скачать книгу бесплатно
Sahibkarın evinə qonaqların gəlişi, təmtəraqlı nahar və şam yeməklərinin hazırlanması Xloya xalanın qəlbində böyük təlatüm yaradır, aynabənddə dağ kimi qalaqlanmış yol sandıqlarını görəndə gözləri sevincindən alışıb yanırdı, çünki bu sandıqlar yeni-yeni zəhmətdən, yeni-yeni qələbələrdən soraq verirdi.
Xloya xala hələ qazana baxmağında olsun, biz isə öz mənzərəmizi sonacan çəkib qurtarmağa çalışaq.
Daxmanın bir küncündə səliqəylə yığışdırılmış çarpayı qoyulub, üstünə qar kimi ağappaq örtük salınıb. Çarpayının önündə isə Xloya xalanın bu aləmdə yeganə adam olmadığına dəlalət edən böyük bir xalça döşənib. Xalça da, çarpayı da, ümumiyyətlə, bütün bu guşə xüsusi diqqətlə əhatə olunub və mümkün qədər uşaqların şuluqluğundan və basqınlarından qorunur. Göründüyü kimi, Xloya xalanın guşəsi qonaq otağını əvəz edir. Daxmanın digər divan önündə o qədər də təmtəraqlı olmayan başqa bir çarpayı da görünür. Sobanın yerləşdiyi divar müqəddəs yazılara həsr olunmuş rəngbərəng litoqrafiyalarla və general Vaşinqtonun
portretiylə bəzədilmişdir. Bu portret o qədər naşı üslubda işlənmişdi ki, həmin şanlı qəhrəmanın özü bu şəklini görmək şərəfinə nail olsaydı, yəqin xeyli təəccüblənərdi.
Təsvir etdiyimiz o axşam daxmanın bir küncünə qoyulmuş sadə ağac skamyada qəşəng qaragözlü, qıvrımsaç, yumruca sifətləri parpar parıldayan iki oğlan uşağı oturmuşdu. Onlar təzə ayaq açan bir qız uşağının ilk müstəqil addımlarına maraqla tamaşa edirdilər. Qızcığaz ayaq üstə dayanmağa, bir saniyə də olsa müvazinətini saxlamağa çalışır, lakin səndirləyib döşəməyə sərələnirdi, hər dəfə də onun beləcə yıxılması görünməmiş şey kimi sürətli alqışlarla qarşılanırdı.
Sobanın qarşısında tamam köhnəlib əldən düşmüş örtüklü masa vardı. Stolun üstündə bulaşıq, yöndəmsiz kasalar, boşqablar, axşam süfrəsindən qalma digər qab-qacaq gözə dəyirdi. Mister Şelbinin ən yaxşı işçisi Tom dayı bu stolun arxasında əyləşmişdi. Biz onu oxucuya mümkün qədər dolğun təsvir etməliyik, çünki o, kitabımızın baş qəhrəmanı olacaq. Tom dayı hündürboy, qüvvətli, enlikürək, ağıllı, xeyirxah çöhrəli, açıqürəkli bir adamdır. Onun bütün görünüşündə böyük şəxsi ləyaqət, sədaqət və səmimi bir sadəlik duyulur.
Tom dayı diqqətli baxışlarını qarşısındakı qrifel taxtasına zilləyib oturmuşdu. On üç yaşlı müəllimi mister Corcun nəzarəti altında hərfləri yavaş-yavaş qrifel taxtasına düzürdü. Şən və diribaş oğlan olan mister Corc öz müəllimlik işinə tam məsuliyyətlə yanaşırdı:
– Elə yox, Tom dayı, elə yox, – Corc Tom dayının səylə “E” hərfini tərsinə yazdığını görüb tez dilləndi, – bu, “3” rəqəmi olur.
– Vay Allah! Əşşi, doğrudanmı? – Tom dayı, bir-birinin ardınca surətlə “E” hərfini və “3” rəqəmini yazaraq onu yenə başa salmağa çalışan müəllimi hörmət və heyranlıqla süzdü. Sonra qrifeli götürüb öz kobud, yoğun barmaqlarıyla əvvəlki səbirlə yazmağa başladı.
