скачать книгу бесплатно
Дьолло бэлэхтээ, Сэргэлээх
Аркадий Максимович Дорофеев
Эдэркээн Сима Унаарап, университекка киирэн, б?тэриэр диэри устудьуоннуур оло?о – ма?найгы ту?уй таптала, кэскиллээх сырдык ыралара, оччотоо?у ыччат араас кы?ал?ата киэргэтиитэ суох к?ст?р. Биир сокуонунан салайтарар, биир тэ? быраабы тутан олорор улуу дойдуга кырдьыктаах сы?ыан ту?угар туруула?арга тиийиллэр. Бэйэни сайыннарарга кы?аллыбатаххына, ким да?аны ытыскар а?алан ууран биэрбэт. Ити ту?унан ааптар уус-ураннык, ?йд?н?мт?? судургу тылларынан суруйбутун аа?ыаххыт.
Улдьаа Харалы
Дьолу бэлэхтээ, Сэргэлээх
Бастакы ба?а
Абитуриент
Абитуриент диэн кимий? С?пк? ?йд??т??, аа?ааччыам. ??рэххэ киирээри эксээмэн туттарар эдэр ки?и. Ким эрэ бастакытын да?аны туттарбакка, «муннуга бэрдэрбит мо?отой» буолуо. Тута дойдулаабакка, куоракка к?н?н-дьылын ыыппахтаан баран, хайаахтыай, дьиэтигэр т?нн??. Ким эрэ балачча хатыыппала?ан и?эн, б?тэ?ик эксээмэннэргэ «тиэрэ бэрдэрэн» атын, арыый чэпчэки ??рэххэ анньы?ыа. Ол эрээри, барытын сиирэ-халты, быы?ыгар биир-икки «т??ртээх» туттаран кэби?эн баран, киирэри дуу, мэлийэри дуу кэтэ?эртэн ордук долгутуулаах туох кэлиэй? Ким эрэ кыл м?чч? ылыллыбакка абарыа, ким эрэ ба?алаах ??рэ?эр киирэн, ??р?? ?р?г?й?н билиэ.
??рэххэ ылылларга баал тиийэр-тиийбэт м?хс??т?гэр араас албас, киирии-тахсыы ?лэлээн барар. Онно сырыы сыл ахсын биир-икки баалынан т??эр-тахсар аатырар «проходной балл» диэн баар. Холобур, т??рт эксээмэн сыанатын эптэххэ, уон алта баллаах туттарааччы м?кк??рэ суох ылыллар т?бэлтэтигэр, бу уон алта «проходной балл» аатырар. А?ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар о?олоруттан, т?г?р?к тулаайахтартан эксээмэннэрин ааспыттар ылыллыбыттарын кэннэ, атын абитуриеннар проходной балларынан киирэллэр. Ол кэннэ, хантан эрэ, хайдах эрэ ордон хаалбыт а?ыйах миэстэ?э ол ахсааныттаа?ар быдан элбэх о?о анньы?ар. Онно биир-икки баллара тиийбэтэх саллааттан кэлбит уолаттар, тыа сиригэр холкуоска-сопхуоска ?лэлээбиттэр, ти?э?эр, элбэх о?олоох ыал о?олоро ылыллаллар. Аны, хара харах к?рб?т?нэн, хапта?ай кулгаах истибэтинэн, улахан салайааччы аймахтаах, университекка ?лэлиир убайдаах-эдьиийдээх, «кэпсэтиинэн» киирэр о?олор бааллар дииллэр. Ити уол оннук «блаттаах» ??? диэн буолар. Туох билиэ баарай, «билсиинэн» да киирэн эрдэхтэрэ.
