч? туттарда?ына, ууга т??эн куотар идэлээх.
Т??? да?аны мэлдьэстэр, о?онньор булчут ки?и кэлбитин туттарыттан-хаптарыттан сэрэйэн, хаама барарыгар ытын Хабарааны биэрэн ыытар. Биир ?т?? к?н бултуу баран истэхтэринэ, ыттара мэлис гынан хаалар.
Ол к?н булка сылдьа илик оскуоланы са?а б?тэрбит хара?ынан м?лт?х уол Чиккэ ыйбыт к??л?гэр то?уйа олорбут. Уол к??л халдьаайы ?тт?гэр о?онньор ыйбыт тиитин анныгар тохтообут эбит. К?н ортото аа?ыыта Хабараан куулаттан кэлбит уонна икки илин ата?ынан охтубут маска ууран, тирэнэн, халдьаайыны одуулаабыт. Сыл аайы бултуур буолан, то?уурга ханан олоруохтаахтарын билэн эрдэ?э.
Уол хамсаабытын к?р?н, Хабараан с??рэн кэлбит. ??рэн уол сирэйин салаабыт уонна барыахха диирдии, сонун тэллэ?иттэн тардыбыт. Уол ыты батыспыт. Ыта к??лгэ чуга?аат, ?рэн то?о барбыт. Арай с??рэн тиийэн к?рб?тэ, туох эрэ к?хс? к?рд?рг??р эбит. Аны адьыр?а буолуо диэн сирдиргии, салла санаабыт. А?ылаан ачыкыта к?л???нн?рб?т?н ырбаахытын тэллэ?инэн соппут, саатын бэлэм туппут. Хабараа??а эрэнэн, адьыр?а да?аны буолла?ына киирсэр санаалаах эбит. Хата, кини ??р??х быатыгар, ойуур быы?ынан тайах барыс гыммыт. Уол у?уну-киэ?и толкуйдуу барбакка ытан саайбыт. Тайа?а мэлис… Уол сыы?а тутуннум дии саныы турда?ына, тайа?а эмиэ к?ст?б?т?гэр ытан ылбыт. Тиийэн тайа?ын астаабыт уонна ытын а?аппыт. Т?нн?н истэ?инэ, ыта кэлэн эмиэ сонуттан тардыбыт. «Бу ыт туох буолан ки?ини ы?ырда?ай» диэн саныы-саныы баты?ан тиийэн к?рб?тэ, ?сс? биир тайах сытар эбит. Ол тайа?ы астаан, дьонугар ??рэн-к?т?н кэлбит. Хабараан к??л кытыытыгар ы?аахтаах ты?ы тайах турбуттарын эрдэ билэн, сирдээн илдьэ барбыт. Уол ма?най ийэтин охторбут, онтон о?отун. Эдэр ки?и улахан ты?ы тайа?ы ы?аахтан араарбата с?п. К???н ы?аах ийэтин са?а буолар, омос к?р?н ки?и билбэт.
* * *
Биирдэ ыттар тыатаа?ыны ар?ахха ?рб?ттэр. Ууларыгар-хаардарыгар киирэн, икки уохтаах ыт о?ото дьиэ?э киирэ-киирэ тахсыбыттар. Адьыр?а ар?ах т?гэ?эр кырыктаахтык ырдьыгыныыр эбит. Эдэр ыттар уох-кылын б???л?р? буоллахтара, синньигэс бииллэригэр диэри дьиэ?э киирэн, с?тэ-с?тэ к??рэйбиттэр. Хабараан ма?най са?ата суох к?р?н турбут, онтон ыттары тии?инэн сабыр?ахтарыттан ылан, утуу-субуу ыраах элитэлээбит. Бэйэтэ тэйиччи туран, ыксаабакка, ?р буола-буола ?рэн ло?кунаппыт. Дьоно эдэр уохтаах ыттары ыспытын к?р?н со?уйбуттар, онтон былырыын бэйэтин адьыр?а ар?ахха соспутун ?йд??б?ттэр. Уруккуну умнубат эбит диэн саллыбыттар. ?сс? Хабараан бэ?э?ээ ?рэ?и куулатынан барбыт буолла?ына, сарсыныгар ?рэх халдьаайытынан барарын с?хп?ттэр.
Биирдэ а?ам Уйбаанныын к?н? бы?а хааман баран киэ?элик ??тээннэригэр т?нн?н истэхтэринэ, ыттар тайа?ы ?рэн баргыйбыттар. Чиккэ Уйбаан: «Дь?г??р, ыттар ба?ар м?чч? тутуохтара, онон ?рэххэ киирэн то?уй», – диэбит.
А?ам хойуутук ??нэр ыар?аны силэйэ-силэйэ, ?рэххэ с??рэн киирбит. Тыа ба?ын сатарытан, саалар тыастара то?ута барбыт. Ону истэн, а?ам «охтордулар» дии санаабыт. Арай т?нн?н и?эн к?рд???нэ, ?рэ?и та?нары уонтан тахса салаа муостаах аарыма буур, харыс у?уннаах соллура биэтэ?нээн, тамайа сиэлэн а?ай и?эр эбит. А?ам ыар?а быы?ыгар хаптайбыт, саатын бэлэм тутан ?нд?йб?т. ?рэх халдьаайытын кындаатынан икки с??счэкэ хаамыылаах сиринэн аа?ан эрэр эбит. К??н?н к?р?н баран, харабыынынан ытан хабылыннарбыт. Буур с??рб?т уо?ар, хойуоста-хойуоста, охтон т?сп?т. Хабараан тилэх уопсан кэлэн, омунугар тайа?ы а?ары т?сп?т, онтон сытын с?тэрэн т?нн?б?т. Тохтуу т??эн баран атын ыттар а?ыла?ан кэлбиттэр.
* * *
Биирдэ ыттар ойуурдаа?ыны ?рэн тохтоппуттар. А?ам аах ???? буолан сылдьыбыттар. Икки ?тт?нэн киирбиттэр. А?ам саатын бэлэм тутан испит. Ычык быы?ыгар ыттар ?рэллэр, онтон тыатаа?ы к?ст?бэт ???. Биир т?гэ??э к?л?к?с гынан хаалбыт уонна дьонун диэки сы?арыйбыт. Адьыр?а к?ст?н аа?ыытыгар а?ам быыс булан ыппатах.
Сотору дьоно ытыалаан тибиргэппиттэр. А?ам тиийэн к?рб?тэ: хайыы ?йэ охторбуттар, тыатаа?ы б?тэ?ик м?хс??т?н м?хс? сытар эбит. Ыттар бары м?????ннэрбитинэн хатана сылдьаллар. Ыттары кытта а?ам ма?ан ытын о?ото к?хх? ыйааста сылдьарын к?р?н ??рб?т.