– Bu ağların əlindən daha nələr gəlmir?! –Xloya xala donuz piyini çəngələ keçirib tavadan götürdü, fəxrlə yenə sahibkarı süzdü. – Oxumağın, yazmağın əsil ustasıdır! Axşam olan kimi bizdədir, hələ bir gəlib bizi də öyrədir. Elə maraqlıdır ki, adam qulaq asmaya bilmir.
– Lap acından ölürəm! – Corc dilləndi. – Tort hələ gec hazır olacaq?
– Bu saat, mister Corc, bu saat, – Xloya xala qazanın qapağını aralayıb, ora boylandı, – bax gör necə qızarıb – xalis qızıl kimi! Mənim işimə söz ola bilməz. Bu yaxınlarda missis buyurdu ki, Salli tort bişirsin. Qoy öyrənsin dedi. Mən dedim: “Missis, siz Allah, qoyun oturmuşuq! Bərəkəti çölə atmayın, heyifdi”. Bir görəydiniz, tort necə köpüb qalxdı: böyürdən baxanda lap mənim başmağıma oxşayırdı! – Bu axırıncı nida ilə Sallinin təcrübəsizliyinə öz nifrətini bildirən Xloya xala cəld qazanın qapağını götürdü və evdəkilərin baxışları altında əla bişirilmiş tortu çıxardı. Bu tortla, hətta şəhər qənnadıçısı da fəxr edə bilərdi. O yəqin ki, Xloya xalanın bayaqkı sözlərinə sübut olmalı idi, bundan sonra o, əməlli-başlı şam yeməyi hazırlamağa girişdi.
– Moz, Pit! İtilin buradan, qaracalar! Polli, canım gözüm, bir az gözlə, qızıma da indi yemək verəcəm. – İndi isə mister Corc, kitabı yığışdırın, mənim qocamla əyləşin, bu saat sizə kolbasa və bir dolu boşqab qoğal verəcəm.
– Məni evdə şama gözləyəcəkdilər, – Corc dedi, – ancaq mən də az bilmirəm.
– Hə də, gəlin bir bilməyin, mənim əzizim! – Xloya xala onun boşqabını şirin kökələrlə doldurdu. – Qoca xalanız həmişə ən dadlı tikələri sizə verir… Lap ağ elədiniz ha! Gəlin bir bilməyin də! – Sevincək olmuş Xloya xala bu sözləri deyib Corcun böyrünü dürtmələyərək yenidən ocağa tərəf qaçdı.
– İndi isə torta girişək! –Tava öz qızğın fəaliyyətini başa vuran kimi, Corc iri bıçağı həmin kulinariya incisinin üzərində yellədi.
– Allahdan qorxun, mister Corc! – Xloya xala onun qolundan yapışıb vahiməylə qışqırdı. – Mənim tortumu bu cür böyük bıçaqla kəsmək istəyirsiniz?! Axı, siz onu xarab edərsiniz, bütün gözəlliyini korlayarsınız! Bundan ötrü mənim xüsusi bıçağım var: köhnə, nazik. Budur, alın… Görürsüz? Elə bil pərqu kəsirsən! İndi isə yeyin, nuş olsun! Bundan yaxşı tort heç yerdə tapa bilməzsən!
– Bəs Tom Linken deyir… – Corc ağzını doldurub donquldadı. – Tom Linken deyir ki, onların Cinnisi səndən yaxşı bişirir.
Məgər Linkenləri bizim sahibkarlarla müqayisə eləməyinə dəyərmi?! – Xloya xala nifrətlə cavab verdi. – Söz yox ki, onlar hörmətli, sadə adamlardır, lakin o ki qaldı kübarlığa, onlarda hardandır, axı! Hələ bir mister Linkeni mister Şelbi ilə yanaşı qoyun! Hələ missis Linken? Məgər o mənim xanımım kimi qonaq otağına bir tovuzquşu təki girə bilər? Bir bax a! Nə danışırsınız siz bu Linkenlərdən! – Xloya xala kübar həyata dair biliyinə möhkəm inamla başını dik tutdu.
– Axı, sən özün dedin ki, Cinni pis aşpaz deyil! – Corc sakitləşmədi.