Сима Унаарап «кэпсэтиинэн киирии» ымпыгын-чымпыгын билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Кини аармыйаттан кэлбэтэх (бара илик ки?и хайаан кэлиэй), холкуоска ?лэлээбэтэх (сайынын окко ?лэлээбит ахсаа??а киирбэт), дьолго, тулаайах буолбатах, эгэ диэн билсии кэлиэ дуо? Биир ый анараа ?тт?гэр оскуоланы са?а б?тэрбит табаарыс буолла?а дии. Онон, тумус туттара диэн – билиитэ, эрэнэрэ эрэ – «т?б?т?н олоруута». Ити куттанар-дьулайар «проходной балларын» иккинэн-???нэн а?ара дайбатта?ына, ылыллар буолла?а. Сима физмат факультекка дьыалатын биэрдэ. Онно киирэр кэрдиис улахана суох эбит. Ааспыт сыл 14–15 баллаахтар эккирэти?иитэ суох киирбиттэр ???. Ол иннинэ, иллэрээ сыл, «недобор» буолан, сорох бырабааллаахтартан иккистээн туппуттар. Абитура тылынан эттэххэ, «пересдачалаппыттар». Итини истэ сылдьан, Сима эрэх-турах сылдьар, «киирэр инибин» диэн бигэ санаалаах. Аттестатын ылаат, ахтыл?аннаах дойдутугар «буута быстарынан» айаннаан тиийбитэ. Окко ?лэлии сырытта?ына, дьоно ыксатан, куоракка бэ?э?ээ кэллэ. Уол ыраах холку. Кырдьык да?аны, биир ый анараа ?тт?гэр эксээмэн туттарбыт ки?и хайдах умна охсуо?ай?
Бастакы тургутук – ахсаа??а суругунан эксээмэн. Сима физмат факультет ??рэнэр куорпу?угар, тэтэркэй оппуохалаах икки этээстээх эргэ таас дьиэ?э киирбитэ, к?р?д??ргэ балачча о?о мустубут. Туттарааччылар кэллэр-кэлэн, к?р?д??р икки ?тт?гэр турунан и?эллэр. Икки с??стэн тахса ки?и диэн Сима, бы?а холуйан, билгэлии турар. Э?ин бэйэлээх билиилээх, сайдыылаах о?олор бу кэлэн турдахтара, кини бииргэ ??рэниэхтээх, са?а до?отторо буолуохтаах о?олор. Симаны утары кыргыттар б?л?хт?р?гэр курбуу курдук к?н? у?уохтаах, сырдык сэбэрэлээх, чачархай баттахтаах кыыс турар. Са?атыгар биир дьураалаах, отон кы?ыл сибиитэрэтэ, о?олуу икки чанчыгынан тойточчу ?р?лл?б?т батта?а кинини ордук исти? к?р??н??ргэ дылылар. Эмиэ Сима курдук, оскуоланы са?а б?тэрбит ки?и турар…
– ?ук! – ойо?оско имнэммиттэригэр, санаатыгар аралдьыйа туран, ходьох гынар.
– Привет, ноко! – оскуоланы бииргэ ??рэнэн б?тэрбит табаары?а Коля мичээрдии турар.
Ким ханна туттарса баран эрэрин кэпсэтии буолар. Киин сиргэ ?рд?к ??рэххэ направлениенан барааччылартан биир уоллара ылыллыбыт, икки кыыс этэ??э туттаран, т?м?ктэрин кэтэ?э сылдьаллар эбит. Коля бэйэтэ инженернэй факультекка, геолог ??рэ?эр киириэхтээх.
– Ээ, бу кыыс физмакка туттарсан эрэр эбит дии, – Коля оргууй са?арар.
– Кими этэ?ин?
– Утары тарар косичкалаах кыы?ы. Лида диэн. Би?иэхэ урут кэлэн ??рэнэ сылдьыбыта. ??рэ?эр абытай ?ч?гэй кыыс…
Ити кэм?э бары хамсыы т??эллэр, аудиторияларынан тар?атан, олордуу са?аланна. Хас биирдиилэригэр ?ст?? лии?и аа?ан туттардылар. ?лэ бэрээдэгин кылгастык бы?ааран, эксээмэни са?алыыллар.
Сима бастакыттан са?алаан, икки садаачатын, ?с холобурун суоттаан ла?ыр?аталаан кэби?эр. Ол эрээри ыксаамыахха, ба?ар, ал?ас, итэ?эс тахсан хаалта буолуо. Сирийэн бэрэбиэркэлэнэн, биир к?нн?р??н? о?орор. Аны чуолкай буочарынан ?р??эр устуохха. ?р??эр устан б?тэрэн эрдэ?инэ, иннигэр олорбут кы?ыл баттахтаах кыыс биир лии?ин «сып» гыннаран ылар. Уол, маннык баламат, сирэйэ-хара?а суох бы?ыыттан мах бэрдэрэн, олорон хаалар. Лии?ин былдьа?ан, айдааны тардыан сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, биир холобуру, ити лии?э да суох суруйар буолла?а дии. Бэйэтэ суоттаабытын баран. ?р??эр та?ааран, сэрэххэ иккистээн к?р?р. Барыта с?п курдук.
