Үс Бүлүү айдарыылаахтара

Орто Бүлүү кыстыгын (зимовье) комиссара Дмитрий Канаев 1730 с. тохсунньу 24 күнүгэр тигиилээх сирэйдээхтэри: Намтугуну, Маянуну, Витимка Куявыловы ойохтору, икки ойууну Жолодой Дакины, Тоҕус нэһилиэгин ойуунун, Чикем Дябикины ойохтору Дьокуускайга ыыталаабытын туһунан суруллар: «Комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев 14 января 1730 года пишет Полуэктову: «…к высылке в означенную канцелярию шитых рож – трех человек с женами, а именно: Кельтякульского роду Намтугу с женою, Мисяула с женою, Витимку Куявылова, а шаманов двух человек: Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.4–5).

Якутская воеводская канцелярия сообщает дворянину Дмитрию Кычкину, что комиссар Средневилюйского зимовья Дмитрий Канаев «…выслал трех тунгусов шитых рож: «Кельтякульского роду Намтугу, Мисяула да Витимку Куявылова с семьями да трех человек шаманов Лучинской волости Желодая Дакина с женой, Тогуйской волости Чикема Дебякина с женою…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.5).

Өр саамылаһан, талан бараннар Санкт-Петербурга илдьэргэ Үгүлээт тоҥуһун Топича Маянины, Мукес Маржин, Кытаанах Налин диэн ойууннары, Намтага Мисяул, Витимка Куявылов диэн тоҥустары, Жолодай Дакины ойохтору илдьэргэ быһаарбыттар, атыттары барыларын дьиэлэригэр ыыталаабыттар. «Дмитрий Кычкин, получив вышенаписанную отписку, сообщает в Якутскую воеводскую канцелярию: «Сего 1730 году, января 22 и 28 числа ведением ко мне от помянутой канцелярии объявлены присланы высланные в Якутск из Верховилюйского и из Средневилюйского зимовий от комиссаров для взятия по выбору в Санкт-Петербург указанного числа семи тунгусов шитых рож и шаманов, а именно: из Верховилюйского Фугляцкого роду тунгусов Тункига Урумин, Типича Маянин да Ардах Куреяков с женами, а другого роду тунгусы с промыслов с ясаков не бывали; притом же присланы Мукес Маржин и Кытанах Налин и Средневилюйска Кельтякульского роду Намтуга, Мисяула, Витимку Куявылова с женами да шаманов Лучинской волости Желодая Дакина, Тогусской волости Чикема Дебякина, из которых требую содержать под введением канцелярским до привозу из других острогов и зимовий тунгусов и шаманов и до отбытия моего от Якутска как его императорского величества указы повелевают, а именно: Верховилюйских Типичу Маянина, с женою шаманов Мукеся Маржина и Налина, Средневилюйских, которые показаны выше сего, трех человек тунгусов с женами да шамана Желодая Дакина, а других из Верховилюйских тунгусов Тулкигу Урумина, Ардаха Куреякова и шамана Чикема Дебякина из Якутска отпустить в их жилища, понеже они ко взятию не годны; а прочие тунгусы и шаманы, о которых показано выше сего, ежели лучше к их отъезду моему судовым путем водою сего 1730 году из других острогов и зимовий нерадением подчиненных комиссаров высылкой и привезено в Якутск не будет, то по нужде могут быть и они ко взятию угодны и приняты будут с росписью…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.7).

Якутская воеводская канцелярия, получив от Кычкина распоряжение 4 февраля 1730 года поручает сотнику казачьему Алексею Аргунову содержать иноземцев «… по его императорского величества указу по определению в означенный канцелярии велено упомянутых иноземцев содержать до высылки. Того ради по поручению сего его императорского величества указу тебе, Аргунову для содержания упомянутых иноземцев определить достойных людей без всякого отлагательства под опасением за неисполнением…» (ЦГА Я-С ССР. Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.8–9).

Алексей Аргунов 6 февраля 1730 года в якутскую воеводскую канцелярию пишет доношение: «…мне велено от полкового ведомства определить служивых достойных для содержания под арестом Фугляцкого роду тунгусов Типича Маянина с женою да шаманов Мисяула Мажина, Кытанаха Налина, Кельтякульского роду тунгусов Намтуга, Мисяула, Витимку Куявыхаева с женами да Лучинской волости шамана Желодая Дакина. И оному его императорского величества указу определил я от полкового ведомства для содержания под арестом означенных тунгусов и шаманов служилых достойных 8 человек, а которые именно, тому при чем доношение реестр…» (ЦГА Я-С ССР. Ф. 1-и. Оп. 1. Д. 4. Л.10).