– Doğrudur, – Xloya xala cavab verdi, – mən belə deyə bilərəm. Cinni biclik bilmir, elə adi qayda ilə bişirib-düşürür. Qarğıdalı qoğalı bişirir, çörək yapır, kartof qaynadır. Onun kökələri, Allah bilir, necə bişib başa gəlir lakin yemək olur. Qaldı ki, nəsə ləzzətli bir şey hazırlamaq… Allah özü saxlasın, məgər bu o bacaran işdir?! O, piroq da hazırlayır – söz yox, – bəs onun üst qatı necədir? O, xəmiri elə yoğura bilirmi ki, pərqu kimi olsun, ağzına qoyan kimi ərisin! Miss Merini ərə vərəndə Cinni bişirdiyi toy piroqunu mənə göstərdi. Biz onunla rəfiqəyik, bunu bilirsiniz, ancaq mən bir kəlmə də demədim, öz-özüməsə fikirləşirəm, mənim bu piroqa görə bir həftə gözümə yuxu getməzdi. Buna da piroq deyir!
– Məncə, Cinni öz piroqundan çox razı qaldı, – Corc dedi.
– Razı qaldı? Əlbəttə! Bəs neyləsin? Ona görə öyünürdü ki, əsl piroqun necə olduğunu bilmir. Cinni hardan bilsin axı? Onda nə təqsir? Elə evdə yaşayır… Ah, mister Corc, siz öz ailənizin və öz tərbiyənizin qiymətini bilinirsiniz! – Xloya xala nəfəsini dərib, məhəbbətlə gözlərini süzdürdü.
– Piroqlarımızın, kökələrimizin qiymətini ki bilirəm,– Corc dedi. – Tom Linkendən soruş, gör onların yanında özümü necə dartıram.
Xloya xala stula sərələnərək cavan sahibkarının zarafatından məzələnib, şən qəhqəhələrlə gülməyə başladı. Onun parıldayan qara yanaqlarından yaş axır, az qala nəfəsi kəsilirdi. Arada nəfəsini dərib Corcun çiyinlərini şappıldadır, böyrünü dürtmələyirdi: “Bəsdi, siz Allah, məni öldürəcəksiniz, vallah gülməkdən öləcəm!” – Corcu şeytan adlandıran Xloya xala ara vermədən gülür, lap uğunub gedirdi. Corc son nəticədə məzəli zarafatını həddən artıq təhlükəli hesab eləyib, bundan sonra ehtiyatla zarafat etməyi qərara aldı.
– Deməli, siz onun üzünə elə beləcə də dediniz? Ah, bu cavanlar, özlərindən daha nələr çıxartmırlar?! Onların yanında lovğalanırsınız? Ah, mister Corc, siz ölünü də güldürərsiz!
– Bəli, bəli, elə üzünəcə elan elədim: “Tom, – deyirəm, –bizim Xloya xalanın piroqundan dadsaydın, pis olmazdı. Piroq deyil, baldır, bal!”
– Doğrudan da, yazıq heç dadmayıb, – Ürəyiyumşaq Xloya xala o saat Tomun halına acıdı, – onu bir dəfə nahara dəvət edin, Corc. Savab iş görərsiniz. Sonra mütəəssir ahənglə əlavə elədi. – Bilirsinizmi, mister Corc, düzdü, siz yaxşı ailədə böyümüsüz, amma məncə heç kimə yuxarıdan aşağı baxmaq olmaz. Hər şey Allahın payıdı, qismətə bağlıdır. Bunu yaddan çıxarmayasan gərək.
– Elə mən özüm istəyirdim Tomu gələn həftələrin birində dəvət eləyim, – Corc dedi, – sən isə bütün məharətini işə sal, Xloya xala. Qoy mat qalsın! Biz onu elə yedizdirərik ki, bu qonaqlığı uzun müddət yadından çıxara bilməsin.
– Yaxşı, yaxşı! – Xloya xala sevindi. – Mən sizi xəcalətli qoymaram, görərsiniz! Biz necə naharlar vermişik! Allah, Allah! Yadınızdadırmı, general Noks bizdə olanda toyuq ətindən necə böyük bir piroq bişirmişdim? Həmin gün biz missislə az qaldıq dalaşaq. Bu ledilər hərdənbir elə qəribə olurlar ki, heyrətlənməyə bilmirsən. Adam vacib işlə məşğuldur, əlləşir, vuruşur, həyəcan keçirir, onlar isə səni addım atmağa da qoymurlar, hər şeyə qarışırlar. Mənim missisim də elə: gah elə deyir, gah belə. Axırda səbrim kəsildi! “Missis, deyirəm, bir öz bəyaz əllərinizə baxın, üzüklə dolu zərif barmaqlarınıza baxın. Elə bil zanbaq üstə şeh düşüb, mənimsə əllərim qara kötüyə oxşayır. Bilirsiz niyə belədi? Çünki Allah kiminə piroq bişirməyi, kiminə də qonaqlıqda oturmağı buyurub!” Özümdə üz gördüm, mister Corc!