?лэни икки ки?и манаан, толорторо олорбуттара. Кыы?ыра сылдьар курдук сирэйдээх, намы?ах саха кыы?а уонна эдэр, тырымнаабыт нуучча дьахтара. Нууччата тахсыбыт эбит, сахата олорор. Сима ?лэтин кыыска илдьэн биэрэр.
– Эйиэхэ ?с лиис бэриллибитэ, биир лии?и? то?о суо?уй? – кыыс кытаанахтык к?рб?хт??р.
Сима мух-мах баран ылар. Иннигэр кытаран олорор нуучча кыы?ын «бу кини ылбыта» диэтэ?инэ, «бэйэ? биэрбити?» диирэ эрэбил. Оччотугар туох буолан тахсыа биллибэт. ??р?ллэн хаалыан с?п. Уол, бара сатаан, остуол дьаа?ыгын, остуол аннын к?р??лээбитэ буолар. Ол кэм?э нууччата киирэн кэлэр.
– Кини биир лии?э суох, – саха кыы?а ??сэргии то?уйар.
Анараа??ыта уол ?лэтин ылан, к?рб?хт??н баран, ?лэни тутан, тахсарыгар к???лл??р.
Сима, аудиторияттан тахсан, тымныы к?л???н тахсыбытын, то?олохторо кыратык титирээбиттэрин билэр. Туох да буруйа суо?ар, к?р, таах ??р?ллэн хаала сыста дии. Лии?и былдьыырын кытта, тута биллэрэ охсуохха баар эбит. Ол эрээри оччотугар айдаан тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт. Ити саха кыы?а буолан-хаалан турбутун к?р??? этэ! Сатана, нарачаахтана сытыйан. Би?иги, сахалар, бэйэ-бэйэбитин ?йд???, к?м?л?с??э сылдьыбаппыт ити баар! Нууччата дьи?нээх эксээмэни тутааччы, сахата к?м?л????чч? эрэ бы?ыылаахтар. Ол абыраата?а…
Сима ити саба?алаа?ына с?п эбитин кэлин билиэ?э. Нууччата, Черенкова диэн бэртээхэй преподаватель, семинардары ыытыа?а, кинилэр группаларыгар куратордыа?а. Оттон сахатын кыы?ын ??рэнэрин устатыгар к?рс?? суо?а.
Сарсыныгар, ректорат дэнэр дьиибэ тутуулаах таас дьиэ?э, биллэрии дуоскатыгар туттарсыы т?м?ктэрэ ыйаналлар. Дуоска иннигэр элбэх ки?и ??мэхтэ?эр. ?т?р??э-?т?р??э киирэн, сыаналарын к?рд??ллэр. Кимнээх эрэ, к?р?н тахсан, к??-дьаа кэпсэтэллэр. Биир кыыс кып-кы?ыл сирэйдэнэн, т?нн?к аттыгар туран, хара?ын уутун болотуогунан соттон эрэр. Сима т?м?г? к?р? охсорго тиэтэйбэт. Ити кини ха?аа??ыттан эрэ, о?о эрдэ?иттэн илдьэ сылдьар майгыта. Олус к??т??лээ?и, долгутуулаа?ы с??рэн тиийэн, билэ-к?р? охсубакка, кыратык аралдьытан, «ыанньыта» т??эн к?р?р ?гэстээ?э. О?о сылдьан, ту?ахтарын к?р?р?гэр, эрэнэ саныыр баттаамылаах ту?ахтарыгар туора хайы?ан, аты сири харахтыы и?эн, эмискэ к?р? биэрээччи. Оо, онно куобах и?нэн бур?алла сытара ??р??лээх да буолара! Ардыгар, куобах оннугар суор сэмнэ?э ы?ылла сытара абаккатын эбитин. Оттон били хомойбут кыыс уоскуйан биэрбэт. Туттардым ини диэн кэлбитэ – бырабаал суруллан турара т??? эрэ хомолтолоох. Оттон Сима, «т??рд?» ылла?ына, хайдах эрэ, хомойуох курдук. Этэ??э «биэс» кэлэр ини, барыта с?п этэ… Оттон ити хомойбут кыыска тугу этэн, туох диэн уоскутуохха с?б? эбитэй? Уоскутары, эрэл кыымын са?ары тугу этиэххэ с?б?й? Суох, ити кыы?ы уоскутары булан этиэ суох. Бэйэтэ санаатын кытта туран, санаа к????нэн уоскутунара ордук. Биир кыыстыын Лида и?эр. Ки?и а?ыйаан, биллэрии дуоската а?а?ас. Лидалаах, дуосканы бэрт су?аллык к?рб?хт??т, тахсан бараллар. Ол курдук, ??рб?ттэрин-хомойбуттарын биллэрбэт майгылаах бара тураллар. Кинилэр кэннилэриттэн били ытаабыт кыыс баран эрэр.
