Үс Бүлүү айдарыылаахтара

Өссө биир суруйууга тохтуубут. С.А. Токарев «Общественный строй якутов XVII–XVIII вв.» үлэтигэр «У Вилюйского тойона Баку в 1667 г. было 5–6 холопей» диэн суруллар. Тэҥнээн көрүүгэ 1648–1649 сс. дьаһаах кинигэтигэр 1497 киһи аата киирбит буоллаҕына, олор истэриттэн 57-тэ хамначчыт эбит. Ол иһиттэн Хаҥалас 26 буолаһыттан, Мэҥэттэн – 5, Намтан – 2, Бороҕонтон – 1 бааллара ыйыллыбыт. Оччотугар Баку төрүт-уус киһи ыччата эбит. Кини аатыгар сөп түбэһэр Тыгын бииргэ төрөөбүт убайа Ника баар. Кини аҕыс уолаттардаах, олор истэригэр Одукей уонна Селбясин бааллар. Аны А.И. Эверстов «Ньидьили былыргыта» кинигэтигэр Одукей өссө биир Тукунай диэн аата сурукка киирбит уоллаах этэ диэбит. Тукунай уолаттара Ньидьили дьонун төрүттэрэ буолбуттара диэн ылыннарыылаахтык дакаастаабыт. Оччотугар Одукей-Уһун Ойуун уола Баку, сиэннэрэ Тения, Тулааһын (Тукунай уолаттара), Сэлбээһин уола Быыгынас ойуун ыччаттара Үс Бүлүүнэн киэҥник тарҕанан олохсуйбуттар эбит диэн этии оруннаах буолан тахсар.

Улуу Айыы ойууна Уһун Ойуун нуучча докумуоннарыгар Одукей Никин диэн аатынан киирэ сылдьар. Кини хаҥаластар биир улахан религиознай уонна көҥүл иһин 1641 с. өрө турууларын салайааччыта этэ. 1642 с. хабараан бойобуода П. Головин бу өрө туруу салайааччыларын, 23 киһини күүскэ накаастаан, ким да истибэтэх ыар муҥнааһыннарын муҥнаан баран, барыларын ыйаан өлөрбүтэ. Сорохторо, ити араастаан кэбилээһини тулуйбакка, эрдэ өлбүттэрэ, олору эмиэ хостотон таһааран ыйаталаабыта. Уһун Ойуун сүгүн өлбөккө, өлөрүөхсүттэри салыннарбыта. Ыйаабыттарыгар уһаан, атаҕа сиргэ тиийбит. Кини аптаах-хомуһуннаах Улуу Айыы ойууна этэ. Өлүөн иннинэ: «Аар Айыы Итэҕэлин Сырдык Уота саха дьонугар эргиллэр кэмэ кэлиэҕэ», – диэбит. Үйэ-саас тухары Айыы Ойууна, бу сүүрбэ үс ытык дьон ааттарын-суолларын Аар Айыыларга үҥэн-сүктэн ахта туруохтаах, үөскүүр, үүнэр саҥа көлүөнэ ыччат кинилэр ытык ааттарын ааттыы, кинилэргэ сүгүрүйэ турарыгар улахан олук оҥоһуллуон наада. Манна Одукей Никин-Уһун Ойуун аата маҥнайгынан ааттаныахтаах. Бу улуу төрүттэрбит, саха ньургун уолаттара Үөдүгэй, Ньыыка өлөллөрүгэр Аар уонна Айыы үөрэҕин тарҕатааччы Уһун Ойуун кинилэргэ туґаайан эппит этиитин өссө биирдэ санатар сөп: «Билигин кыайтардыбыт. Барыбытын кыргар санаалаахтар. Ол да буоллар Аар Айыы итэҕэлин кыыма куотта, бүктэ, саста. Онон кэнэҕэһин Аар Айыы үөрэҕэ төннүө!» (В.А. Кондаков).

Аҕатын өлөрөллөрүгэр Бакы (Баку) дьаһаах төлүүр сааһын ситэ илик эбит диэн сабаҕалыыбыт. Кини нууччалартан куотан Лүүчүн сиригэр, аймаҕа Туоҕа Боотур олохсуйбут дойдутугар, 1660-с сыллар эргин көһөн кэлбит бадахтаах. Сирэ-уота сүөһү ииттэргэ соччо табыгаһа суох буолан, Дьөккөн диэки көспүт. Кини уола Максим Гоголев-Тайана Багин (1699–1774 сс.) – 12 муостаах дүҥүрдээх Айыы ойууна.

