скачать книгу бесплатно
Eliza dəhlizə çıxanda, onların sonrakı söhbətinə qulaq asmaq istəmiş, ancaq evin xanımı onu çağırdığından tələsik ordan uzaqlaşmalı olmuşdu. Lakin, hər halda, Eliza təxmin eləmişdi ki, qul alverçisi mister Şelbiyə onun oğlunu satmağı təklif edir. Görəsən, doğrudanmı eşitmişdi bunları? Birdən elə bil ürəyi dayandı, sonra şiddətlə çırpınmağa başladı və o, Harrini özünə sarı çəkib elə bərk-bərk qucaqladı ki, oğlan matdım-matdım onun üzünə baxdı.
Bayaqdan su bardağını aşırmış, iş zənbilini əlindən salmış Eliza özü də hiss etmədən paltar dolabından xanıma ipək don əvəzinə uzun gecə köynəyini vərəndə missis Şelbi dözmədi:
– Əzizim, bu gün sənə nə olub belə? Eliza diksindi.
– Ah, missis! – deyə səsləndi, gözlərini qaldırıb xanıma baxdı. Sonra ağladı və hıçqıra-hıçqıra kresloya çökdü.
– Eliza, əzizim! Nə olub? – Missis Şelbi qışqırdı.
– Ah, missis, missis! Ağanın yanına qul taciri gəlib, yemək otağında oturub söhbətləşirlər. Öz qulaqlarımla eşitdim.
– Ay axmaq! Bundan sənə nə axı?
– Missis! Doğrudanmı, sahibkar mənim Harrimi satacaq? – Zavallı əsəbi hönkürtülərini saxlaya bilməyib kreslonun söykənəcəyinə dirəndi.
– Harrini satacaq? Səfehliyə bir bax! Guya sən bilmirsən ki, ağan cənublu qul alverçilərinə baş qoşmur və öz nökərlərini satmaq onun peşəsi deyil. Səfehsən, səfeh! Kimə lazımdır axı, sənin Harrin? Vay, vay, necə də axmaqsan! Onunçün ürəyi gedən elə bir özünü görərsən. Kimdi ondan məəttəl? Yaxşı, bəsdir ağladın, dur paltarımı düymələ… Bax, belə! İndi isə saçlarımı yığ, öyrətdiyim kimi də hör. Qapı dalından pusmağı isə tərgit.
– Missis, heç olmasa, siz razı olmayın, əgər, əgər…
– Boş-boş danışma! Əlbəttə razı olmaram! Bu nə söhbətdir! Məgər mən öz uşaqlarımı sataram?! Səninkiləri də satmaram. Vallah, həqiqi sözümdür. Eliza, matahını çıxarmısan öz Harrinin! Bir adam qapıdan girən kimi elə bilirsən, sənin körpəni almağa gəlib.
Xanımın səsindəki qətiyyətdən təskinlik tapıb ovunan Eliza yenicə keçib getmiş qorxularına gülərək, tələsik onu geyindirməyə başladı.
Missis Şelbi böyük ağıla və incə qəlbə malik qeyri-adi bir qadındı. Xeyirxahlıq və alicənablıq onda möhkəm etiqadlarla və möminliklə tamamlanırdı, o bunlara bütün ömrü boyu, dönmədən əməl edirdi. Mister Şelbi dini məsələlərə etinasız olsa da, arvadının möminliyini qiymətləndirir və hörmət edirdi. Hətta bir balaca ondan çəkinirdi də. O, arvadının xidmətçiləri oxutmasına, onların qeydinə – qayğısına qalmağına, xeyirxah öyüd-nəsihətlər vərməsinə mane olmurdu. Hərçənd ki, özü bütün bu işlərdən tamam uzaq idi. Dindar adamların xeyirxah əməlləriylə adi bəndələrin də günahlarının bağışlanacağı fikrini təlqin edən doktrinanın qızğın tərəfdarı olmasa da, mister Şelbi, hər halda, zəif bir ümidlə inanırdı ki, arvadının xeyirxahlığı və möminliyi onların hər ikisi üçün artıqlaması ilə kifayətdir və bu onu cənnətlik edəcək.