Сима илиинэн суруллубут бэрт у?ун боротокуолга бэйэтин аатын к?рд??р. Унаарап…Унаарап, ээ, бу. «Биэ?и» туруорбуттар эбит. ?уу, хата. Ыттыы ??р?ллэн хаалыы уонна биэс икки ардылара чугас да эбит! Бу олоххо ки?и мэлдьи бэйэтин билиитинэн, бэйэтин бэрдинэн эрэ сылдьыбат эбит. Сатаан сылдьыы, табыллыы мэлдьи даа сэргэстэ?э сылдьар ээ, бада?а. Бэ?э?ээ ити лиис кумаа?ыттан сылтаан, ??р?ллэн хаалбыта буоллар, быйылгы абитура б?тэр дии!
Сима, то?о эрэ, аны «Л» буукубаттан тахсыах ааттаах кыргыттар сыаналарын к?р?н барар. Бачча элбэх ки?иттэн Л-тан ааттаах алта кыыс баар эбит. Кинилэргэ икки т??рт, ?с ?с уонна биир бырабаал…
– Хайа, ааккын булумаары гынны? дуу? – аттыгар саастаах ки?и кэлэн турбут эбит.
– Ээ, таах, бэйэм, – уол тахсан барар.
Эксээмэннэр к?ннэтэ ыытыллыбаттар. Икки ардылара хас да к?н арыттаах буолар. Ол к?ннэргэ к??скэ бэлэмнэммэхтээн хаалыахтааххын. Бу кэм?э аны консультациялар бааллар. Онно, то?о эрэ, элбэх ки?и сылдьыбат. Кимиэхэ хайата табыгастаа?ынан бэлэмнэнэн эрдэхтэрэ.
Ахсааны тылынан туттарыыга Сима, хайдах эрэ арыллан, чуолкайдык кэпсиир. Эксээмэни икки эдэр дьахтар, кинилэри кыргыттар да диэххэ с?п, туталлар. Кинилэр биирдии эбии ыйытыыны биэрэллэр. Онно Сима кылгас, чуолкай эппиэттэри биэртэлиир. Бу эксээмэ??э кини «биэ?и» ылар. Синицина уонна биирдэрэ Арендарчук диэн дьиибэ араспаанньалаах преподавателлэр илии баттаабыттар. Тахсар аа??а ыы муннунан Лида?а кэтиллэ сы?ар. Кыыс киирэн хаалар. Сима, Лида туттаран тахсарын кэтэ?иэх ки?илии, к?р?д??ргэ хаамыталыыр. Ол сырытта?ына, манна, абитура кэмигэр са?а билсибит уолаттара к?т??ккэлэ?эн киирэллэр. Киниттэн хайдах туттарбытын, тутааччылар кимнээхтэрин сура?аллар.
– Унаарап, абаа?ы ки?игин бы?ыылаах. Уол «биэ?инэн» саайан и?э?ин, – уолаттар эр-биир илиилэрин биэрэн, э?эрдэлииллэр.
Ол кэннэ, истиэнэ?э ?й?н?н, кинигэлэрин арыйбахтаан бараллар. Билигин хас чаас-м?н??тэ к?нд?ркэйбит кэмэ.
То?отун бэйэтэ да билбэккэ, к?р?д??р устун хаамыталыыр Сима уол, Лида б?тэн тахсар кэмэ чуга?аабытыгар улам дьулайан, сээбэ?нээн барар. Бу т?р?к? билбэт кыы?ыгар то?о кэтэ?эн турабын диэ?эй? Сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, киирдэхтэринэ, биэс сылы бы?а билсиэхтэрэ турда?а. Уол оптуобус тохтобулугар тахсар.