Аны 1670-с сыллартан саҕалаан Орто Бүлүү симиэбийэтиттэн саҥа сирдэри баһылатаары сахалары Үөһээ Бүлүү симиэбийэтигэр көһөртөөн барбыттар. Олохтоох үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, 18 ыал Бүлүү өрүскэ кэлэн сүбэлэспиттэр. Өрүс уҥа өттүгэр Күҥкү баһылыктаах Быйакы, Чочу, Бакы, Чап, Быыгынас Боотур, Дьаархан, Күүлэ, Халбаакы хаалбыттар. Оттон өрүс хаҥас өттүгэр Наакаан баһылыктаах Дэди, Мотуруос, Лүһүрүкээн, Асхабыл, Эгэй, Өбүкэ, Суор ойуун, Түүлээх Түлэҕэй тахсаллар (Л.Ф. Николаев). Балар истэригэр Бакы уонна Быыгынас бааллара биһиэхэ кэрэхсэбиллээх. Сэһэҥҥэ Быыгынас ойуун (Боотур) Сиикэй Силбээһин уола дэнэр. Оччотугар Ника тойон сиэннэрэ тутуспутунан Лүүчүнүнэн эргийэн Үөһээ Бүлүүгэ тиийбэтэхтэрэ буолуо дуо?

Үөдүгэй буолаһыгар 1782 с. ыытыллыбыт биэрэпискэ Бакы уолаттара Кукча уонна Тлектей ааттара киирбит. Аны Бүлүү сүнньүгэр ыытыллыбыт ходуһа үллэстиитин биэдэмэһигэр бу дьон ыччаттара Тыымпыга, Нялбигэҕэ, Сымалаахха, Соёх булуҥар, Саҥадьааҥҥа оттуур ходуһалаахтара бэлиэтэммит. Бакы сиэннэрэ Көтөрдөөххө тиийэ олохсуйбуттар, лаппа ыччатырбыттар (Бастакы Үөдүгэй. – Дьокуускай, 2013). Оччотугар Үөдүгэй, Көтөрдөөх, Сургуулук, Ыйылас аатырар ойууннара Ника тойон уолуттан Уһун Ойуунтан тымыр-сыдьаан тардан иһэллэр эбит диэн оруннаах сабаҕалааһыны оҥоруохха сөп.

В.Д. Стрелов «Акты архивов Якутской области (с 1650 г. до 1800 г.)» үлэтигэр «тигиилээх сирэйдээх» ойууннары Петербург куоракка ыҥырыы туһунан бастакы докумуон 1730 с. бэс ыйын 25 күнүгэр тахсыбытын суруйан турар.

Бу докумуоҥҥа ыйылларынан, дворянин Дмитрий Кычкин салалтатынан Санкт-Петербурга Сылан ойууна Кээрэкээн уола Кытаанах, Орто Бүлүү Лүүчүнүн ойууна Жолодой Дакин, Кэлтээки аҕатын ууһун дьоно Нямтуга Авранчин, Мияул Луксигин, Витимка, Хатылы нэһилиэгин киһитэ Топича Маянин бастаан утаа барыахтаах эбиттэр. Бу сэттэ киһиттэн биэһэ Орто Бүлүү ойууннара.

Тоҕо эрэ Бүлүү сириттэн ойууннары уонна «тигиилээх сирэйдээхтэри» өссө эбии көрдөөбүттэр. Онно Үгүлээт аҕатын ууһуттан Тулкига Урулин, Топича Маянин, Ардах Куреяков диэн тоҥустары эбии булбуттар. Санкт-Петербурга илдьэргэ Үгүлээт тоҥуһун Топича Маянины, Мукес Маржин, Кытаанах Налин диэн ойууннары, Намтага Мисяул, Витимка Куявылов диэн тоҥустары, Жолодай Дакины ойохтору илдьэргэ быһаарбыттар, атыттары барыларын дьиэлэригэр ыыталаабыттар (НА РС(Я). Ф.1-и. Оп.1. Д.4. Л.7).

Онно ыытарга Саха сирин үрдүнэн көрдөөбүттэр эбит. Ол аата элбэх киhини сыымайдаабыттар, талбыттар. Олоро бары Орто Бүлүү ойууннара буолбуттара киһини сөхтөрөр. Дьолуодай ийэтэ Нэлчэкэ аҕатын Туоҕа Боотуру удьуордаан удаҕан эбит, аҕата нуучча Михаил Жирков. Бииргэ төрөөбүттэрэ Соҕуру Оҕонньор-Клевинской Дакин, Дары Дакин-Степан Жирков (сахалыы аата Бэрэттимэй) эмиэ ойууннар этилэр. Балтылара Лыглыйа эмиэ аатырбыт удаҕан дьахтар, өссө убайдарыттан үрдүк таһымнааҕа үhү.