Лүүчүн Ааттаммат Ойууна чахчы талааннаах буолан, элбэх киһиттэн талылыннаҕа. Тас көрүҥэ бааhынайдыы, ол аата нууччалыы көстүүлээх киhи буолуохтаах. Ааттаммат Ойуун былыргы Лүүчүттэр саллар, дьулайар киhилэрэ этэ. Кини утумнара Лүүчүн нэhилиэгэр баhылыы-көһүлүү сылдьыбыттара. Бииргэ төрөөбүттэриттэн олус бөдөҥ уҥуохтаах Дары Дакин-Степан Жирков, сахалыы аата Бэрэттимэй, эмиэ ойуун этэ. Кинини биир эрэ ат уйара. Биирдэ ол атынан айаннаан истэҕинэ, ата бадарааҥҥа батыллан, атаҕын тосту түhэн өлөн хаалбыт. Бэрэттимэй өлбүт атыттан түспэккэ эрэ биир күн устата ыллаан куугуната олорбута үhү диэн сэhэҥҥэ хаалбыт. Сайын ыалга кэлэн дьиэ кэннигэр атын мииммитинэн олордоҕуна, дьиэ иннигэр ынах ыы олорор дьахтар үрүҥ көмүс курун күнүн (төгүрүк тиhилигин) көрөрө үhү диэн эмиэ сэhэҥҥэ хаалбыт. Балтыта эмиэ аатырбыт удаҕан дьахтар олус бөдөҥ буолан эргэ барбатаҕа үhү.

Ааттаммат уhун үйэлэнэн 90 сааhыгар, эмээхсинэ Мурсугур 91 сааhыгар өлбүттэрэ. Ханна араҥастаммыттарын ким да эппэтэх, кэлин билэр дьон суох эбит. Кини утум ыччаттара үгүс этилэр. Элбэх кинээстээбит, чаччыыналаабыт сиэннэрдээх. Кэнники утумнартан биллибиттэрэ Саввиновтар буолаллар. Кирилл Николаевич Яковлев диэн киhи холкуос бэрэссэдээтэлэ, сопхуос управляющайа, партком сэкирэтээрэ этэ. Өссө сыныйан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дьоно, үлэ дьоруойа, аатырбыт-сураҕырбыт капитан М.Ф. Спиридонов, Тааттаҕа сопхуос, агрофирма дириэктэрэ, элбэх уордьаннардаах С.Г. Жирков эмиэ бу утумҥа киирэллэр. Үтүө утум быстыбатын! Дом! Дом! Дом! (В.А. Кондаков)

Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан. —Дьокуускай: Бичик, 2008

Алыһардаах Аана

Архыып докумуоннарыттан

Анна Дмитриевна Павлова (Иванова) ааспыт ХIХ үйэ ортотугар төрөөн, олорон ХХ үйэ 30-с сылларыгар өлбүт. Саха норуота сүгүрүйэр улуу киһитэ буолар. Билигин да кини аатын истибэтэх, билбэт киһи суох буолуо. Кини туһунан бастакы суруйууну 1910 с. Саха сиринээҕи православнай таҥаратын дьиэтин хаһыата «Якутские епархиальные ведомости» ааҕааччыларыгар билиһиннэрбитэ. Ыстатыйа ааптара «христианскай итэҕэл тарҕаммытын үрдүнэн «урукку итэҕэлгэ» сүгүрүйүү дьүөрэлэһэн бараллар» диэн суруйбут, ойууннааһыҥҥа итэҕэйии күүстээҕин ыйбыт, Улуу удаҕан эмтиир күүһүн, төһө да аччата сатаатар, син билиммит.

Хаһыакка «Анна Дмитриевна таҥараһыта, эмтииригэр таҥараттан көрдөһөрө бэлиэтэммит уонна таҥара көмөтүнэн эмтиирин көрдөрө сатаабыттара. Киниэхэ эмтэтээри Бүлүү бары улуустарыттан, Өлүөхүмэттэн, киин улуустартан, бэл Үөһээ Дьааҥыттан, Халыматтан ыалдьыбыт саха, нуучча дьоно кэлэн үгүстэрэ үтүөрэн бараллара бэлиэтэммит.

Анал кыырар таҥаһы кэппэт, дэҥҥэ дүҥүрүн охсо-охсо үҥкүүлээн, ханнык эрэ таҥара, сибэтиэй уобараһын иннигэр чүмэчи уматан, көрдөһөрүн ыйбыттар. Ойууннууругар үгүс көмөлөһөөччүлэрэ, кини тугу дьаһайбытын барытын толороллор. Көрөн олорооччулар саҥатын дүҥүр тыаһыгар баһыйтаран истибэттэр эбит. Балай эмэ кыыран баран эмтээһинигэр киирэр. Ыарыһах ыалдьар сирин анал быһаҕынан кыратык быһа сотон баран, хаас куорсунуттан оҥоһуллубут тэрилинэн ыарыытын оборон ылан, иһиккэ сүөкээн көрдөрөр эбит. Хаһыакка кыайан эмтээбэккэ, үс-түөрт ыарыһаҕа өлбүтэ бэлиэтэммит. Хаһыакка тоҕо эрэ Аана Илин Сибиир генерал-губернаторын граф Алексей Павлович Игнатьевы кытта көрсүбүтүн ахтыллыбатах (НА РС(Я). Ф.12-и. Оп.1. Д.10а. Л.56).