Qul alverçisiylə söhbətdən sonra, razılaşdığı sövdələşməni arvadına necə xəbər verəcəyi və onun qəti etirazlarını, inadlı xahişlərini – bu, heç şübhəsiz, olacaqdı, – necə dəf edəcəyi fikri mister Şelbiyə daha çox əziyyət verirdi.
Missis Şelbi ərinin maliyyə çətinliklərindən xəbərsiz deyildi, ancaq onun yumşaq xasiyyətinə arxayın olduğundan Elizanın şübhələrini bütün səmimiyyətiylə qovub dağıtmışdı. Sonradan bu söhbət onu heç düşündürmədi də və qarşıdakı qonaqlığa hazırlaşaraq, bir dəfə də olsun o söhbətə qayıtmadı.
II FƏSİL
ANA
Eliza lap kiçik yaşlarından xanımın yanında tərbiyə almışdı. Xanım onu çox sevir və əzizləyirdi. Amerikanın Cənub ştatlarına yolu düşən səyyahlar, yəqin ki, kvarteron və mulat qadınlara xas olan zərifliyi, onların səsindəki və ədalarındakı incəliyi müşahidə eləyiblər. Kvarteronlarda bu təbii keyfiyyətlər çox vaxt qənirsiz bir gözəllik və mətanətlə qovuşur. Haqqında danışdığımız Eliza da bax belə bir gözəldir. Siz onu müəllif fantaziyasının məhsulu hesab etməyin, o, doğrudan mövcuddur. Biz onunla bir neçə il əvvəl Kentukkidə qarşılamışdıq, indi onun surətini yaddaşımızda canlandırmaq istəyirik. Gözəllik kölə qadınlar üçün taleyin fəlakətli bir bəxşişi idi, lakin xanımının etibarlı mühafizəsi və qayğısı sayəsində Eliza acı məhrumiyyətlərə düçar olmamışdı.
Eliza böyüyüb yetkinləşəndə missis Şelbi onu qonşu malikanənin qulu Corc Harris adlı gözəl, qabiliyyətli bir cavan mulata ərə verdi.
Sahibkar bu cavan qulu giş fabrikinə vermişdi. İti ağlı və fərasəti Corcu orada fəhlələr arasında birinci yerə çıxarmışdı. Texniki ixtiraçılıq təhsili və təcrübəsi olmaya-olmaya Corc çətənə təmizləyən maşın icad etmişdi. Bu onun böyük istedadından xəbər vərirdi və gənc mulatın adını pambıqtəmizləyən Uitni* maşınının yaradıcısı ilə bir sıraya qaldırırdı.
Öz cazibədar görkəmi və nəzakəti ilə Corc fabrikdə hamının hörmətini qazanmışdı. Lakin bu istedadlı cavan mulat qanun qarşısında insan yox, sadəcə bir əşyaydı, köntöy, dar düşüncəli və qəddar bir sahibkarın ixtiyarında idi. Corcun kəşfindən xəbər tutan həmin centlmen, ona böyük şöhrət gətirən ağıllı köləsini görmək üçün fabrikə yollandı. Fabrik sahibi onu böyük hörmətlə qarşılayıb, belə qiymətli bir köləyə sahib olduğu üçün təbrik elədi.
Mister Harris bütün fabriki dolandı. Corc icad etdiyi maşını fəxrlə ağasına göstərdi. Köləsinin sərbəstliyi, cəsarəti və gözəlliyi sahibkarı mat qoydu və o, bu qulun qarşısında öz puçluğunu hiss etməyə bilmədi. Bu nədir, onun köləsi istədiyi yerdə çəkinmədən azad gəzib dolaşır, maşın icad eləyir və ağlarla tay-tuş kimi söhbətə girişməyə cəsarət edirdi?! Buna son qoymaq lazım idi. Tezliklə onu burdan götürüb çöl işlərinə göndərməli – görək onda da indiki kimi özündən deyə biləcəkmi?
Sahibkar birdən-birə mulata çatacaq məvacibi və onun evə qaytarılmasını tələb edəndə fabrik sahibinin və Corcla çalışan bütün işçilərin təəccübünü təsəvvür etmək mümkün deyil.
– Bu nə deməkdir, mister Harris? – fabrik sahibi etiraz etdi, – bu bizim üçün çox gözlənilməz oldu!