Орто Бүлүүттэн Үөһээ Бүлүүгэ тиийбит биир улахан бөлөх кырыкыйдар этилэр. Хойукка диэри Орто Бүлүү Кырыкыйа бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туһунан сытар түөлбэлэртэн турара: Мукучу таһыгар Нээтийэ аҕатын ууһа олорбут сирэ, 3-с Тоҕуска (Тааһаҕар) Оҥхой уонна Үөһээ Бүлүүгэ билиҥҥи Кырыкый нэһилиэгин сирин сорҕото. Нээтийэ диэн ким буолуон сөбүй? История билимин доктора А.А. Борисов «Социальная история якутов в позднее средневековье и новое время» кинигэтигэр суруллубутунан, Тыгын сиэнэ Борток Мазарин 1720 с. түһээнин алта киис тириитинэн төлүүр эбит. Киниэхэ үс тастыҥ бырааттара Оелгу, Нятия, Оеннит көмөлөһөллөрө бэлиэтэммит. Онтон Күчэнэх (Кылыыһыт ойуун) кини бииргэ төрөөбүт быраата. Оччотугар Борток быраатын, Күчэнэх уолун аатырбыт Нээтийэ ойууну анаан-минээн киистэтэ диэн Орто Бүлүү Кырыкыйыгар олохсуппут буолуон сөп диэн сабаҕалыахха сөп. Онон Лүүчүн уонна кини таһынааҕы сирдэр хаҥаластар дьаһаахтарын төлүүллэригэр сүҥкэн оруоллаахтара саарбахтаммат. Нээтийэ Күчэнээхэп эмиэ Хаҥаластан төрүттээх ойуун эбит диэн бэлиэтиир тоҕоостоох.

Алын Бүлүү ойууннара үгүстэрэ Намтан төрүттээхтэр. Нам Таастааҕыттан Өрүүнэ удаҕан Тураах Баһылайга сүктэн кэлэн Кааракаан (Хара Хаан) ойууну төрөппүтэ. Кааракаан кэлин Намҥа баран олохсуйбут. Баай кыыһын кэргэн ылан, элбэх оҕолонон улахан аҕа ууһун төрүттээбит. Кыһалҕа ойуун, Босхос ойуун, Мэһэй ойуун (Барчаһыт ойуун) уо.д.а. Намтан төрүттээхтэрэ биллэр.

Таатта ойууннара Үс Бүлүүгэ кэлэн олохсуйбуттара эмиэ биллэр. Холобур, Үөһээ Бүлүү Кэнтигэр Саһыл ойуун, Алын Бүлүү Куокуйугар Көмүс ойуун уола Махса диэн ааттаах бэйэтэ эмиэ улахан ойуун олохсуйаллар. Аны Бүлүү Бороҕонугар билиҥҥи Уус Алдан улууһуттан Баара Бороҕон диэн удаҕан олохсуйан элбэх ыччаттардаммыта биллэр.

Онон В.Л. Серошевскай ахтыбыт түөрт улууһуттан Үс Бүлүүгэ улахан ойууннар, удаҕаннар кэлэн олохсуйан, кинилэр ааттара Саха сиригэр дорҕоонноохтук иһиллэр буолбут.

А.А. Павлов, М.П. Григорьев

Ойууҥҥа уһуйуллуу

Афанасий Мачахов «Чап уустара» кинигэтигэр дьону айылҕатынан көрөн маннык сүһүөхтэргэ араартыыр. Бастакытынан, бүтэй эттээх-хааннаах, ол аата айылҕаттан тугу да бэриһиннэрбэтэх көннөрү дьон. Иккис сүһүөх – аһаҕас эттээх, аһаҕас харахтаах дьон. Кинилэр мээнэ киһи көрбөтүн көрөллөр, истибэтин истэллэр, билбэтин билэллэр, холобур, биһиги сылдьар эйгэбититтэн атын эйгэ харамайдарын, абааһыларын, айыыларын. Үґүс сүґүөх – көрбүөччүлэр. Киґи көрбөтүн өтө көрөн кэпсиир дьон. Төрдүс сүһүөх – билгэһиттэр, идэлээх дьон. Айылҕа уларыйыыларын, киһи олоҕун, дьон олоҕун инникитин өтө көрөн билэр, кэпсиир дьон. Бэһис сүһүөх – отоһуттар, илбииһиттэр. Кинилэр таҥараттан айдарыылаах норуот эмчиттэрэ буолаллар, эмтээх отторунан, эттиктэринэн эмтииллэр. Илбииһиттэр киһи туга ыалдьарын курдары көрөн, имэрийэн (массажтаан) эмтииллэр. Илбийии күүһүнэн киһи бүөрүн, быарын тааһын бытарытан курдары түһэрэр идэлээх эмчиттэр бааллар. Алтыһынан, ичээн дьон. Кинилэр хас да сылы инники көрөн дьон олоҕо хайдах сайдыахтааҕын этэр кыахтаахтар. Эбэтэр ааспыт олоҕу, ааспыт түбэлтэ хайдах буолбутун бу баар курдук көрөн кэпсииллэр. Сүппүт, ууга түһэн көстүбэтэх киһи ханна баарын чопчу ыйыан сөп. Ичээн кэпсээбитинэн баран булар түбэлтэлэрэ баар буолар. Сэттиһинэн, ойууннар – Үрдүк Айыыттан эттэтиилээх улахан гипнозтаах, аптаах дьон. Хааннааһыны, отунан эмтиир ньыманы дэгиттэр тутталлар, киһи доруобуйатын туругун курдары көрөн билэллэр. Улахан ыарыылар – уоспа, хара ыарыы, ыспааҥка – утары оҕус буолан харсан охсуспут түбэлтэлэрэ норуот номоҕор элбэхтик кэпсэнэр. Үрүҥ ойуун алгыс көмөтүнэн Үрдүкү Айыыларга айаннаан, көрдөһөн, үтүөнү оҥорторуон сөп. Үрүҥ ойуун ыһыахха Дьөһөгөй Айыыттан, Эдьээн Иэйэхситтэн, Ахтар Айыыһыттан уонна араас иччилэртэн дьоҥҥо байылыат, дьоллоох олоҕу түстүүллэригэр, аал уоту оттон алаһа дьиэни иччилииллэригэр, төрөтөр оҕону төлкөлүүллэригэр көрдөһөр.

Ити таһынан куһаҕан кэмэлдьилээх сиэмэх ойууннар бааллар. Кинилэр киһини эмтээтэхтэринэ даҕаны ыарыытын атын киһиэхэ көһөрөллөр эбэтэр өлүүнү-сүтүүнү аҕалаллар. Харалаах, аньыылаах сиэмэх ойууннар алгыстарын Үрдүк Айыылар ылымматтар, төттөрү үтэйэн кэбиһэллэр диэн ыһыахха алҕаппаттар. Ахсыс сүһүөх — удаҕаннар. Кинилэр ойууннардааҕар үрдүк сүһүөххэ тураллар эбит. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо суруллубутунан, үөһэттэн, Үрдүкү Айыылартан, айдарыылаах айыы удаҕана Айыы Умсуур удаҕан Аҕыс Халлаан арчыһыта, тоҕус халлаан дуомньута айыы бухатыырдарыгар куруук ыксаллаах түгэҥҥэ көмөлөһөр, арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймаҕын араҥаччылыы сылдьар, көхсүттэн тэһииннээх күн өркөн улууһун көмүскүүр аналлаах.

Тохсуґунан, Үрдүк Айыыларга ордук чугас дьонунан тимир уустара буолаллар. Кинилэр ханнык да ойууҥҥа, удаҕаҥҥа бэриммэт, күүстээх куттаах-сүрдээх дьон. Былыргы үһүйээннэргэ, норуот өлбөт-сүппэт улуу айымньыларыгар, олоҥхолорго кэпсэнэринэн, тимир уустарын төрүттэрэ буоллун диэн Үрүҥ Аар Тойон үһүс уолун Кытай Бахсылааны Үөһээ дойдуттан аллара түһэрэн, Орто дойду икки Аллараа дойду икки ыпсыытыгар муҥурун булларбатах Муус Суорун булгунньахха олохтообуттар. Кини онно олорон, бухатыырдар туттар сэптэрин, кыырыктаах кылаан илбис биилээхтэрин, кэниэрдээх кэтэр кэһэхтэрин, куйахтарын, таҥхалаах таҥнар таҥастарын отут биэс биис ууһугар оҥоро олорор эбит. Кытай Бахсылааны сороҕор Кудай Бахсы, Кытай Махсыын диэн ааттыыллар. Кини айыы да, абааһы да буолбатах. Ыар санаалаах, ыарахан тыыннаах уустары араҥаччылыыр, улуу уустары уһуйар, эттэтэр, үөтүннэрэр, уус идэтин сайыннарар, барҕардар аналлаах (А. Мачахов).

Саха киһитэ урут үһүйээннэргэ иитиллэр этэ. Онно этиллэринэн, ойуун буолуохтаах киһи оҕо эрдэҕиттэн биллэрэ. Этнограф, профессор Н.А. Алексеев «Традиоционные религиозные верования якутов в ХIХ – начале ХХ вв.» үлэтигэр сурулларынан Үөһээҥҥи Айыылар ойуун буолар киһи кутун ылан аналлаах Аар Кудук маска баар уйаҕа иитэллэрэ. Маҥнай ойуун буолар киһини мас анныгар уураллар эбит уонна кута ханнык мутукка иитиллэриттэн көрөн төһө күүстээх буолара быһаарыллара. А.С. Федоров кинигэтигэр улуу удаҕан Алыһардаах уонна Мөлөкө ойуун биир маска иитиллибиттэр. Мөлөкө этэринэн, Аана ол ойууннар иитиллэр мастарын үөһээ мутугар уйаланан, Мөлөкөтөөҕөр күүстээх буолбут; Биллиилээх эмчит Ньыыкан (Үөһээ Бүлүү) Аар Кудук маска Көстөкүүн Чирковтааҕар (Абый) биир мутук аллараа эттэниитин ааспыт диэн суруллубут.

Үрдүк Айыылар сороҕор ойууннары, удаҕаннары «эттээбэккэ» эрэ «иитэн» таһаарар түбэлтэлэрэ баара ахтыллар. Холобур, А. Пахомова «Уһуллубатах удаҕан» үлэтигэр Алыһардаах эттэммэтэҕэ уонна уһуллубатаҕа диэн суруллубут. Бу алҕас көрүү. Алыһардаах эдэригэр улаханнык ыалдьыбыта, дьоно Хаарпа диэн Орто Бүлүү биир улахан ойуунугар уһуйтарбыттара биллэр. Ол эрээри Алыһардаах бэйэтин баҕатынан Айыы удаҕана буолбут.

Г.В. Ксенофонтов ойууннарга аналлаах үлэтигэр суруйарынан, эттэтэр ойуун биир-үс хонукка «өлөн хаалар». Улуу ойуун буолуох буоллаҕына, үс төгүл эттэниини ааһыахтаах. Г.В. Федоров эттэтиини маннык быһаарар: «Орто ойуун эбэтэр удаҕан буолааччылар икки сыл иирэн ыалдьаллар. Ол аата икки сыл эттэтии диэн. Этин икки тоҕус үтэһэҕэ үөлэн, уон аҕыс өлүү төрдүгэр айах туттараллар. Биир үтэһэ тоҕус кырбас буолар. Саамай улахан ойуун буолааччылар үс сыл иирэн ыалдьаллар. Ити иирии «эттэтии» диэн ааттанар. Этин үс тоҕус үтэһэҕэ үөлэн сүүрбэ сэттэ өлүү төрдүгэр айах туттарыллар. Эттэтиилээх ойуун кини этиттэн айах туппут өлүүлэргэ кыырар. «Өлүү» диэн ойуун этиттэн айах туппут, ол аата сиэбит абааһылар ааттаналлар. Сиэрэ-туома туолуор диэри олох маска олорон кыырыахтаах. Бары тэрилэ, ирдэбилэ ситтэҕинэ эрэ муостаҕа олорон кыырара көҥүллэнэр. Ону толорботоҕуна, араас быһылааҥҥа түбэһиэн сөп (Г.Е. Федоров).

Ойуун буолар киһи улаханнык ыалдьар, эрэйи көрөр, уҥар, өйүн сүтэрэр, иириэн да сөп. Бүлүү улууһун 2-с Күүлэтин ойууна Оноху оҕо эрдэҕиттэн иирэн ыалдьар эбит. Ити ыарыыта үгүстүк хатыланар эбит. Төһө уһуннук, хаста ыалдьарын (эттэтэрин) Үрдүкү Айыылар быһаараллар. Сорохтор иккилиитэ-үстүүтэ ыалдьаллар. Чурапчы ойууна Николай Протасов элбэхтик ыалдьан моһуоктуур эбит. Ол да иһин буолуо, дьонун эрэйдээбэт сыалтан ойууннууруттан аккаастаммыт. В.А. Кондаков этэринэн, Аар Айыылар биэрбит соруктарын ситэ толорбокко бэйэтигэр тиийиммит.

Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, ойуун буоларга анаммыт киһини бэйэлэрин удьуор аймахтарыттан абааһы буолбут дьон этин-сиинин араартаан, чаастаан-өлүүлээн баран, атын өйү-санааны киллэрэн, хаттаан самаан, атын өйдөөх-санаалаах киһини оҥорон таһаараллар эбит. Ардыгар самыыр абааһылар эттэнэр киһи сорох чааһын умнан олордубаттар эбит, оччоҕо итэҕэс киһи буолар. Холобур, А. Андреев-Мөлөкө ойуун үтүөрэн тахсарыгар хараҕа суох буолбута диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Ол аата этин-сиинин хомуйан киһи оҥорон сиргэ түһэрэллэригэр хараҕын олорпотохтор диэн өйдүөххэ сөп. Эттэнэр киһи үс күн эттэнэр, хаттаан саманар. Ол кэмҥэ тамаҕын сиигирдэр киһи баар буолуохтаах эбит. Эттэниини тулуйбакка, өлөр түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Оттон үтүөрбүт киһини кырдьаҕас ойуун төһө күүстээҕин билээри чинчийэр, тургутан көрөр. Ойууҥҥа дүҥүрүн, таҥаһын туттарар. Ойууннааһын үөрэҕин чинчийбиттэр «ойуун буолуу бу – искусство» дииллэрин кытта сөбүлэһиэххэ сөп. Ойуун сир-дойду иччилэригэр киириитэ, бастакы олоххо кыырар айана, хас олох аайы хайдах хамсанара тус-туспа. Билиҥҥи өйдөбүлүнэн, кырдьаҕас ойуун режиссер оруолун толорор.

Сэбиэскэй былаас саҕана, ойууннааһыны билиммэт, төрдүттэн эһэр кэмнэригэр, ойуун буолаары өлөр-тиллэр ыарыыга сытар киһини эмтээбитэ буолан иирэр бараахха сытыараллара. Билигин Саха сиригэр киэҥник биллэн эрэр Федот Петрович Иванов (Бүлүү, Дьөккөн) бэйэтэ кэпсииринэн, оҕо сырыттаҕына, чаллах тииккэ олорбут суор киһилии саҥарбытыттан куттанан улаханнык быарынан ыалдьыбыт эбит, онтон үтүөрэн отоһут буолбут.

Саха ойууннара аптара-хомуһуннара күүстээҕин илэ хараҕынан көрбүт, I Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кыттыылааҕа, декабрист Матвей Иванович Муравьев-Апостол саха ойууна кыырбытын туһунан ахтыбыта баар. 1829 с. кулун тутарыгар Норвегия флотун лейтенана Дуэ диэн киһини кытта билсибит. Сыылкаҕа олорор киһи ыалдьытын кытта кэпсэтэн билбитэ Норвегия правительствота магнитнай полюстары үөрэтэргэ тэрийбит экспедициятын чилиэнэ эбит. Муравьев-Апостол бу кытыы дойдуга үөрэхтээх киһини көрсүбүтүттэн олус үөрбүт, үс күнү быһа кэпсэтэн элбэҕи билбит, истибит. Киһитэ саха ойууна кыырарын көрүөн баҕарарын эппит. Матвей Иванович бэйэтэ эмиэ ойуун кыырарын көрө илик буолан сөбүлэспит. Таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ ойуун куоракка киирэрин, кыырарын кытаанахтык боболлор эбит. Кинилэр үөрүүлэригэр Бүлүү уокуругун комиссара Михайлов сөбүлэспит уонна бэйэтинэн тэрийсибит. Муравьев-Апостол дьиэтэ таҥара дьиэтин аттыгар турар буолан, ойууннааһын олох сатаммат диэбиттэрин, хата Михайлов аҕабыыттан көҥүлүн ылбыт.

Болдьоммут кэмҥэ элбэх арыалдьыттаах ойуун кэлбит. Элбэх куорат олохтоохторо мустубуттар. Мантан аллара Муравьев-Апостол ахтыытын биэрэбит: «Ойуун атаҕын кумуйан ууран муостаҕа олордо уонна таҥныбытынан барда. Имиллибит тирииттэн тигиллибит таҥаһыгар араас тимир кыаһааннар ыйаммыттара, хас хамсаннаҕын аайы тыаһы таһаараллар, араастаан кылыгырыыллар. Ойуун таҥаһа олус кыараҕаһын, нэһииччэ батар гына оҥоһуллубутун бэлиэтии көрбүтүм, этин ыбылы ылбыт этэ. Таҥас анныгар кини тугу да кистээн угар кыаҕа суоҕа. Ойууммут уһун баттаҕын ыһан кэбистэ уонна кыыран дьигиһийэн киирэн барда. Былаайаҕынан дүҥүрүн охсо-охсо, биир-биир салгынын, уутун, тыатын иччилэрин ыҥыран барда (Жирков диэн хаһаах ойуун тугу саҥарбытын тута тылбаастаан иһэр). Онтон ойуун араастаан ынчыктаан, онолуйан, үҥсэргээн киирэн барда: «Адьырҕа кыыл испэр киирэн сэймэктээн эрэр», – диэн уйа-хайа суох бараары гынна. Улам дүҥүрүн охсорун тэтимэ күүһүрэн түргэтээн барда, төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ, ойуоккалаата. Ол аайы баттаҕа өрө бурҕаҥнаан, төбөтө биир кэм кулахачыҥнаан олорор буолла, олох буорайар аакка киирдэ. Эмискэ ходьох гынна, улахан ыарыыга ылларбыт киһи курдук уһуутуу-уһуутуу балаҕаны биир гына кэрийдэ. Бу сырыттаҕына, арай айаҕын иһиттэн сүрдээх улахан, хара түүлээх эһэ баппаҕайа тахсан кэллэ уонна, тугу эрэ харбаан ылан илдьи тутуох айылаах уунаҥнаат, сүтэн хаалла. Бу кэтит баппаҕай айах иһиттэн ыгыллан тахсарыгар ойуун айаҕа, киһи көрөн дьулайыах хайа барыахтыы тыырыллыбыта. Бу көстүүну хайдах да кыайан быһаарбатахпыт».

В.Л. Серошевскай «Якуты» кинигэтигэр эмиэ итинник дьоҕурдаах Түспүт диэн Нам улууһугар олорор ойуун туһунан суруйар. Кини иннигэр-кэннигэр сүүрэр кыыла хоту кистэнэ сылдьарын, дьоҥҥо айаҕыттан кыылы, харчыны, атын малы таһаарарын көрбүтүн ахтар. Атын ойууну кытта охсустаҕына оҕус буолан харсар эбит.

Нуучча айанньыттара И.Г. Гмелин уонна Г.Ф. Миллер Дьокуускай куорат таһыгар олорор 20 саастаах удаҕан кыырыытыгар сылдьыбыттар. Эдэр да буоллар дүҥүрүнэн сүрдээх оттомноохтук туттара, куолаһа чуора, улахана, сороҕор эһэлии часкыйара, хахайдыы ырдьыгыныыра дьону салыннарбыт. Эдэр буолан сиртэн-буортан тэйэн үҥкүүлүүрүн сөҕө көрбүттэр. Дуҥүрүн көмөтүнэн үөһээҥҥи, алларааҥҥы күүстэри кытта ааттарын тус-туспа ааттаан көрсөн кэпсэтэрин истээччилэригэр тиэрдэр эбит. Удаҕан кыыра олорон быһаҕынан анньыммыт, таһаарбыта хааннаах уонна кыра кырбас сыалаах эбит. Ону ыһаарылатан баран бэйэтэ сиэбит. Көрөн олорооччулар улаханнык сөхпүттэр. Удаҕан олох туох да буолбатаҕын курдук туттан олорбут. Миллер кыыһы дьиэтигэр илдьэн аһаппыт, бааһын тиит сымалатынан сотон баран, таҥаһынан, туоһунан корсеттыы эрийбит. Миллергэ эдэр удаҕан урут этин быһаҕынан анньымматаҕын, бу сырыыга дьону итэҕэтээри оҥорбутун, киниэхэ киһи бэйэтин этин сиэтэҕинэ бааһа түргэнник оһорун, үчүгэйдик бааннахха куттала суоҕун кимтэн эрэ истибитин кэпсээбит. Ити барыта албынын сурукка киллэрбит, ону куорат салалтатын суруксута туоһулаабыт. Бааһа алта хонугунан оспут. Сахалар кыыс быһаҕынан анньыммытын итэҕэйбиттэр. Ол иһин Гмелин, Миллер кини албынын кимиэхэ да арыйбатахтар (Reise, II, p.493–497).

Саха төрүт итэҕэлин чинчийбит Тэрис этэринэн, «көрбүөччү – уруккуну, билиҥҥини, кэлэри ытык этэ арыллан өтө көрөр буолбут киһи». Сорох ойууннар көмүллүбүт сирдэриттэн мас үүнэн тахсар. Јлөн да баран күүстэрэ үс-түөрт үйэҕэ тиийэ дьайа сытар, кинилэри ытыктаабат дьон моґоллору көрсүґүннэриэхтэрин сөп. Улахан уот турдаҕына ойууннар көмүллэ сытар сирдэрин арыылаан таарыйбатын эмиэ истэбит.

Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, ойууннар бэйэ-бэйэлэрин кытта, хаһан да көрсөн кэпсэппэтэхтэрин да үрдүнэн билсиһэллэр эбит. Холобур, Горнай улууһун Солоҕонугар олорбут Настаа-Хотун удаҕан, бэйэтин кэмигэр олорбут Чэриктэй Биэрэтин, Таатта Куома Чааскынын, Үөһээ Бүлүү Ньыыканын билэттиир уолум, кыыһым диэн убаастаан ааттыыр эбит..

Сахаларга «икки ойуун биир алааска олорботтор» диэн кынаттаах этии баар. Ойууннар охсуспуттарын туһунан үһүйээн элбэх. Икки өстөспүт ойуун холорук буолан ытыйсаллар, оҕус буолан харсаллар. Сорохтор кыайтарар түбэлтэлэригэр көтөр, балык буолан куоталлара кэпсэнэр.

А.А. Павлов

Айыы ойууна

Саха сиринээҕи Тыл, литература уонна история института 1993 с. «Ойууннар уонна ойуун сиэрин-туомун туһунан кэпсээннэр» диэн хомуурунньугу бэлэмнээн таһаарбыта. 1938 с. 56 саастаах И.А. Суздаловтан-Сапалаайтан А.А. Саввин икки олоҥхо ис хоһоонун, ыһыах сиэрдэрин-туомнарын, итэҕэл туһунан сэһэннэри, алгыстары суруйбут. Аны 1945 с. Г.М. Васильев И.А. Суздаловка Айыы ойууна айыллыытын туһунан сэһэни кэпсэттэрбит. Онтон биир суруйууну А.Л. Новгородова бэчээккэ бэлэмнээбитин киллэрбиттэр (ССНК А. Ф.5, Оп.3. Д.480. Лл.20–24). Онтон быһа тутан биэрэбит:

«Таҥаһа. Айыы ойууна кыырар таҥаһа күрүҥ кулун саҥыйах буолар, түүтэ тас өттүн диэки гына тигиллибит. Ол ону осуобай тиктэрэллэрин билбэппин. Дьахтар биэстирэйдээх кулун саҥыйаҕа буолар. Көхсүгэр хара кулун сарбынньахтаах, оноото, эҥээрэ хара кулун бууктаах. Бу саҥынньах бииллээх, оноолоох буолар. Көхсүгэр тигэллэр ойуун тэһиинин, ол тэһиинэ чабыргах1 атах быатынан оҥоһуллар. Тэһиинэ түмүк төрдүгэр уонна төбөтүгэр баар буолар, биирдии хоболоох эбэтэр чуорааннаах буолар. Үксэ хобо буолар. Айыы ойууна таҥаһа тимирэ суох буолар. Үөһээ Үрүҥ Айыылар таҥастарын үтүктэн, таҥнар таҥаспын атыҥырыахтара атыны таҥыннахпына диэн, кинилэргэ үчүгэйдик көстөөрү айыы аймаҕын таҥаһын таҥнар, айыы алгыһын алгыыр. Ол айыы таҥаһын таҥнан тиийдэҕинэ, кырдьык, айыы аймаҕын киһитэ, бэйэбит оҕобут кэллэҕэ диэн сөбүлүү көрөллөр.

Бэргэһэтэ элэмэс эбэтэр маҥан кулун тириитэ буолар. Ол бэргэһэ аата ытык дуулаҕа бэргэһэ диэн. Кинини кулун баттаҕын сиэллэри, көҕүллэри, кулгаахтары сүлэн ылан бараннар тигэллэр. Сиэлэ киһи моонньугар түбэһэр, кулгааҕа чөрөйө сыдьдьар гына, киһи кэттэҕинэ. Ойоҕоһуттан көрдөххө убаһа төбөтүн көрдүк буолан көстүөхтээх: сиэллиин, кулҕаахтыын, көҕүллүү бу бэргэһэ. Сылгы – Айыы айбыт сүөһүтэ, ол иһин сылгы баттаҕа бэргэһэлэнэр. Былыр сылгы Айыытын таттахтарына, үөһэнэн былыты быыһынан кэлэн, ойуун кыыра олордоҕуна, ыһыахха сылгы Айыыта кэлэн, атыыр эбэтэр биэ сылгы буолан эргийэр үөһэннэн олорор дьону.

Дүҥүрэ сылгы тириитэ буолар. Ону маҕан сылгы тириитинэн, түүтүн ылан кэбиһэн баран, оҥороллор. Көстүөх буоллаҕына, атыыр сылгы тириитинэн оҥоруллар. Аттаммыт сылгы тириитэ сыттаммат. Дүҥүрэ ньолбоҕордуҥу, аҥар өттө саллаҕар. Икки муостаах, икки кулҕаахтаах, ол муоһа үөһээ, саллаҕар өттөгэр бааллар, кэккэлэһэ сыдьдьаллар. Икки ойогоһугар икки кулҕаахтаах.

Айыы ойуунун дүҥүрэ . Ол кулгааҕын, муоһун оҥороллор тириитин тиириэх иннинэ, иитигэр маһы сыһыаран, чочоруттан сыдьдьар гына. Ол кулҕааҕа, муоһа ойуун ийэ кыылын муоһун, кулҕааҕын үтүгүннэрэн оҥорбут суоллар. Муоһун, кулгааҕын туһунан солуур кыдьдьыытын көрдүк тимирдэргэ сүүтүк көрдүк көҥнөй ытаһыны кэтэрдэллэр, биирдии ии курдукка тоҕустуу кыаһааны. Онон үс сиргэ 27 кыаһааны кэтэрдиллэр, кыыгыныы сыдьдьар гына, олор төттөрү-таары сүүрэ сыдьдьаллар кыдьдьыы көрдүк тимир устун. Барыта үс тоҕус кыаһаан. «Төрүөтэхпитинэ симиэн түһэрбит симэхтэрэ, ити кыаһаан тыаһын, саҥатын сөбүлүүллэр», – диэн этэллэр ойууттар. Дүҥүр иитин тас өттүнэн эргиччи тириитин, ис өттүнэн айа киссин эбэтэр эргийии саҥа кисси оҥорон угаллар, ыга тардан баайаллар дүҥүр иитин ол быаннан. Ол үрдүнэн тириитин уонна иитин икки ардыгар, иитин куоһаан баран, тойон эбэтэр барыллыа куорсунун кырбаан баран, иҥиир сапка тиһэн толугуруу сүүрэ сыдьдьар гына угаллар, икки кулгааҕын уонна муоһун төрдүнэн сүнньүөх көмүс симэх көрдүк тиһэн. Ол тыаһын улаатыннарар, көтөр куорсуна аатыраллар алгыска бу куорсуннар. Бу үрдүнэн быарыгын быатыгар үстүү үс тоҕус ахсааннаах хобону эбэтэр чуорааны баайаллар.