– Bəs anam nə dedi? – Corc soruşdu.
– Nə dedi? Bilirsiniz onun necə gözləri var?! İri, qəşəng. Bu gözlər istehzayla baxdı. “Yaxşı, Xloya xala, qoy sən deyən olsun”, – dedi və qonaq otağına qayıtdı, – bu cürətimə görə məni didmək lazımdır, ancaq neyləyim, mən də beləyəm də, mətbəxdə mənə mane olanda əsəbiləşirəm.
– Həmin naharsa şöhrət qazandı, yadıma gəlir, yaman təriflədilər, – Corc dedi.
– Təriflədilər? Siz elə bilirsiniz, mən qapının arxasında dayanmamışdım? Mən hər şeyi görürdüm. Generalın boşqabına düz üç dəfə piroq qoydular! O isə yeyir və deyirdi: “Sizin aşpazınız möcüzədir, missis Şelbi!”. Az qaldım onda sevincimdən öləm! Axı, general yaxşı stolun nə olduğunu bilir! – Xloya xala fəxrlə davam elədi. – Hörmətli adam idi. Onların ailəsi Virciniyada iki ən kübar ailələrdən biri idi. Generalın piroqdan məndən də yaxşı başı çıxırdı. Piroq isə, mister Corc, hər adamın başı çıxan iş deyil. Mən hələ onda fikirləşmişdim: “Bəli, general görüb-götürmüş adamdır”.
Bu vaxt Corc toxluğun elə bir mərhələsinə çatdı ki, artıq boğazından tikə keçmirdi (tamamilə müstəsna hallarda, bu hətta oğlan uşaqlarının da başına gəlir) və nəhayət ki, otağın o biri başında hərisliklə stolun üstünü izləyən iki cüt parıldayan gözü və iki buruq saçlı başı lütf edib görə bildi.
– “Moz, Pit, götürün! – O qışqırıb tortdan iki böyük tikə kəsərək onlara uzatdı. – Yəqin sizin də könlünüzdən keçir, Xloya xala, onları yedizdir”.
Qonaqla ev sahibi yerlərini dəyişib ocağın yaxınlığına –rahat yerə keçdilər. Xloya xala isə yenidən bir yığın şirin kökə qızdıraraq, balaca qızı dizi üstə aldı və növbə ilə tikələrdən gah onun, gah özünün, gah da öz paylarını döşəmədə yumalanıb bir-birini qıdıqlaya-qıdıqlaya, arabir bacılarının ayaqlarından darta-darta yeməyi üstün tutan Mozun və Pitin ağzına qoymağa başladı.
– Lap ağ elədi bunlar! Ana dəcəllərin üstünə qışqırdı və uşaqların şuluqluğu həddini aşanda ağına-bozuna baxmadan stolun altında onları təpiklədi. – Ağ adam qonaq gəlib, bunlarınsa, heç vecinə də deyil! Qurtarın, elə bu dəqiqə sakit oturun, yoxsa sizə elə bir qulaqburması verərəm ki, yadınızdan çıxmaz, qoy bir mister Corc getsin!
Bu qorxulu hədənin nə demək olduğunu söyləmək çətindir, lakin hər halda bu nəsə qeyri-müəyyənlik balaca günahkarlara heç bir təsir göstərmədi.
– Of, aman Allah! – Tom dayı qışqırdı. – Bütün günü oynaşırlar, heç dinc durmurlar.
Bu yerdə üst-başları patkaya
bulaşmış oğlanlar stolun altından çıxıb bacılarını öpməyə başladılar.
– Hələ bir bunlara bax! Anaları əliylə onların qıvrım başlarını kənara itələyib qışqırdı. – Yapışacaqsınız bir-birinizə, sonra ayırmaq olmayacaq. İtilin quyu başına, yuyunun necə lazımdır!