– Nə olsun ki? Axı o mənimkidir!
– Biz onun aylığını artırmağa hazırıq, ser.
– Məsələ onda deyil, ser. Adamlarımı başqa yerlərə işə göndərməyə mənim heç bir ehtiyacım yoxdur.
– Lakin, ser, o, əsl bu iş üçün yaranmışdır!
– Tamamilə mümkündür. Mənim qoyduğum işə isə yaramır, eləmi?
– Axı, Corc maşın icad edib! – Ustalardan biri, deyəsən, yersiz olaraq söhbətə qarışdı.
– Ah, maşın! Elə maşın ki, əməyə qənaət edir, zəhməti azaldır, hə? Belə şey ağlına tez gələr. Zəncilər sarıdan arxayın olun. Əməyə qənaətdə pərgardılar. Yox, qoy yığışıb hazırlaşsın evə.
Corc yerindəcə quruyub qalmışdı, dayanıb müqavimət göstərə bilmədiyi bir adamın onun taleyini necə həll etməsinə tamaşa eləyirdi. Dodaqları bir-birinə kip sıxılmış, əlləri qoynunda qalmışdı. İçində vulkanlar qaynayır, damarlarından odlu lava selləri axırdı. O ağır-ağır nəfəs alır, gözləri qızarmış kömürtək yanırdı. Bir saniyə də keçsəydi, qəzəbi partlayacaqdı… Xeyirxah fabrik sahibi vaxtında onun qolundan tutdu və yavaşca dedi:
– Mübahisəni boşla, Corc, dur get, biz sonra birtəhər qurtararıq səni.
Bu, despotun nəzərindən qaçmadı; o, sözləri eşitməsə də, söhbətin nədən getdiyini başa düşdü və nəyin bahasına olur-olsun, öz qurbanı üzərində sahibkar hökmünü axıracan yeritməyi qərara aldı.
Corcu evə apardılar və ən çətin bir işə qoydular. O susur, heç bir nalayiq söz işlətmirdi, lakin yanar gözlərinin və əsəbdən qırış-qırış olmuş alnının narahat ifadəsi insanı əşya etməyin qeyri-mümkünlüyünə açıq-aşkar bir sübut idi.
Eliza Corcla, onun fabrikdə işlədiyi o xoşbəxt günlərdə rastlaşıb ailə qurmuşdu. Fabrik sahibi Corca mərhəmət göstərib ona tam müstəqillik vermişdi. Missis Şelbi elçiliyə, qadınlara xas olan bir həvəslə girişərək, bu nikahı ürəkdən bəyənmişdi. Sevinirdi ki, onun mehribanı, sevimlisi özünə yaraşan bir ər tapıb.
Onların kəbinini Şelbilərin təmtəraqlı qonaq otağında kəsdilər. Gəlinin gur saçlarını narın çiçəkləriylə xanım özü bəzədi, gəlinlik duvağını onun başına saldı, bu duvağa indiyəcən çətin ki, belə gözəl, cazibədar bir çöhrəni bəzəmək qismət olmuşdu. Bu şənlikdə gəlinin və ona böyük mərhəmət göstərən xanımın tərifini göylərə qaldıran qonaqlar da, ağ əlcəklər də, tort da, cürbəcür şərablar da kifayət qədər idi.
Eliza ilk iki ili əriylə tez-tez görüşürdü, yalnız iki körpə balasının ölümü onların səadətini yaralamışdı. Eliza onları alovlu bir məhəbbətlə sevir və kirimək bilmirdi. Buna görə missis Şelbi hərdənbir onu yüngülcə danlayır, gənc qadının ehtiraslı təbiətini bir ana qayğıkeşliyilə cilovlamağa çalışır, səbirli olmağa, Allahın iradəsinə itaət eləməyə çağırırdı.
Ancaq Harri doğulduqdan sonra Eliza get-gedə toxtadı, qəlbi təskinlik tapdı. İztirab çəkmiş ürəyi bu kiçicik varlığa doğru pərvazlandı, yaraları sağaldı və o yenidən səadətə qovuşdu. Bu xoşbəxtlik, ərini zorakılıqla fabrikdən uzaqlaşdırıb fermaya gətirənə, öz qanuni sahibinin əsirliyinə qaytarana qədər beləcə davam elədi.