Абитура кэмигэр ийэтинэн айма?а Матрена Алексеевналаахха т?сп?тэ. К?т??т Сэргэй ханна эрэ, куорат тэрилтэтигэр бу?аалтыр, эдьиийэ оскуола?а омук тылын ??рэтэр. Кинилэр ?с о?олоохтор: улахан уол быйыл икки?и б?тэрдэ, кыыс бу к???н оскуола?а киириэхтээх, кыра уол – дьиэ ки?итэ. Бэйэлэрэ-бэйэлэригэр букуна?а сылдьар дьо?ун дьон. Киэ?этин, «убаай, остуоруйалаа» диэн хаайдахтарына, кыра уолу т??э?эр, икки улаханы икки ?тт?гэр олордон, Сима билэр остуоруйаларын кэпсиир. Кини Арыылаах оскуолатыгар ??рэнэр кэмигэр, кыра о?олорго остуоруйалыыр буолара, элбэх остуоруйаны билэр. Куорат интэринээтигэр олорон, тохсус – онус кылаастарга ??рэнэр кэмнэригэр, тыа о?олоро, кыыстыын уоллуун биир хоско мустан, уоту умулларан олорон, ньээ?кэлэртэн кистээн, сэ?эргэ?эр этилэр. ?кс?н т?бэлтэлэри, абаа?ыны кэпсэтэллэрэ. Анекдоттары кэпсиир уолаттар бааллара, оттон Сима абаа?ыны кэпсиирэ.
– Утуйдубу-оот! – эдьиийэ о?олору ы?ырар, – утуйу?, чыычаахтар, убайгыт эксээмэнигэр бэлэмнэнэр.
Сотору о?олор ылы-чып бараллар. Сима, кырдьык-хордьук, куукуна?а остуолугар кумаа?ыларын тэлгэтэн, бэлэмнэммитинэн барар. Чаас олороро дуу, суо?а дуу? Дьаа?ыйан, утуктаан, саала?а киирэн, дьыбааны булар.
Физиканы туттара тиийбитэ, туох эрэ уларыйыы тахсыбыта биллэр. О?олор, то?о эрэ, б?л?х-б?л?х туран, ботур-итир кэпсэтэллэр. Сирэйдэрэ турбута, тыйы?ырбыта к?ст?р. Сура?ан билбитэ: бэ?э?ээ киэ?э паарка?а нуучча – саха диэн улахан охсу?уу буолбут. Маа бэйэлээх сырдыкка – ??рэххэ дьулу?уу, эксээмэн туттараары долгуйуу сибикитэ к?ст?бэт буолбут. Ханнык да б?л?хх? тиий, барытыгар б?л????? охсу?ууну ырытыы и?иллэр.
Бу к?н, физика эксээмэнигэр о?о а?аара барабааллаабыта. Туттарбыттар да?аны а?аардара «?скэ» эрэ эппиэттээбитэ. Туттарбыт о?олору аахпыттара, ахсаа??а киирээччилэр 87 эрэ ки?и ордон хаалбыт. Аны нуучча тылыгар суругунан туттараллара эрэ хаалла, онно уон иккиттэн элбэх о?о «неудтанна?ына» – недобор.
Сима нууччатын тылын туттараары тиийэр. Бастакы эксээмэ??э кэлэн, бу к?р?д??ргэ долгуйа турбуттарын санаан кэлэр. Б?г?н ки?и биллэрдик а?ыйаабыт. Лида к?ст?бэт, о?олору аа?а к?р?тт??р – суох, кэлбэтэх. Физикатын барабааллаата?а. Бу кыы?ы уол бэрт а?ыйахтык к?рд?, биирдэ да?аны бэл кэпсэтэн к?рб?т?лэр. Ол эрээри кини кэлбэтэ?э то?о ку?а?анай? Кини, Сима, сыппа?ыттан билсибэккэ хааллахтара, то?о куру?ай…
Нууччатын тылын «т??ркэ» суруйбут. Ханна эрэ тылы сыы?а суруйда?а, сурук бэлиэтин к?т?ттэ?э. Оскуола са?аттан кыайтарбатах таба суруйуу. Унаарап, эн бэйэ? да?аны к?т?мэх табаарыскын. Баччаа??а диэри буукубаны сатаан туттарга ??рэнэ иликкин. Кумаа?ыны да с?пк? «марайдаабат» м?лт?х ки?игин. Барытын «биэскэ» саайбыта буоллар, саныахха астык уонна кэпсии да сылдьарга ?ч?гэй буолуох эбит. Билигин, т??рт эксээмэ??э 19 баллаах, ??рэ?эр киирэрин киирэр. Ол эрээри…
Биэс хонугунан ??рэххэ ылыллыы т?м?гэ биллиэхтээх. Онуоха диэри манна тугу «ба?ын кырбана» сытыа?ай, дойдутугар та?ыстар икки-?с к?н сааланыа этэ. Билигин кус к???ллэнэн турар.
* * *
Сима Саха государственнай университетыгар, физика-математика факультетыгар, ахсаан салаатыгар ??рэххэ ылыллыбыта. Са?а киирбит о?олор бала?ан ыйыгар бары практика?а бараллар. Уопсай дьиэ?э наадыйааччылар сайабылыанньа биэрдилэр.
Икки оптуобу?унан тиэллэн, Амма оройуонугар айаннаатылар. Сорохтор к?р? илик сирбитин, аатырар Амманы к?р??хп?т диэн, ??рэллэр. Т??рд? аа?ыыта оройуон киинигэр, Солобуода?а тиийдилэр. Остолобуойга тохтоон, бэйэлэрин харчыларыгар а?аатылар. Биир оптуобус ки?и Строд аатынан холкуоска к?????? оттоо?у??а, иккис оптуобу?у «Амгинскай» сопхуоска, бурдук ?лэтигэр утаардылар. Сима бурдук ?лэтигэр т?бэстэ.
Айаннаан и?эн бииртэн биир киэ? нэлэмэн баа?ыналары аа?аллар. Итилэри тыаны солоон, икки ардыларыгар ойуур быыстары ордортоон о?орбуттар. Тыалтан хаххалаатын диэн ити бала?а ойуурдары ордортоотохторо. Ып-ыраастык хомуллубут баа?ыналар, кы?ыл к?м?с ??н?мм?т хаты? ойуурдар к?р??хтэн кэрэ к?ст??лээхтэр. Ол истэхтэринэ, аны Амма ?р?с к?ст?н, бары ха?ас эргийэ т??эллэр. Сопхуос киинигэр Покровка?а тиийбиттэрин билбэккэ хааллылар.
Манна биэс уол хаалар ???. Биригэдьииринэн а?а саастаах, аармыйаттан кэлбит Б?т?р??п Славаны аныыллар. Слава хаалыан ба?алаах т??рт уолу биригээдэтигэр ылар, атыттар салгыы Ааллаах диэн сиргэ айанныы тураллар. Хаалааччылары саа?ыра барбыт саха ки?итэ, баты?ыннаран илдьэн, остолобуойга а?атта. Ол кэннэ кыра самналлыбыт дьиэ?э баты?ыннаран а?алла. ?с тимир орон баара ха?аайыннаахтар эбит, уолаттар тилэри наара?а тэлгэммит соломо?о утуйуохтара ???.
– Пахай, бу манна утуйабыт дуо? – Ньурбаттан сылдьар Гена са?а аллайар.
– Уонна. Эн, интэринээт курдук, ма?ан барастыы?ка?а суор?анынан саптан утуйа кэлбити? дуо?
– Что, все время так будем жить? – нуучча уола Телятников ??т?н тохпут о?о сирэйдэнэн турар.
– Ничего-о, Москва не сразу строилась, – Славалара ыраах холку. Сиэбиттэн хаалаах «Приматын» хостоон, табахтаан бур?атан барар.
Никандрдаах Сима сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэби?эллэр. Тыа сиригэр улааппыт, от-мас ?лэтигэр эриллибит саха уолаттара чылыгырыайка диэн абыраллаах та?а?ы, т??рэ баайан, илдьэ кэлбиттэрэ. Киирэ-тахса сылдьымахтыыллар. Бириэмэ то?у?у эрэ аа?ан эрэр да, та?ырдьа хара?арбыт, тугу да гыналлара суох. Чылыгырыайкаларын сыттанан, кэтэн кэлбит халта? соннорунан саптан, утуйардыы сыталлар. Куорат уола Телятников чылыгырыайката суох, «молния» сомуоктаах мааны кууркалаах.
– А я как? – диир кини бэрт уйа?астык.
– А ты модный, проживешь, – Гена Сима?а имнэнэн кэби?эр.
– Бэйи, эрэйдээххэ сыттыкта та?аарыахха, – Слава чылыгарыайкатын туоратынан эрийэн, у?ун сыттанары о?орор.
– Спасибо, армия, – хардатын му?кук са?а и?иллэр.
Айантан сылайбыт уолаттар, кэпсэтэ сытан, утуйан хаалаллар.
Ток диэн ааттанар с??нэ сарайга бурдук ыраастыыр ыстаныак ?лэлээн к?пс?тэр. Бункертан курулаччы кутуллар бурдукка икки кыыс солбу?а куул то?уйаллар, икки кыыс туолбут кууллары туора со?он, кэккэлии эрээттэргэ туруортаан и?эллэр. Сималаах бу кууллары массыына куусабыгар куруустууллар. Массыына к?ст?н турар, массыына курдаттыы киирэн аа?ар бурдук ыскылаатыгар киирэр. Манна, ыйан биэрбит хосторугар бурдуктарын тэниччи кутан и?эллэр. Бу хосторун «закрома» диэн ааттыыллар. Биир тиэйиигэ лоп курдук 60 куул бурдугу илдьэллэр. Туораах бурдук ыарахана суох, куула 40 эрэ киилэ ???. Са?аларыгар буор-сыыс киирбэтигэр аналлаах капюшон та?а?ы кэтэрдибиттэрэ. Бу та?ас кууллаах бурдугу с?гэргэ-т??эрэргэ эмиэ к?м?л??х эбит. Онон, ки?и кыайар ?лэтэ буолуох курдук. Ол эрээри ???с сырыыларыгар Телятниковтара отой байааттан хаалар. Кинини Слава куулу с?ктэрэн биэрээччинэн настилга та?аарар. Ки?илэрэ аны Никандр курдук дэгдэччи ылан, табыгастаахтык с?ктэрэн испэккэ эрэйдиир. Уол ыарыр?аппытын к?р?н, били куулу туора со?ооччу кыргыттартан биирдэстэрэ кэлэн, к?м?л?сп?т?нэн барар.
– Девушка, как звать?
– Ну, Маруся.
– Мы вам даем нашего Телятникова, а Вы, Маруся, с нами пойдете работать? – Гена харахтарыгар тэбэнэт уоттара кылахачы?аллар.
– Ну, прямо…
?лэлээтэххэ бириэмэ биллибэккэ аа?ар: алта чаастара номнуо буолбут.
– Уолаттар, остолобуойга уочараттыы туру?, билигин тиийиэм, – Слава ханна эрэ элэс гынар.
Кини то?о эрэ тардыллар, а?аан б?тэн, наараларыгар сэлэ?э сыттахтарына, Василий Васильевичтыын, били бэ?э?ээттэн кинилэри дьа?айсар ки?илиин, киирэн кэлэллэр. Т??рэ сууламмыт улахы-ын хара матараа?ы а?албыттар. Онтулара, кы?ын тыраахтар мотуорун сабарга аналлаах, баата истээх «кошма» диэн ааттанар та?ас эбит. Тэлгээбиттэрэ, бэ?иэннэригэр тиийии?ик.
– Бу, кыра уолгут хайда?ый? – Василий Васильевич Телятников диэки к?р?н ылар.
– Ээ, оттон, эрэй ??рэтэр ини.
– Дьэ, эрэттэрим, кытааты?, – биригэдьиир тахсан барар.
– Ити, би?игиттэн биир т?б? ?рд?к ки?ини к?р?н туран, то?о «кыра уолгут» диир?
– ?лэ?э эриллибэтэх к?р??нээ?ин к?р?н, ?лэ?ит бы?ыытынан кыра диэн эттэ ини.
Слава биригэдьиирдиин сопхуос завхо?ун булан, ыскылааты астаран, биир кошманы Василий Васильевич тус эппиэтинэ?игэр бэрдэрбиттэр.
– Славабыт сытыы-хотуу буолан, бэртээхэй тэллэхтэннэхпит, – Сима кошма?а к??лэ?ийэ сытан, к?хс?н тыылыннарар. К?нн?ктээн куул с?гэн, к?хс? сааллыбыт.
– Бывалай ки?илээх диэн ?ч?гэйин, аны дьэ тэллэххэ к??лэ?ийэбит, – Никандр олорон эрэ, ла?ыйан, тэйиэккэлээн ылбахтыыр.
– Бывалай диэбиккэ дылы, Трус, Балбес уонна Бывалай тустарынан анекдоту кэпсиибин дуо?
– Кэпсээ-кэпсээ, Гена.