Və o, öz sözlərini kifayət qədər bərk şapalaqla sona yetirmək istədi, lakin bu da, fırfıra kimi qapıya diyirlənən körpələrin gurultulu qəhqəhələrinin yeni partlayışına səbəb oldu.
– Belə nadürüstləri görmüsünüzmü? – Xloya xala mərhəmətlə soruşdu və köhnə məhrəbanı götürüb, sınıq çaydandan su töküb islatdı, çağanın üzündəki və əllərindəki şirəni silməyə başladı.
Qızı tərtəmiz silib, Tomun dizi üstdə oturtdu, özü isə qab-qacağı yığışdırmaqla məşğul oldu, qızcığaz o saat atasının burnunu dartışdırmağa, üzünü cırmaqlamağa başladı. Öz toppuş əllərini atasının gur, qıvrım saçlarına ilişdirməyə can atmaq ona xüsusi ləzzət verirdi.
– Bir bu şeytana bax! – Tom qızını yuxarı qaldırdı. Sonra durub onu çiyninə aldı və otaq boyu atılıb-düşməyə, oynamağa başladı.
Mister Corc yaylığını yellədir, artıq özlərini yetirmiş Moz və Pit lap ayı kimi nərildəyərək onların arxasınca qaçırdılar. Nəhayət Xloya xala bildirdi ki, onlar öz hay-küyləriylə onu “başdan-beyindən elədilər”.
Bu “cərrahiyyə əməliyyatı” hər gün təkrar olunduğundan Xloya xalanın bəyanatı ümumi şənliyi heç cür azalda bilmirdi və hamı qaçıb, oynayıb, tamam yorulub əldən düşəndən sonra daxmada sakitlik və asudəlik başlayırdı.
– Hə, deyəsən, rahatlandınız, – Xloya xala alçaq, təkərli çarpayını otağın ortasına itələdi, – Moz, sən də Pit, yıxılın yatın, bir azdan ibadət başlayacaq.
– Ana! Yuxumuz gəlmir bizim! Biz ibadətə baxmaq istəyirik! Elə yaxşı olur ki!.. İbadətə tamaşa eləməkdən xoşumuz gəlir.
– Xloya xala, yığışdır çarpayını!. İşin olmasın, dəymə uşaqlara, – mister Corc ərklə dilləndi və yöndəmsiz çarpayını ayağıyla geri itələdi.
Tərbiyə qaydalarına riayət olunmasından razı qalan Xloya xala burnunun altında deyinə-deyinə böyük həvəslə çarpayını küncə itələdi:
– Neyləyək, bəlkə də bu onların xeyrinədir.
Sonra isə hamısı yığışıb ibadət mərasiminə necə hazırlaşmaq barədə müzakirəyə başladılar.
– Heç bilmirəm kətilləri haradan tapacağıq, – Xloya xala dedi. Nəzərə alınsaydı ki, elə əvvəllər də onların daxmasındakı kətillərin sayı həftədə bir dəfə keçirilən bu mərasimlərin müvəffəqiyyətinə öz təsirini göstərməmişdi, onda bu dəfə də hər şeyin son dərəcə yüksək səviyyədə keçəcəyinə inam bəsləmək olardı.
– Keçən həftə qoca Piter dayı oxuyub-oxuyub birdən coşdu və kətilin iki ayağı yerli-dibli yoxa çıxdı, – Moz xəbər verdi.
Yaxşı, di çərənləmə! Yəqin sən özün sındırmısan onları. Sənin bütün əməllərin mənə məlumdur! – anası onun üstünə çəm–kirdi.
– Eybi yoxdur! Bu ayaqsız kətili divara söykəyib oturanda aşmır. – Moz ona təskinlik verdi.
– Bircə Piter dayını oturtmayın onda. O oxuyanda bütün otağı dörd fırlanır. Keçən dəfə kətildə otura-otura küncdən-küncə dolanırdı, – bunu da Pit dedi.
– Onda lap yaxşı! Qoy elə həmin kətildə də otursun, –Moz sevincək dilləndi, –“Mömin bəndə, sən də, ey günahkar, sən də sözlərimə diqqət kəsil!”, – deyib başlayan kimi kəlləmayallaq olub, təpəsi üstə gələcək yerə. – Moz tın-tın səsiylə mədhiyyəni uzada-uzada oxudu və baş verəcək qəzanın tamaşasını çıxararaq döşəməyə sərələndi.