Эмтииригэр үгүс саҥата суох эмтиирэ. Арай чүмэчи туруоран, таҥараҕа үҥэн көрдөһөрө. Кини ыарыһах тоҕо ыалдьыбытын, туохтан сэрэниэхтээҕин этэрэ, сүбэлиирэ. Ыарыһаҕы үс-түөрт хоннорон, үөрэтэн көрөрө, онтон эмтиирин саҕалыыра.

Национальнай архыыпка биир интэриэһинэй докумуон хараллан сытар – Орто Бүлүү улууһун Иннокентьевскай таҥара дьиэтин аҕабыыта Иннокентий Синицин 1905 с. балаҕан ыйын 24 күнүгэр түһэрбит үҥсүүтэ. Сурукка этиллэринэн, Павлова Өлүөхүмэ, Сунтаар, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Хочо, Ньурба улуустарын дьонун эмтээн, сылга 1 тыһ. солкуобай суумалааҕы киллэринэр эбит. Элбэх сиринэн кэргэнинээн сылдьан дьону эмтиир буолан аата кэҥник биллибит. Таҥара дьиэтигэр аҕыйахтык сылдьан суолтатыгар кириэстэнэр, үҥэр диэн аҕабыыт үҥсүбүт. Кэргэнэ Сыгынньах Ойуун таҥара дьиэтигэр Сибэтиэй Пасха күнүгэр уҥан түспүт.

Аҕабыыт Анна Павлова кыырыытыгар олохтоохтор мустубуттарыгар таҥара дьиэтиттэн 55 биэрэстэлээх сиргэ бара сылдьыбыт. Ыалдьыт киирбитин Аана көрбөтөх. Кэлин өйдөөн көрбүтүгэр аҕабыыт ойууннуурун тохтоторугар көрдөспүт. Онуоха удаҕан эппит: «Мин кыыран харчы ыларбар абааһы кучуйар». Биирэ киниэхэ «буруйун таҥараҕа үҥэн бырастыы гыннарарыгар» сүбэлээбит. Удаҕан: «Тылбын биэрэбин, мин аны кыырыам суоҕа, эн малыыппаҕыттан куттанабын», – диэн малыыппаттан аккаастаммыт. Ити эмтээбит киһиҥ хараҕа үтүөрүө дуо диэн аҕабыыт ыйытыытыгар: «үтүөрүө суоҕун сөп, эн мэһэйдээтиҥ» диэбит. Онуоха таҥара үлэһитэ кыыһырбыт уонна «эн үтүөрүө суоҕа диэтиҥ, мин таҥара көмөтүнэн үтүөрүө диибин» диэбит уонна сарсыарда түспүт ыалыгар кэлэ сылдьарыгар көрдөспүт.

Сарсыҥҥытыгар Аана кэлбит. Аҕабыыт уонна удаҕан киирсиилэрин көрөөрү дьон бөҕөтө мустубут. Дьон ортотугар аҕабыыт ойууннуургуттан аккаастан диэн өссө төгүл эппит. Аккаастанарыҥ бэлиэтин мин малыыппа ааҕыам, ону үтүктэн ис диэбит. Онно кини аны кыырарбын тохтотуом, оттон малыыппаны ааҕартан аккаастанабын диэбит. Ол эрээри кэлин да кыырарынан дьарыктанарын улуус быыбарынай кулубата Иннокентий Андреев уонна Иван Жирков, Прокопий Кычкин, Кырыкыйтан Сидор Кычкин, Чочуттан Алексей Федоров туоһулуохтарын сөп диэн суруллубут. Аанаттан чугас олорор ойууннар бары куттаналлар, кинини утары саҥарбаттар, нэһилиэнньэ кинини убаастыыр эбит. Синицин аҕабыыт Павлованы ойууннуурун хайдах боборун туһунан сүбэ көрдүүр.

Үҥсүү Консистория суутунан көрүллэр. Резолюцияҕа этиллибитинэн, ойууннааһыны утары охсуһары күүһүрдэргэ уонна удаҕан ханнык ыарыылартан эмтиирин салгыы үөрэтэргэ уурбуттар (НА РС(Я). Ф. 226-и. Оп. 2. Д. 7211). Эбэн эттэххэ, сэбиэскэй былаас хабыр сокуоннара таҥара дьиэтин үлэһиттэрин уонна ойууннары гражданскай бырааптарын быспыта. Холобур, Синицин аҕабыыт саанын устан кылгас кэмҥэ сэбиэскэй тэрилтэҕэ үлэлээбит. Оттон Анна Дмитриевна ойууннуурбун тохтотобун диэн тылын биэртин кэннэ аны саҥа былаас эмтиирин улаханнык боппотоҕо.