Corc gedəndən iki həftə sonra fabrik sahibi vədinə əməl edib, mister Harrisin qəzəbini soyutmaq ümidiylə onun görüşünə gəldi, ağanı dilə tutub yola gətirməyə çalışdı ki, cavan mulatı əvvəlki işinə qaytarmağa razı olsun.
– Artıq söz lazım deyil, – Mister Harris inadından dönmədi, – özüm öz işimi bilirəm, ser.
– Allah eləməsin, ser, mən sizin işlərə qarışmaq istəmirəm. Sadəcə, onu fikirləşirəm ki, Corcun təklif etdiyimiz şərtlərlə bizə qaytarılması ancaq və ancaq sizin xeyrinizə olardı. Mən sizi gözəl başa düşürəm! Yoxsa, elə bilirsiniz, onunla gözləşməyinizi və pıçıldaşmağınızı heç kəs görmədi? Mənə kələk gəlmək olmaz, ser! Biz azad bir məmləkətdə yaşayırıq, ser! Corc mənimdir və onunla istədiyim kimi rəftar edə bilərəm. Buna mənim haqqım var. Bax, belə ha.
Corcun son ümüdi də puça çıxdı. İrəlidə isə onu kinli bir despotun ağlına gələ bilən hər cür alçaq bəhanələrlə və təhqirlərlə daha da ağırlaşmış usandırıcı, zəhmət dolu həyat gözləyirdi.
Çox humanist bir qanunşünas nə vaxtsa belə bir kəlam işlədib: “İnsanla ən pis rəftar onu dar ağacından asmaqdır”. Yox! Bu ən pisi deyil – insanla bundan da pis rəftar edirlər!
III FƏSİL
ƏR VƏ ATA
Missis Şelbi qonaqlığa getdi. Eliza eyvanda dayanıb kədərli baxışlarla uzaqlaşan faytonun arxasınca baxırdı, birdən çiyinlərində kiminsə əlini hiss eləyib, cəld başını döndərdi və onun qəşəng gözləri sevincdən alışıb yandı:
– Məni lap qorxuzdun, Corc! Nə yaxşı gəldin! Missis axşamacan olmayacaq. Gedək mənim otağıma, orada rahatca söhbət eləyək.
Bunu deyib, Eliza Corcu qonşuluqdakı kiçicik, səliqəylə yığışdırılmış şüşəbəndli otağa gətirdi, burda o, adətən, tikişlə məşğul olur, xanımın çağırışlarını eşidə bilirdi.
– Mən nə qədər şadam? Sən niyə gülümsəmirsən? Bir Harriyə bax böyüyüb, eləmi? – Oğlan anasının ətəyindən yapışıb dayanmışdı, pırtlaşıq qıvrım saçlarının altından utana-utana atasına baxırdı, – gör necə qəşəng oğlan olub! – Eliza oğlunun saçlarını alnından qaldırıb üzündən öpdü.
– Allah onu heç yaratmayaydı! – Corc acı bir qüssəylə səsləndi, – Onu da, elə məni də!
Bu sözlərdən təəccüblənən və təşvişə düşən Eliza stula çöküb başını ərinə söykədi, yanaqlarından acı göz yaşları süzüldü.
– Ağlama, Eliza! Bağışla, mənim zavallım, bağışla ki, səni məyus edirəm, – o, nəvazişlə dilləndi, – bağışla… Biz niyə tapışdıq? Sən bir başqasıyla xoşbəxt ola bilərdin…
– Corc! Corc! Necə dilin gəlir bu sözləri deyirsən? Söylə, nə olub? İndiyəcən biz xoşbəxt idik axı…
– Bəli, xoşbəxt idik, əzizim, xoşbəxt idik, – deyə Corc, Harrini dizləri üstünə alıb diqqətlə onun qəşəng, qara gözlərinə baxdı, uzun saçlarını sığalladı. – Lap anasıdır durub! Sən isə, Eliza, dünyadakı bütün qadınların ən gözəli, ən mehribanısan. Ancaq niyə tanıdıq biz bir-birimizi?!
– Elə demə, Corc!