– Adam kimi apar özünü! – Xloya xala ona acıqlandı. –Heç utanıb-qızarırsan?
Ancaq mister Corc uşağın bu oyunbazlığına uğunub getdi, hələ onu bir “əhsən” nidasıyla mükafatlandırdı da. Bundan sonra ananın öyüd-nəsihətləri, danlaqları lazımi nəticəni verə bilmədi.
– Di yaxşı, qoca, vaxtdır daha, – Xloya xala dilləndi, – çəlləkləri diyirlət bura.
Anamızın bu çəlləkləri mister Corcun kitabdan oxuduğu o dul arvad kimi yaman üzübərkdirlər. –Moz qardaşının qulağına pıçıldadı.
– Hələ bir baxaq görək, bərk dura biləcəklərmi! – Pit ona etiraz elədi. – Yadımdadır, keçən həftə dua oxunan vaxt çəlləklərdən birinin dibi düşdü və hamı döşəməyə yıxıldı.
Mozla Pit öz aralarında pıçıldaşdıqları vaxt otağa iki boş çəllək diyirləyib gətirdilər, hər iki tərəfdən yanlarını daşla bərkidib üstündən bir taxta uzatdılar. Bu qurğuya bir neçə şil – axsaq kətil, ağzı üstə çevrilmiş ləyən və vedrə də əlavə elədilər ki, bununla da ibadət mərasiminə hazırlıq başa çatdı.
– Güman edirəm, mister Corc bu gün bizim üçün kitabdan oxuyacağına etiraz eləməyəcək, – Xloya xala dedi. – Mister Corc elə gözəl, elə rəvan oxuyur ki. Kitabın üzündən oxuyanda isə, bilirsiniz də, lap maraqlı olur.
Corc bu xahişə həvəslə razı oldu, çünki öz şəxsiyyətinin gərəkliyini, nəyəsə qadir olduğunu duymaq bütün oğlan uşaqları kimi, ona da ləzzət verirdi.
Çox çəkmədi ki, səksən yaşlarında saç-saqqalı ağarmış ixtiyar qocadan tutmuş on beş yaşlı oğlan-qızacan müxtəlif yaşlı zəncilər otağa yığışdılar. Qeybətə, lakin heç kəsin xətrinə dəyməyən, mənafeyinə toxunmayan söz-söhbətə meydan verildi. Misal üçün, gop elədilər ki, Salli xala hardansa qırmızı bir yaylıq ələ keçirib örtür başına, xanım özünə təzəsini tikdirən kimi ağ xallı batist paltarını Lizziyə vermək istəyir, mister Şelbi bir kəhər ayğır almaq fikrindədir və bu ayğır guya malikanənin şöhrətini daha da artıracaq. İbadətə toplaşanların bəziləri öz sahibkarlarının icazəsi ilə qonşu malikanədən gəlmişdilər. Onlar da öz eşitdiklərindən, ağalarının evində və fermasında görülən işlərdən maraqlı söhbətlər edirdilər. Bütün bunlar cəmiyyətin yuxarı dairələrində gedən söz-söhbətdən, dedi-qodulardan heç də az maraqlı deyildi.
Bir azdan, toplaşanların hamısına əvəzsiz zövq verən, mənəvi rahatlıq gətirən xor başladı. Heçnə, hətta təcrübəsiz və bir qədər də naşı ifa tərzi belə, melodiyanın qəribə və coşqun axarına qovuşub qaynayan bu səslərin aydan arı saflığına, təbii qüdrətinə xələl gətirə bilmirdi. Hamının bildiyi kilsə himnləri, dini nəğməlar canlı və oynaq bir ritmlə ifa olunurdu. Bu nəğmələrdən birinin tapşırması xüsusi bir həvəslə, ürəkdən gələn yaralı bir səmimiyyətlə oxundu:
Ölümü döyüşdə qarşılayıb mən, Ölümü döyüşdə qarşılayıb mən, Müqəddəs aləmə bulacam yolu.