1920 с. сэбиэскэй былаас ойууннааһыны, итэҕэли утары күүстээх охсуһууну саҕалаабыта. 1920 с. сэтинньи ыйга, Саха сиринээҕи Губревком бирикээһинэн ойууннааһын тохтотуллубута. Ойууннары сойуолааһын, тутуу, сымыйаларын саралааһын, гражданскай бырааптарын быһыы, ыгыы-түүрүү үлэтэ саҕаламмыт.

Олохтоммут былаас дьаһалын толоро, 1923–1924 сс. Бүлүү куоратыттан ГПУ начаалынньыга Петр Бубякин-Үс Курдаах баһылыктаах милииссийэ үлэһиттэрэ Михаил Унаров, Колодезников, Чомуохаан тахсаннар ойууннары кытта кэпсэтэн өйдөтүү ыыппыттар, сэбиэскэй былаас ойууннааһыны бобор политикатын билиһиннэрбиттэр. Хампаттан актыбыыс ыччаты Үрүҥэй уола Никифоровы, Кулуччуну илдьэ Тааһаҕарынан, Тоҕуһунан айаннаан, Лүүчүҥҥэ тиийэн Иннокентий Егорович Кычкиннаах диэн ыалга тохообуттар уонна Аананы ыҥыртарбыттар. Сарсыҥҥытыгар эмээхсин күтүөтэ Кылаан Борокуоппайдыын кэлбит. Ат сыарҕатыттан туран, тайахха тэптэрэн дьиэҕэ киирбит, дорооболоһон, тас таҥаһын устан баран биллэрик ороҥҥо олорбут. Көмүлүөк оһоххо кэлэн, көхсүнэн иттээри олох маска олорбут уонна эппит: «Тохсунньубут томороон тымныыта сүрдэммит. Хайа, бу ыраах сиртэн сылдьар оҕолор, туох кэпсээннээх-ипсээннээх дьоҥҥутуй? Хараҕым кыайан ылбат. Хампаттан икки киһи баар дуу?» Онуоха Кулуччу хардарбыт: «Хампаттан иккибит, Никифоров уонна мин, Кулуччу». Бары чэйдээбиттэр. Аһаан, итиилээн баран, эмээхсин эппит: «Бу куораттан сылдьар оҕолор, миигин аҕыс уоннаах, кырдьан буорайбыт хаараханы, туох туһугар ыҥыртардыгыт?» Онуоха ГПУ начаалынньыга, Бүлүү куоратын олохтоох бааһынайа: «Эйигин оҕо эрдэҕиттэн эмтиир, далбыйар дииллэр. Ону ыйыталаһаары тахса сылдьабыт. Сэбиэскэй былаас ойууну, удаҕаны, таҥара дьиэтин сокуонунан бопто. Биһиги Тааһаҕарга, Тоҕуска сырыттыбыт, кэпсээтибит, быһаардыбыт. Ону дьэ туох диигин, кэпсээ», – диэбит. Аана эмээхсин иҥиэттэн баран: «Мин эдэр эрдэхпиттэн эмэгэттээх, иннибэр-кэннибэр сүүрээччилэрдээх этим. Сүрдээх аһыныгас майгылааҕым. Ол иһин ыарыһахтары эмтиирим. Билигин онно-манна сылдьар кыаҕым суох. Киһиргээбэккэ эттэххэ, ити этэр кыылларым бары барбыттара. Кыайан алҕаммат-туоммат да буоллум. Дьон да ол кэнниттэн тэйдилэр, ыҥырбаттар», – диэн хоруйдаабыт. «Оччоҕо, Аана, тохтуур, идэҕин быраҕар да инигин?» – Петр Бубякин ыйытар. «Аны туга да суох буолан баран, сымыйанан тугу туһалаары дьону эмтиэхпиний?» – улуу удаҕан эппиэттээбит. Кэлбит дьон эмээхсини сиэрдээхтик атаарбыттар. Куораттан Бубякин туруорсуутунан дьону эмтииригэр көҥүл биэрбиттэр. Мантан көстөрүнэн, милииссийэлэр дьону-сэргэни кытта киһилии үчүгэйдик кэпсэппиттэр. ГПУ начаалынньыга П. Бубякин көнөтө, сиэрдээҕэ, тыла-өһө олохтооҕо тута көстөр. Уопсайынан, норуокка бу киһи туһунан үчүгэй өйдөбүл хаалбыт.