– Nə gözləyir bizi, Eliza? Bədbəxtlik, yalnız bədbəxtlik! Mənim həyatım yovşandan da acıdır. Məhv oluram mən. Mən səni də öz arxasınca uçuruma sürükləyən yazıq, zavallı quldan başqa bir şey deyiləm. Bilik qazanmağın, nəyəsə can atmağın bir lüzumu varmı? Yaşamağın nə mənası? Bircə tezliklə ölüb getsəydik, biryolluq canımız qurtarardı!
– Bu günahdır, Corc! Bilirəm, fabrikdən ayrılmaq sənə çox ağırdır, ağan da qəddardır, ancaq döz, bəlkə…
– “Döz” – Corc onun sözünü ağzında qoydu. – Məgər mən azmı dözmüşəm? O məni heç nəyin üstündə fabrikdən götürəndə, məgər mən bir söz dedimmi? Orda xətrimi necə istəyirdilər. Qazancımın hamısı ona gedirdi, axırıncı sentinə kimi, heç kəs də mənə irad tutub deyə bilməzdi ki, pis işləyirəm.
– Bəli, bu dəhşətdir… Ancaq hər necə olsa da, o sənin ağandır axı.
– Mənim ağam! Kim qoyub onu mənim üstümə ağa? Bax, məni hövsələdən çıxarıb dəli edən elə budur. Nə ixtiyarla o mənə hökm eləməlidir? Mən də onun kimi insan deyiləmmi? Xeyr, onun kimi yox, hələ ondan da artıq! İşlərdən ondan da yaxşı baş çıxarıram. Mən daha sürətlə oxuyur, daha səliqəli yazıram. Bütün bunlara görə mən heç də sahibkara yox, ancaq özümə minnətdaram. Mən onun iradəsinə zidd olaraq savad almışam. Onun haqqı varmı, məni bir yük atına çevirsin, məni işlə məşğul olmaq imkanlarımdan məhrum eləsin – özü də o işlə ki, onun nə ağlı çatır bu işə, nə də dərrakəsi. Axı, indiki işimdə heç heyvan da işləməz! O istəyir mən boyun əyim, istəyir alçalım və qəsdən məni ən ağır, ən çətin işlərə göndərir.
– Corc, Corc! Qorxuzma məni! Sənə nə olub? Sən heç vaxt belə danışmazdın! Mən qorxuram… Sən nəsə dəhşətli bir şey fikirləşmisən… Mən hər şeyi anlayıram, ançaq sən səbirli ol, mənim xətrimə, Harrinin xətrinə!
– Mən çox səbir eləmişəm, çox dözmüşəm, ancaq getdikcə günlər bir-birindən daha ağır gəlir. İnsan gücü belə həyata tab gətirə bilməz! O məni lağa qoymağa, təhqir etməyə fürsət gəzir. Mən də fikirləşirdim ki, yaxşı işləyəcəyəm, susacağam, boş vaxtımı isə biliyə, kitab oxumağa sərf edəcəyəm. Lakin görür ki, işin öhdəsindən gəlirəm, elə hey bir yandan artırır. “Sən sussan da, içində bir iblis gizlənib, deyir, bu iblisi təmiz suya çəkmək lazımdır”. Nə olar, cinimin başıma vuracağı gün uzaqda deyil, onda bunun əziyyətini birinci yalnız o özü çəkəcək!
– Aman Allah! Biz neyləyək indi? – Eliza kədərlə səsləndi.
– Bax, elə dünən, – Corc davam elədi, – mən arabaya daş yükləyirdim, sahibkarın oğlu gənc mister Tom isə yanımda dayanıb qırmancı şaqqıldadır, at diksinib bir yerdə qərar tuta bilmirdi. Mən ondan nəzakətlə xahiş etdim ki, dayansın – kimə deyirsən?.. Bir də xahiş elədim. Neyləsə yaxşıdır? Başladı məni şallaqlamağa! Əllərindən yapışdım, o isə qışqıra-qışqıra təpik atmağa başladı mənə. Sonra da atasının yanına şikayətə götürüldü ki, guya mən vurmuşam onu. Atası hirslənib özündən çıxdı: “İndi bilərsən kimdir sənin ağan?!” – o bağırdı. Məni ağaca bağlayıb çubuq sındırdı və mister Toma: “Yoruluncaya qədər döyəclə bunu”, – dedi. O isə canla-başla hazır idi… Bir vaxt yada salarlar bu günü onlar! – Cavan mulat üz-gözünü turşudub gözlərini elə ağartdı ki, arvadı qorxusundan səksəndi. – Kimdir bu adamı mənim üstümə qəyyum qoyan – bax, bircə bunu bilmək istəyirəm!
– Mən isə… – Eliza hüznlü-hüznlü dilləndi, – mən isə həmişə fikirləşirdim ki, hər işdə öz ağalarıma itaət göstərməyə borcluyam.
– Səninki başqadır. Onlar səni öz övladları kimi boya-başa çatdırıblar, yediriblər, geydiriblər, qayğını çəkiblər, oxuyub-yazmaq öyrədiblər. Onların ixtiyarı çatır… Mənim gördüklərim isə ancaq kötək olub, şapalaq, söyüş olub axı… Və hərdənbir sevinmişəm ki, nə yaxşı yaddan çıxmışam, unudulmuşam. Öz ağama mənim heç bir borcum zadım yoxdur. Onun mənə çəkdiyi xərci artıqlamasıyla, lap yüz qat artıq ödəmişəm. Yox, bəsdir, daha dözdüyüm! Bəsdir! – Corc yumruqlarını düyünləyib qışqırdı.
Eliza susurdu. O, ərini heç vaxt belə görməmişdi və onun borc anlayışı Corcun qəzəbinin, hirsinin təzyiqi altında bir qamıştək əyilməkdəydi.
– Hələ sənin hədiyyən – zavallı balaca Karlo! – Corc təzədən danışmağa başladı. – Bu küçük mənim yeganə təsəllim idi. Mənimlə bir yatır, gündüzlər bir addım da yanımdan aralı düşmürdü, gözləri isə elə ağıllıydı ki, sanki hər şeyi anlayırdı. O gün mətbəxdən yemək artıqlarını, qırım-qırıntıları yığıb onu yedizdirirdim. Sahibkar bunu görüb nə desə yaxşıdır: “Mənim hesabıma yedizdirirsən? Əgər hər zənci bir it saxlasa, mən müflis olaram ki”. Əmr edib itin boğazına daş bağlatdı və göldə boğdurdu.
– Corc! Sən də buna razı oldun, eləmi?
– Mən? Sən nədən danışırsan? Heç məndən soruşan oldumu, de. Onlar Tomla birgə yazıq Karlonu suya atıb daşlamağa başladılar, o isə elə yazıq-yazıq baxırdı mənə, sanki soruşurdu: “Nolub, niyə kömək eləmirsən?” Yenə də döyülən mən oldum: iti suda boğmaq istəmədiyimə görə. Qoy döysünlər! Gün gələr, sahibkar anlayar ki, mənim kimilərini kötəklə ram etmək olmaz. Qoy özünü gözləsin, yoxsa, onunçün pis olacaq!
– Sən nə fikirləşmisən, Corc? Qəlbini günaha batırma! Ümidini Allaha bağla, o səni bu bəlalardan qurtarar.
– Mən sən deyən mömin xaçpərəst deyiləm, Eliza. Mənim ürəyim kinlə doludur. Əgər Allah belə ədalətsizliyə göz yumursa, mən ona ümid bağlaya bilmərəm.
– İnamı itirmək olmaz, Corc! Mənim xanımım deyir ki, hətta ən ağır günümüzdə belə biz inanmalıyıq ki, Allah nə eləyirsə, bizim xoşbəxtliyimiz naminə eləyir.
Faytonlarda gəzən və yumşaq divanlarda nazlananlar üçün belə demək asandır! Mənim yerimdə olsaydılar, onlar ayrı hava çalardılar. Mən məmnuniyyətlə xeyirxah, yaxşı adam olardım, ancaq alınmır. Ürəyim sinəmdə qovrulur, itaət edə bilmirəm. Sənə deyilməli sözlərim var, eşitsən sən də tabe olmayacaqsan. Sən hələ çox şeylərdən xəbərsizsən.
– Aman Allah! Sən nədən danışırsan?