– Арай биирдэ Трус, Балбес уонна Бывалай, кабинеттаах тойо??о киирээри, кэтэ?э олорбуттар. К?р?д??ргэ биир мас кириэ?илэ уонна мас дьыбаан баар ???. Бывалай дьыбаа??а сытынан кэбиспит, Балбес кириэ?илэ?э олоруммут. Трус эрэйдээх таах хаамыталыы сылдьыбыт.
«Мин эмээхсиним до-оп-доруобай, – диэбит кини. – Пахай, ити кириэ?илэ?э баппат». «?ы! – Балбес ч?р?с гына т??эр. – Бу кириэ?илэ диэхтээн! Мин эмээхсиним ити дьыбаа??а батара саарбах!» – «Бу дьыбаан диэхтээн! – дьонугар эргиллэн, Бывалай к????н??р. – Арыычча дьахтар хайдах дьыбаа??а батан олоруой? Мин, эмээхсиним туруусугун прачечнайга илдьибиппэр, ылбатахтара. Таа?ка чехолун сууйбаппыт диэбиттэрэ».
– Таа?ка чехолун?
– Суу-сууйбаттар, ?а-?а-аа!
– ?уу-уу-уу…
– Ребята, вы дадите спать, нет? – ороннор диэкиттэн кыйахаммыт са?а дуорайар.
– Чэ, утуйдубут.
– Таа?ка чехолун… – ким эрэ билигин да?аны к?лэн кыччыгыныыра и?иллэр.
* * *
Тыаны солоон, ма?ын ыраастаан, сирин о?орон, бурдук ??ннэрэн, ас о?орон а?ыахха диэри ки?и барахсан ?т?мэн даа ?лэни к?рс??хт??р эбит! Бэл манна комбайнтан кэлбит, билбэт ки?и к?р??т?гэр бэлэм курдук туораах бурдук, миэли?сэ?э барыар диэри уонча суол бэлэмниир ?лэни эрэйэрин уолаттар са?а к?рд?лэр. К?рд?лэр эрэ, бурдугу бэрийии ис кистэлэ?ин – технологиятын билигин да билэ иликтэр. Манна куруусчуттары та?ынан бурдук кууллуур, туора к?рдьэ?инэн бурдук сы?арытар ток и?инээ?и ?лэлэргэ уонтан тахса медучилище устудьуонкалара бааллар. Курбуу курдук ?рд?к у?уохтаах, сырдык сэбэрэлээх нуучча, баа?ынай кыргыттара. Кинилэр ханна эрэ, дэриэбинэ кытыытыгар «Коннай двор» (аата с?р?н, к?нь????нэ?э дуо?) диэ??э олороллор ???.
Биир киэ?э Телятниковтара с?тэн хаалар. Ханна дь?л? т?стэ?эй? Бэ?э?ээ киинэ?э кэлин эрээккэ медучилищелары кытта олорбута, онон кыргыттарга барда?а диэн саба?алыыллар.
– Ити Витя ?лэтин кыайбакка эстэр-быстар а?ай дии, уонна баран, хайаан т??ннэри кыргыттарга с??рэрэ буолла? – Гена бэрки?иир.
– К?н?ск? ?лэни кыайбата?ын и?ин, т????? сырыытыгар ?ч?гэй ини.
– Буолуо…
Ити кэпсэтииттэн уолаттар к?лсэн ылаллар.
– Хайыыбыт, к?рд?? барарбыт дуу?
– Эс, кэлиэ буолла?а. Маннык т?бэлтэ?э к?рд??б?тт?р, – Слава сонньуйар.
Ки?илэрин кэтэ?эн, сээбэ?нээн, уур-нуур утуйбакка сытан, сылаалара таайан, утуйан хаалбыттар. Дьулаан ха?ыыттан утуктан кэлэллэр.
– Ребятаа, из-избили-и!
Уоту холбуу охсубуттара, Витялара хаан-сиин буолан, мунна-уо?а дьуккуруйан, дьаабылаттаран кэлэн турар.
– Тыый, кимнээ?ий?
– Ити буолла?ына! – уолаттар ыксалынан та?нан хачымахта?аллар.
Сирэйдэрэ-харахтара турбута с?р. Сима, хайдах эрэ, ол к?л?гээттэр манна кэлэн, та?ырдьа сырсан к?л?г?лдь??э сылдьалларын курдук саныыр.
– Бу ата?астаан эрдэхтэрин! – Гена, ки?и бэрдэ, о?оххо иилиллэн турар к?л??кэни сулбу та?ытан ылар.