Эмээхсин бу тахса сылдьыбыт дьоҥҥо абын-хомуһунун көрдөрбөтөҕө. Бу туһунан үлүннэриилээх кэпсээни халы-мааргытык оҥоһуллубут отчуоттарга олоҕуран тарҕаппыттар быһыылаах. Урут милииссийэҕэ үлэлээбит И. Варвариков кэпсииринэн, Улуу удаҕан, көрдөспүттэрин үрдүнэн, тугу да көрдөрбөтөх эбит. Эдэр уолаттарга: «Тугум да суох. Иннибэр-кэннибэр сүүрэрдэрим барбыттара», – диэн аккаастаммыт. Биллэн турар, «дьиэни алыһар балыгынан толорбут, ол балыгы милииссийэ үлэһиттэрэ илиилэринэн тутаары сыраларын биэрбиттэр үһү», «тутан илпиттэрэ сыгынаҕы кэлгийэн аҕалбыттар үһү» диэн күүркэтэн кэпсээн хойукка диэри тарҕаннаҕа. Ити сымыйа үһүйээннэри бэл кэлин суруналыыстар, краеведтар тарҕата сатыылларын киһи өйдөөбөт. Алыһардаах удаҕан сэбиэскэй былаас уорганнарынан тутуллубута, хаайыллыбыта диир оруна суох. Олох кырдьан олордоҕуна, 1931 с. Бүлүү Бороҕонугар оҥоһуллубут испииһэккэ бырааба быһыллыбыт дьон испииһэгэр Борисова Анна диэн аатынан 90 саастаах удаҕан киллэриллибит (НА РС(Я). Ф. 87. Оп.1. Д.759). Оччолорго Кырыкый нэһилиэгин Нээтийэ аҕатын ууһа Бороҕон нэһилиэгэр сыһыарыллыбыта. Оттон Нээтийэ Ойуун уолаттарын араспаанньалара сурукка киирбитинэн Борисовтар. Кэргэнэ Николай Павлов Борисовтарга иитийэх. Онон Аана үс (Иванова, Павлова, Борисова) араспаанньанан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр.

Удаҕаҥҥа уһуйуллуута

Аана олох кыһалҕатын билбэтэх буолан, дьон хараҕар быраҕыллар кыыс буола улааппыта. Аҕата эрдэ өлбүтэ. Кыыс 11 сааһын туолуута дьону кытта аһаспат, киһини кытта кэпсэппэт, кыраттан да киҥнэнэр, доҕордоспот, бэйэтин көрүммэт, сууммат-тарааммат буолбута. Дьүһүнэ-бодото, майгыта куһаҕан өттүгэр уларыйбыта (А.Е. Пахомова). Бэйэтэ биллибэт ыарыынан ыалдьан ийэтин улаханнык куттаабыта. Уһуйтараары Өөккөөччөөн ойуунтан көрдөспүттэригэр: «Ити мин кыайан уһуйбат удаҕаным буолар аналлаах, кини 23 мутугунан үрдүк олорор. Санааҕытыгар Басхырдаан эбэтэр Маҥаас кырдьаҕастарыттан көрдөһүҥ, баҕар, ол дьон кыайан уһуйуохтара буолуо», – диэбит. Ийэтэ Евдокия чугас аймаҕыттан, кинээһиттэн Никифор Николаевтан кыыһын эмтииригэр көмө көрдөөбүтэ. Тулаайах хаалбыт ыалга кинээс элбэх көмөнү оҥорон абыраабыта. Лүүчүҥҥэ олорор аймахтара Хаарпа ойуун үс түүннээх күн кыыран баран: «Үөһэттэн туттарыылаах удаҕан буолуоҕа. Орто дойдуга эмиэ хабааннаах. Аллараа дойдуга суох, онно кыырар анала суох. Биир кыыс оҕо сырыытын сылдьыаҕа. Билигин да суолу билэрэ буоллар, иннибитигэр түһэ сылдьыах эбит. Билигин Дохсурума удаҕан диэн ааттанар. Үөһээ дойдуга Иэйэхсиккэ, Айыыһыкка, Күрүө Дьөһөгөйгө, Ала Мылахсыҥҥа барыларыгар тиийэр алгыстаныа. Кэлин аата-суола аан дойдуга тарҕаныа, суон сураҕа иһиллиэ», – диэн баран, Хаарпа Аана төбөтүгэр силлии-силлии имэрийбитэ. Аана Хаарпа ойуун алгыһын үүт-маас түһэрэн иһэрэ. Хаарпа алҕаан-домноон баран: «Оҕом, Аана, дьиҥнээх оҕо бэйэҕиттэн кэлэр тускута суох буолаахтыыра буолуо диэн көрүүлэнним», – диэн эппит (В.А. Кондаков).

Никифор кинээс Хаарпа «атаҕын соболоҥун» үчүгэйдик төлөөбүт. Сотору Аана үтүөрэн, дьонун үөрдүбүт. Ыҥырыыларга сылдьан дьону, сүөһүнү эмтээн, аата киэҥник тарҕаммыт. Кыыс олус кэрэ дьүһүннээх буолан, ыраахтан-чугастан, кэргэн кэпсэтэр дьон үксээбит. Кыыс кимиэхэ да сөбүлэҥин биэрбэтэх. «Үчүгэйдик олорор ыал уолугар кэргэн тахсыбаккын» диэн ийэтиттэн мөҕүллэр буолбут. Анна Дмитриевна ийэтин кытта кыыһырсан баран, быраата Николай көмөтүнэн Бэстээх күөл соҕуруу өттүгэр Хайыҥда кытыытыгар дьиэ туттан, онно олохсуйбут.

Көмөлөһөөччүлэрэ

Аана Сыгынньах ойууҥҥа кэргэн тахсан, балачча уһуннук олороллор да, оҕоломмоттор. Кэтэһэ сатаан баран Чохуу аҕатын ууһуттан кыыс оҕону ииттэ ылаллар. Бу кыыстара хороччу улаатан ынах хомуйар буолтун кэннэ, Аана дьэ ыарахан буолар. Төрүүр кэмэ кэлэн улаханнык ыалдьар, талыыланар да, кыайан оҕоломмот. Ол иһин Куба Сиэбиттэн ааттаах-суоллаах Хаарпа ойуун бииргэ төрөөбүт быраата Ньукуу баай уола Сонтуорка ойууну ыҥыртараллар. Ойуун кэлээт, көрүү көрүүлэнэр. Үс атахтаах төгүрүк сирэйдээх остуол оҥорторор уонна таҥаһынан муостаҕа тиийэ саба бүрүйтэрэр. Аана быыһанаатын кытта Сонтуорка ойуун туох эрэ суулааҕы тутан аҕалан бүрүөһүннээх остуол анныгар угарга дылы гыммыт. Ол укпут сиригэр кэмпиэт, саахар бытарытан таммалатан биэрбитигэр, туох эрэ тумсунан тоҥсуйарын курдук, тобугурас тыас иһиллибит. Ол тыаһы истэ сытан, Аана: «Ол да иһин миигиттэн туох киһилии оҕото төрүө буоллаҕай», – диэн муҥатыйбыт. Үс хонон баран, айыыһыт аттанар күнүгэр, Сонтуорка ойуун суор оҕотун кыбынан таһааран ортоку сэргэҕэ соҕуруу диэки хайыһыннаран олордубут. Дьон бары үтэйиини көрөөрү таһырдьа тоҕо сууллан тахсыбыттар, оттон Аана оронугар олорон хаалбыт. Ойуун дьиэ аанын нэлэччи астарар уонна: «Аана, бу Хахсааттыыр Хара Суорунтан оҕоҕун айбыт аҕатыгар үтэйэн эрэбин, ыл, көрөн хаал», – диир. Инньэ диэн баран Сонтуорка ойуун быыстала суох дүҥүрүн лүҥсүйбүт, алгыы-алгыы кутуран дьигиһиппит. Ити курдук үс тоҥ күөс быстыҥа тохтоло суох кыыран бүтүүтүн саҕана, суор оҕото туруору дайбаан, үөһээ халлаан диэки көтөн куһуйа турбут. Мустубут дьон суор оҕотун харахтарыттан сүтэриилэрин саҕана, былаайаҕынан чарапчыланан өрө хантайан туран: «Ийэҥ ыҥырдаҕына үөһэттэн кэлээр, сүллэрдииригэр көмөлөһөөр», – дии хаалар. Сонтуорка ойуун дьиэҕэ кыырбытынан киирбит уонна аал уоту аһата-аһата, Аананы имэрийэн-томоруйан домнообут. Түмүгэр: «Миигиттэн төһө да үрдүкү буолларгын, эйигин эмтиир дьылҕалаах-ыйаахтаах эбиппин», – диэбит.

Дьэ итинтэн ыла кини атын аналлааҕа, туспа дьылҕалааҕа дьонугар-сэргэтигэр өссө биллэн, ырааҕынан-чугаһынан сурах-садьык киэҥник тарҕаммыт. Эдэр удаҕаҥҥа сүөһүтэ турбатах, оҕоҕо өлүүлээх, араас ыарыылаах, быһата, олохторо огдолуйбуттар истиһэ-истиһэ элбэхтик сылдьар, көмө көрдөһөр буолбуттар. Сүллэрдииригэр Суор уола улаханнык көмөлөһөр эбит. Ол туһунан Аана эмээхсин кырдьан олорон этэрин эдэр сылдьан истибит олохтоох кырдьаҕастар бары биирдик кэпсииллэрэ. «Ыарыһаҕы чинчийэн көрөөт, тута манан сии сылдьар эбит диэн, кыталык сототун уҥуоҕунан курдаттыы оборон ылан ириҥэлээх, хааннаах чэлкэҕи мэһэмээҥҥэ силлээн-хаахтаан кэбиһэрэ», – диэн эдэригэр Аана эмээхсиҥҥэ элбэхтэ кутуруксуттаабыт Яковлев Петр Егорович-Токоро оҕонньор кэпсиирэ. Оттон уҥуохха харан моһуогурууну олох киһилээбэтэ үһү. Хааннаах-сииннээх кырамтаны курдаттыы оборон ылан, эмиэ мэһэмээҥҥэ түһэрэрэ дииллэр. Харыы төһө улаханыттан көрөн, тугу, хайдах аһыахтааҕын үчүгэйдик быһааран биэрэр эбит.

Суор Уолун кэнниттэн Аана үстүү сылынан быысаһан иккитэ ыарахан буолар. Иккиһин ыарахан сылдьан, биирдэ күнүс эмискэ сүтэн хаалар. Хас да күн көрдөөн булбаттар. Ааналаах олохторуттан арҕаа диэки үс биэрэстэлээх сиргэ сытар Идэр күөл илин атаҕар олорор Сүөкүлэ диэн дьахтар Аана ойуурга сылдьарын көрбүт. Онно көрдөҕүнэ, Аана алыһар балык курдугу чөҥөчөк көҥдөйүгэр көхсүнэн буолан уга турар үһү. Сүөкүлэ куттанан Ааналаах дьиэлэригэр сүүрүүнэн тиийбитэ – киһитэ хотон аанынан утары тахсан кэлбит уонна: «Сүгүн да сылдьыбаккын, тоҕо батыһаҕын?» – диэн мөхпүт. Кэлин Сүөкүлэ «онтон наһаа кыбыстыбытым» диэн кэпсиирэ үһү. Бу оҕотун Аана «Алыһар кыыһым» диэн ааттыыр уонна наадыйдаҕына: «Алыһар кыыһым, кэл эрэ», – диэн ыҥырар эбит.

Үсүһүн хат буолуутугар, дьэ, киһилии оҕолонордуу ыалдьар. Олохторуттан биэс биэрэстэлээх арҕаа Муҥур күөлүгэр олорор Хойбочох Маарыйа удаҕаны ыҥыртарар. Удаҕан көмөтүнэн Аана икки хонон баран төрүүр. Арай, онно баар дьон иһиттэҕинэ, төрөтүүгэ сылдьыбыт дьахталлар: «Чыычаах эбит», – диэн ботур-итир ботугураспыттар. «Миэхэ оҕолоппот төрүөх кэлбит эбиккин. Наадыйан ааккын ааттаан ыҥырдахпына кэлэр буолаар», – диэн баран, Аана оронугар олорон икки илиитинэн үөһэ диэки даллах гыммыт. Мустан олорооччулар иһиттэхтэринэ, ортоку өһүө баһын диэки чыычаах чырыптыыр саҥата иһиллибит. Аана бу көтөрүн «Көтүтэрим – Кэкэ-букам» диэн ааттаабыт. Аана кэлин: «Суор уолум, Кэкэм-букам улаханнык көмөлөһөллөр, Алыһар кыыһым туһата кыра», – диирэ үһү.

Аана эмээхсин Кэкэ-букатын уоруллубуту, сүппүтү буларга көмөлөһүннэрэр этэ дииллэр. Иннэ оччолорго олус күндү мал буолара биллэр. Иннэлэрин сүтэрбиттэр көрдүү сатаан баран, мэлийэн, кыһалҕаларын Аанаҕа этэллэр эбит. Онуоха Аана ол иннэ ханна сытарын эбэтэр уоруллубут буоллаҕына ханна кистэммитин Кэкэ-букатын ыҥыран, ыйан биэрэрэ үһү. Ону «көтөрө көтүтэн аҕалара» диэн көрбүт дьон кэпсииллэр эбит (С.С. Ионов-Сэсэ).

Эмтиир ньымалара

Улуу Удаҕан эмтээн-томтоон, сүбэлээн-амалаан элбэх киһини абыраабыта, бэйэтин бириэмэтин улуу эмчитэ, удаҕана этэ. Дьон-сэргэ бары кини улуутун, сүдүтүн билинэллэрэ, ол иһин кини туһунан араас үһүйээннэр, номохтор күн бүгүнүгэр диэри биһиги норуокка тиийэн кэллэхтэрэ. Анна Дмитриевна эмтииригэр аргыстарын Суор уолун, Алыһары, Кэкэ-бука көтөрү көмөҕө туһанарын билинэрэ. Ойууннар ортолоругар итинник «кыыл оҕолоохтор» диэн Нам улууһуттан Мыччылла-Федор ойуун хаста да сордоҥу төрөппүтүн туһунан Серошевскай суруйбут. Кини этэринэн, балыктары, кыыллары бэл ойууннар «бэрт эрэйинэн да буоллар, төрүүллэрэ». Хараҥа, үөрэҕэ суох дьон итэҕэйэллэрэ.

Гипноһу сатаан туттар дьон ойуун буолаллар. Эдьиий Аана да гипноһунан элбэхтик туттара саарбаҕа суох. Үһүйээҥҥэ кэпсэнэр холобурдары аҕалабыт. Дьон ортотугар киэҥник Анна Дмитриевна суор, алыһар, көтөр оҕолордооҕун уонна улаханнык көрүүлэнэр кэмигэр кинилэри көмөҕө ыҥырара. Милииссийэлэр тутан илдьэ истэхтэринэ сыгынах, тыһаҕас, сур бөрө буоларын, дьиэ иһин алыһарынан толорорун туһунан кэпсэнэр. Сааһырбытын кэннэ гипноһа аччаан, эмтиир дьоҕурун сүтэрбитэ. Дьоҥҥо «оҕолорум миигиттэн бардылар» диирэ уонна эмтиир сүрүн күүстэрэ баранан, Улуу Удаҕан кыырбат буолбута. Чаҕар үлэһиттэрин тарҕаппыта. Ииппит кыыһын, күтүөтүн кытта сүөһүтүн бэйэтэ көрөр буолбута.