Bax, məsələ belədir. Axır vaxtlar sahibkar tez–tez eşitdirirdi ki, guya nahaq yerə mənim kənardan evlənməyimə razılıq verib, çünki o, mister Şelbiyə və onun bütün dostlarına nifrət edir, guya onlar təkəbbürlüdürlər və onunla dostluq etmək istəmirlər, mən de guya sənə görə dikbaşlıq edirəm. O, məni hədələyirdi ki, bir daha bura buraxmayacaq, özümü də bizimkilərdən birilə evləndirəcək. Əvvəllər bunları boş hədə-qorxu kimi qəbul edirdim, ancaq dünən mənə Minayla evlənməyi və onun daxmasına yığışmağımı əmr elədi. Razı olmasam, Cənuba satacağıyla hədələdi.
– Axı, sən mənimlə kəbinlisən, nikahımızı da ağlarınkı kimi, keşiş kəsib! – Eliza sadəlövhcəsinə dilləndi.
Bəs sən bilmirsənmi ki, qul evlənə bilməz? Bizim ölkədə qanun onu müdafiə eləmir. Əgər sahibkar bizi ayırmaq istəsə, mən səni qoruya bilməyəcəm. Bax, buna görə deyirəm: niyə rastlaşdıq biz, anam niyə doğurdu məni?! Biz də, bizim bədbəxt balamız da heç doğulmasaydı daha yaxşı olmazdımı? Bəlkə onu da belə bir aqibət gözləyir!
– Ola bilməz! Mənim ağam mərhəmətlidir!
– Elədir, ancaq kim bilir sonra nələr olacaq? Birdən o ölə bilər, onda Harrini satacaqlar. Biz indi necə sevinə bilərik ki, oğlumuz belə qəşəngdir, ağıllıdır? Budur, deyirəm sənə, Eliza, bu övladın indi sənə bəxş elədiyi hər xoşbəxt dəqiqə sonra göz yaşlarıyla yuyulacaq. Biz bu qiymətli xəzinəni qoruyub saxlaya bilməyəcəyik…
Bu sözlər Elizanı düz ürəyindən yaraladı. Qul alverçisi canlanıb gözləri önündə dayandı. Ağappaq ağarıb güclə nəfəsini dərdi, aynabəndə sarı boylandı, oğlu ata-anasının ciddi söhbətlərindən bezikərək qaçıb aynabəndə getmişdi. O indi təntənəylə öz qarğı atını minib çapırdı. Eliza az qaldı öz intəhasız şübhələrini ərinə danışsın, ancaq vaxtında özünü saxlaya bildi. “Xeyr! Öz dərdi özünə bəsdi, – fikirləşdi. – Ona heç nə deməyəcəyəm. Bunlar hamısı mənasız qorxulardır. Missis bizi heç vaxt aldatmaz”.
– Bax, belə, Eliza, – Corc acı bir qüssəylə dilləndi, – mətanətli ol, mənim əzizim… – Əlvida, mən gedirəm.
– Gedirsən, Corc? Hara?
– Kanadaya, – o, çiyinlərini tərpədərək cavab verdi, – ora çatan kimi pul verib səni qurtaracağam. Bu, bizim yeganə ümidimizdir. Sənin sahibkarın mərhəmətlidir, məni rədd etməz. Mən səni də, oğlumuzu da azad edəcəyəm… And içirəm ki, azad edəcəyəm!
– Aman Allah! Birdən səni tutsalar, Corc?
– Tutmazlar. Mən diri təslim olmaram. Ya öləcəyəm, ya azadlığa çatacağam!
– Sən özünə qəsd edəcəksən?
– Bu lazım gəlməyəcək. Onlar özləri məni öldürəcəklər, çünki Cənuba satılmağıma yol vərməyəcəyəm.
– Corc! Qəlbini günaha batırma, heç olmasa mənim xətrimə! Nə özünü məhv et, nə də başqalarını! Nəfsin böyükdür, bilirəm, ancaq uyma ona. Qaçmağı qərara almısansa, qaç, lakin ehtiyatlı ol! Tanrıya yalvar ki, kömək olsun sənə!