Bu yerlərdə, görünür xüsusilə sevilən başqa bir nəğmədə isə bu misralar dönə-dönə oxunurdu:
Qəlbən can atıram müqəddəsliyə İstərəm səni də ora səsləyəm.
Öz cənnət yurdumdan bir dəstə mələk Hey çağırır məni əl eyləyərək. Bir bax gur selində üzən o yurda, Bizi ölümsüzlük gözləyir orda.
Bu nəğmələrdə “lordan sahilləri”, “Hənaan torpağı” və “Yeni Yerusəlim” kimi ifadələr tez-tez yada salınırdı, belə ki, gözoxşayan mənzərələr, şairanə təmtəraq zəngin və ehtiraslı zənci təxəyyülü üçün xüsusilə doğma idi.
Öz sevimli nəğmələrini oxuya-oxuya onlar gülür, ağlayır, gah çəpik çalır, gah da bərk-bərk, hərarətlə bir-birinin əllərini sıxırdılar, elə bil, doğrudan-doğruya gedib İordan sahillərinə yetişmişdilər.
Mahnılar moizələrlə, ibrətamiz rəvayətlərlə növbələşirdi. İş-güclə çoxdan vidalaşmış, lakin hamının sayıb ehtiram göstərdiyi ağbirçəkli qarı ötən günlərin canlı salnaməsi təki yerindən durdu, əl ağacına dirsəklənərək belə bir nitq irad elədi:
– Övladlarım! Sizi görməyimə və eşitməyimə bilsəniz nə qədər şadam, sözlə ifadə edə bilmərəm bunu, çünki əbədi və əsl dünyaya mənim nə vaxt qovuşacağımı kim bilə bilər? Ancaq mən hazıram, övladlarım, elə hazıram ki, hətta yol düyünçəmi də yığıb bağlamışam, ləçəyim də başımdadır, hazırca oturub arabanın dalımca gələcəyi və məni öz evimə aparacağı günü gözləyirəm. Bəzən olur, bütün gecəni yatmırsan və səhərəcən oturub keşik çəkirsən görəsən, o arabanın təkərlərinin səsi gəlmir ki? Mənim övladlarım, siz də hazır olun, – bu yerdə o, əsasıyla döşəməni taqqıldatdı, çünki əbədi, müqəddəs aləmdən şirin heç nə mövcud deyil. Eşidin, övladlarım, ondan şirin heç nə yoxdur! Siz bircə bilsəydiniz, bu necə gözəldir – əbədi dinclik; o müqəddəs aləm! Sözlərini davam etməyə qarının daha taqəti qalmadı və göz yaşlarına qərq olaraq öz kürsüsünə çökdü. Xor şimşək kimi gurladı:
– Ah, Hənaan! Ah, Hənaan! Həsrət qaldığım diyar!
– Mister Corc hamının xahişini nəzərə alıb, Apokalipsisin son fəsillərindən bir neçəsini oxumağa başladı. Onun sözünü tez–tez bu cür heyrətli nidalarla kəsirdilər: “Allah, özün saxla, Allah!”, “Yox, hələ bir eşidin siz!”, “Heç gör ağıla gələrmi?”, “Yəni, burda yazılanlar, doğrudanmı olacaq bir gün?”
Anasından şəriət dərsini yaxşıca mənimsəmiş Corc öz müvəffəqiyyətindən qürrələnərək, arabir oxuduğu mətnin özünəməxsus şərhinə də girişir və bununla da cavanları heyran qoyur, qocaların qəlbində isə riqqətli duyğular oyadırdı. Axırda da dinləyicilər belə bir yekdil fikrə gəldi ki, “Heç keşişin özü hər şeyi bu cür aydın və gözəl izah edə bilməzdi” və bu, “sadəcə olaraq, ağlasığan şey deyil”.
Din məsələlərində Tom dayı bütün bu dairədə az qala din xadimi, ruhani hesab edilirdi. Yüksək əxlaqi-etik normalara riayəti, hərtərəfli inkişaf etmiş ağlı ətrafındakıları, tay-tuşlarını onunla ehtiramla, əsl keşiş kimi davranmağa məcbur edirdi. Anlaşıqlı və ürəkdən gələn moizələri ibrətamiz, rəvayətləri isə, hətta oxumuş adamların belə qəlbinə yol tapa bilərdi. Xüsusən də o, dua edərkən bir səmimiyyət və kövrəklik mücəssəməsinə çevrilirdi. Müqəddəs kitabdan gələn mətnlərlə rövnəqlənən, Tomun qanına-iliyinə işləmiş bu dualar onun dilində həzin-həzin səslənən kövrək bulaq şırıltısı kimiydi və bu duaların uşaq ciddiyyətindən, sadəlövhlüyündən də təsirli bir şey təsəvvür eləmək mümkün deyildi.