Улуу Эдьиийбит Анна Дмитриевна туһунан В.А. Кондаков, М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ, В.Ф. Федоров үлэлэригэр кини Үрдүк Айыылартан ураты билии ылбытын сырдаппыттара. Улуу Удаҕан үлэтин, бар дьоҥҥо оҥорбут үтүөтүн, өҥөтүн М.П. Григорьев, П.С. Максимов дьоҥҥо тиэрпиттэрэ. Үөһээ ааттаммыт чинчийээччилэр бары кэриэтэ Бүлүү Бороҕонун ытык кырдьаҕастара Осип Тимофеевич Мальцевтан, Трофим Петрович Гоголевтан истибиттэрин кэпсииллэр. Бу кырдьаҕастар Улуу Удаҕаны эдэр саастарыгар көрбүт, кэпсэппит буоланнар, биһиэхэ сыаналаах информатор буолаллар. Маны тэҥэ сыаналаах сибидиэнньэлэри хомуурунньуктартан, хаһыаттартан, сурунааллартан буллубут. Архыып матырыйаалларын туһанныбыт.

Алыһардаах Аана эмтиир дьоҕура, талаана эргиччи киэҥин туһунан элбэх үһүйээн, сэһэн, кэпсээн баар. Олортон сорохторун биирдиилээн мантан аллара киллэрэбит.

Бастакы түбэлтэ (А.И. Эверстов 1973 с. аҕатыттан Илья Иванович Эверстовтан (1888 с.т.) истибит кэпсээнэ). Аана Лүксүгүҥҥэ саҥа кийиит буолан сырыттаҕына, сүөһү ыарыыта (олохтоохтор «балыас ыарыы» диэн ааттыыллар эбит) турбут. Аана хотунугар биирдэ этэр: «Дьэ мин бу түүн харсан көрүөхтээхпин». Онуоха хотуна: «Тоҕойуом, бэйэҥ бил, сэрэн, хайа ол эн туох сэптээх-сэбиргэллээх буолуоххунуй? Хайа, дүҥүрүҥ эҥин? Күүһүҥ-уоҕуҥ?» – «Сөп, дүҥүрү биэриэхтэрэ, көстүөҕэ. Дьэ мин бу түүн кинини кытта харсан көрүөхтээхпин».

Эмээхсин оҕонньоругар дьэ кийииппит оннук буолбут, оннук эбит, инньэ диир диэбит. «Эн ойуун кыырарын эҥин абааһы көрөр буоллаххына, тахсаҥҥын туспа хоспоххо олор. Сээкэйи эҥин тэриниэх курдук саҥарар». – «Оо, хайдах баҕайыный? Кини ол баҕайыны кытта хайдах харсар баҕайытай?» – диир оҕонньоро.

Кэргэнэ Акыым Дьөгүөрэ истэн баран этэр: «Оттон кыаххын билинэн этэр инигин? Оттон инньэ гынан көр, баҕардар. Абата бэрт ээ. Оттон ол гынан баран, аны эйигин сиирэ буолуо…» – «Дьэ, оттон, хайдах буолар…»

Сарсыардаттан туран дьиэлэрин хаҥас илиилэринэн харбаан, ыраастаан-хайаан баран, дьахтар күнүс, былыргынан киэһээ түөртүүр саҕана, олоҕор олороору сөрүө тэлгэнэн эрдэҕинэ, арай тойоно киирэн кэлэр.

«Оок-сиэ, сөрүө тэлгэнэн эҥин, балыастаан сиэри олоробут дуу, бу? Хайа, сэрэниҥ эрэ!» Дьахтар саҥарбат. Эмээхсинэ этэр: «Чэ-чэ, саҥарба, бар, таҕыс». Оҕонньор тахсан барар.

Дьэ кыыран барар. Маҥнай ытыһынан кыырар. Онтон киэбин-киэлитин киллэрэригэр дүҥүрүн көрдөппүт. Дүҥүрэ уҥа өһүө баһынан кылыгыраан кэлэн түһэр, ону ытыһыгар түһэрэн ылар. Дүҥүрүн ылан, олоҕор олорон этэр: «Дьоннорум, мин сибилигин оҕус буолуоҕум. Ол оҕус буоллахпына, бу хотоҥҥо киириэҕим. Онно киирэммин мөҥүрүөҕүм, айаатыаҕым. Ону эһиги көрөөйөҕүт. Онтон таһырдьа тахсыаҕым. Онно тулутан харыһыннардаҕына, дьэ тыас-уус улахан, элбэх буолуоҕа. Тахсан көрөр аҕай буолаайаҕытый. Ким көрбүт – бэйэҕититтэн бэйэҕит хоргутуоххут. Олордугут да олоруҥ, биһиги тыаспыт-ууспут сүтүөр диэри».