– Dayan, Eliza! Qulaq as, gör mən necə qərara gəlmişəm. Sahibkar məni məktubla burdan bir mil aralıda yaşayan, Mister Simzanın yanına göndərib. O, yəqin fikirləşib ki, mən səni görüb hər şeyi danışacağam və bunun üçün sevinir, axı, o, ancaq “bu Şelbilərin” qanını qaraltmaq istəyir. Mən məyus və lal-dinməz evə qayıdacağam, başa düşürsən? Guya hər şey bitib, qurtarıb. Qaçmağa, demək olar, tam hazıram, kömək edəcək adamlarım da var. Bir-iki həftə axtaracaqlar, tapmayacaqlar məni. Allaha yalvar, Eliza, xeyir-dua ver mənə, bəlkə sənin yalvarışlarını göylər eşitdi.
– Corc! Özün dua et! Tanrıya tapın, o səni bütün günahlardan hifz edər.
– İndi isə salamat qal, – deyib, Corc Elizanın əllərini əlinə aldı və uzun müddət onun gözlərinin içinə baxdı.
Onlar lal-dinməz dayanmışdılar. Vida anlarında deyilən bir neçə kəlmə, acı göz yaşları, hönkürtülər. Bir də görüşə bilmək ümidi hörümçək torundan da nazik olanda məhz bu cür vidalaşır adamlar. Və ər-arvad bir-birindən beləcə ayrıldı.
IV FƏSİL
TOM DAYININ KOMASINDA AXŞAM
Tom dayı sahibkarın evinin lap yanında, tirdən tikilmiş balaca komada yaşayırdı. Komanın qabağında hər cür qayğıyla becərilən kiçik bir bağça salınmışdı. Hər yay burada çiyələk, moruq, çoxlu giləmeyvə və tərəvəz yetişirdi. İri, parlaq-narıncı beqoniyalar, sürünən qızılgüllər bir-birinə sarmaşaraq komanın tir fasadını, demək olar, görünməz etmişdilər. Birillik gülümbaharlar, petunyalar və mina çiçəkləri də bu bağçada özlərinə yurd salmışdılar. Açılan əlvan, sıx çiçəklərdən Xloya xala böyük zövq alır və qəlbi qürurla dolurdu.
İndi isə, oxucu, gəlin komaya daxil olaq.
Sahibkarın evində şam yeməyi qurtarmışdı. Baş aşpaz kimi bu şamın hazırlanmasına rəhbərlik edən Xloya xala yır-yığışı və qab-qacağın yuyulmasını mətbəxin kiçik işçilərinə tapşırıb, öz rahat komasına, "qocasını yemləməyə" getdi. O, ocağın başında dayanıb cızıldayan tavaya nəzarət edir, hərdənbir içində nəsə ləzzətli bir xörək bişən və xoş iyi ətrafa yayılan qazanın qapağını qayğılı-qayğılı qaldırıb baxırdı. Xloya xalanın yumru, qapqara sifəti elə parıldayırdı ki, elə bil onun özünün bişirdiyi çay suxarısı kimi yumurta ağı çəkilmişdi. O, bütün mahalda birinci aşpaz kimi şöhrət qazanmışdı və bu səbəbdən də bəzi özündənrazı, lovğa xüsusiyyətlərdən xali deyildi, təzəcə kraxmallanmış dama-dama çalmalı, daima şən, üzügülər bir adamdı.
Xloya xala qabiliyyətli, işinə ürəkdən həvəs göstərən aşpaz idi. Quş damının həyətindəki bütün toyuqlar, hind xoruzları, ördəklər onu görərkən qəmə qərq olar, axır günlərinin çatdığını düşünərdilər. Xloya xala, doğrudan da, cürbəcür ləvənginin, qovurmanın, bozartmanın elə böyük azarkeşiydi ki, bu qadının görünməsi hər bir düşünməyə meyilli quşu dəhşətə salmaya bilmirdi. Onun qarğıdalı unundan hazırladığı növbənöv kökələr, bulka və qoğallar – bunların hamısını saymaqla qurtarmaz, az təcrübəli aşpazlar üçün cavabsız tapmaca kimi bir şeydi, Xloya xala isə onun peşəsinin zirvəsinə çatmağa can atan rəfiqələrinin əbəs cəhdlərinə qarşı qanuni bir təkəbbürlə, böyürləri titrəyə-titrəyə gülürdü.