Mömin, ahıl zəncilərdən birinin dediyi kimi, Tomun “duaları çox uğurlu alınırdı” və bu dualar Tomu dinləyən dindarlara elə dərin təsir bağışlayırdı ki, onlar az qala, yerlərdən ucalan ehtiraslı hay-küy içində tamam qərq olmaq, deyilən sözü eşitməmək təhlükəsi qarşısında qalırdılar.
Bütün bunlar işçinin daxmasında baş verirdi, sahibkarın evində isə tamamilə başqa bir səhnə oynanılmaqda idi.
Qul alverçisi və mister Şelbi həmin yemək otağında, həmin stolun arxasında əyləşmişdilər, stolun üstündə mürəkkəb qabının yanında bir neçə kağız görünürdü.
Mister Şelbi pul bağlamalarını sayır və bir–birinin dalınca qul alana verirdi.
– Hamısı düzdür, – o da öz növbəsində pulları sayıb dilləndi, – indi isə, bax, burda və burda öz imzanızı qoyun.
Mister Şelbi hər iki kağızı götürüb imzaladı və pullarla birlikdə kənara itələdi. Görünür, o bu xoşagəlməz işi tez qurtarmaq istəyirdi. Heyli nimdaş yol çantasından perqament kağızı çıxartdı, nəzərdən keçirib, öz səbirsizliyini gizlətməyə çalışaraq kağıza doğru əyilən mister Şelbiyə verdi.
– Bax belə, qurtardıq, – qul alverçisi stuldan durdu.
– Bəli, qurtardıq, – mister Şelbi fikirli-fikirli dilləndi və dərindən köks ötürüb təkrar elədi, – qurtardıq!
– Siz elə bil heç sevinmirsiniz! – qul alverçisi təəccüb elədi.
– Heyli, –mister Şelbi dedi, – mən ümidvaram ki, kişi kimi verdiyiniz sözü unutmayacaq, Tomu yad əllərə satmayacaqsınız.
– Axı, siz özünüz elə indicə belə elədiniz, ser, – qul alverçisi dedi.
– Sizə məlumdur ki, bu işə məni məcbur elədilər, – Şelbi təkəbbürlə cavab verdi.
– Məni də məcbur edə bilərlər, – qul alverçisi dedi, – yaxşı, yaxşı, sizin Tom üçün bir babat yer tapmağa çalışaram. Yaxşı rəftara gəldikdə isə, bu barədə narahat olmaya bilərsiniz. Başqa şeyi demirəm, qəddarlıq, Allaha şükür ki, məndə heç yerli-dibli yoxdur.
Heylinin öz humanizmini təsdiq eləmək üçün söylədiyi əvvəlki dəlilləri də xatırlayan mister Şelbi onun bu sözlərinə o qədər də arxayın deyildi, başqa əlacı qalmadığından o, qul alverçisini səssizcə yola saldı və tək qalıb bir siqar yandırdı.
V FƏSİL
ÖZ AĞALARININ DƏYİŞMƏSİNƏ CANLI MÜLKİYYƏTİN MÜNASİBƏTİNDƏN BƏHS EDİR
Mister və missis Şelbilər öz yataq otaqlarına getdilər. Mister Şelbi böyük kresloda əyləşib, gündəlik poçtu nəzərdən keçirirdi, arvadı isə güzgünün qabağında dayanıb Eliza tərəfindən səliqəylə yığılmış saçlarını darayırdı. Qulluqçusunun ağarmış sifətini və çuxura düşmüş gözlərini görən missis Şelbi həmin axşam onu vaxtından tez buraxmış və tapşırmışdı ki, yatıb dincəlsin. Və indi, bu gecə vaxtı darandığı yerdə bir az əvvəl aralarında olmuş söhbəti birdən xatırlayıb saymazyana ərindən soruşdu:
