скачать книгу бесплатно
Сима, тугу эрэ, бэйэни к?м?скэнэргэ с?пт???? к?рд??н, к?р??лээн элэгэлдьитэр.
– Бэйи тохтоо?, омуннурума? эрэ, уолаттар. Бастаан ки?ибитин истиэ?и?, – Слава дьонун уоскуталыыр. – Ну, расскажи толком, Виктор, что случилось-то?
…Витя коннайга, кыргыттарга тиийбит, онно ?с олохтоох уолаттар бааллара ???. Кини тиийээтин, кыргыттар преподавателлэрэ, саа?ыра барбыт дьахтар тахсан, утуйдубут диэн, тахсыбыт о?олору и?ирдьэ ы?ыртаан киллэрбит. Уолаттары тар?а?алларыгар эппит. Анараа уолаттар, сылдьымахтаан баран, ханна эрэ элэс гыммыттар. Витя барбакка, коннай та?ыгар сылдьыбыт. Сотору Маруся сыбдыйан тахсыбыт. Иккиэн балачча турбуттар. Куусту?уу, уура?ыы да баара. Онтон преподаватель тахсан, Ширяева Марияны ы?ыра сатаабыт. Виктордаах, эрки??э сыстан, биллибэккэ турбуттар. Кыргыттар бары тахсан, к?рд??н, кинилэри булан ылбыттар.
– Ты, чё? Обалдела? Завтра она позвонит и тебя отчислят!
– Пока не поздно, все в дом, марш! – били кинилэри туппут хотумсук кыыс дьа?айбытынан барар.
Кыргыттар, Марусяларын иннилэригэр уктан, киирэн хаалаллар.
Ыаллар утуйбуттар, онон-манан биирдиилээн т?нн?к уота кылайар. Витя ол уоттарынан сирдэтэн, т?нн?н и?эн, с?пт??х хайысхатын с?тэрэн кэби?эр. Биир олбуортан обургу ыт тахсан, сыы?а-халты хабыалаабытыгар, хантан кэлбит т?ргэнэ буолла, олбуорунан ыттан, кыра хоспох ?рд?гэр ойон тахсар. Ыт олустаабытыгар, дьиэттэн дьахтар тахсан, ??хсэ-??хсэ, хата, ытын баайар.
– Шныряют тут, всю ночь, ироды!
Оннук муна-тэнэ, дэриэбинэ ытын барытын у?угуннаран, дуолан моргуору та?аара сырытта?ына, хантан кэлбиттэрэ биллибэт, икки уол барыс гына т??эллэр. Кинини бастаан охсон-тэбэн к?р?лл?р, ол кэннэ, Витя кыайан с?пт??х харданы биэрбэтэ?эр, ??с батааска бэрдэрбэккэ, бы?ыта сынньан кэби?эллэр…
Итини барытын, хайдах баарынан Витя кэпсээбэт. Кыргыттарга сылдьыбытын, т?нн?н истэ?инэ саба т??эн кырбаабыттарын, «ха?ыалара биллибэтин» эрэ кэпсиир.
?йд?р?н-т?йд?р?н булунан, с?бэлэ?эн к?рб?ттэрэ, бу т??н ол к?л?гээттэри булуо суохтар. Таах дэриэбинэни аймаан, ту?ата суохха сата ба?ын тардыахтара. Ол эрээри т?рд?-уу?а суох кырбанан хаалар эмиэ сатаммат.
– Сарсыарда сэбиэттэригэр то?о сууллан тиийэн, ол кырбаабыт дьону булу? диир ба?айыбыт дуу? – диир Слава, толкуйга т??эн.
– Хата, оннук дьа?анар эбиппит. Буруйдаахтары булан, эппиэккэ тарда иликкитинэ, ?лэ?э тахсыбаппыт диибит, – Гена харахтара лаампа уотугар суостаахтык килбэлдьи?эллэр.
– Чэ билигин, ки?ибитин балыы?а?а к?рд?р?н, ыспараапка ылыа?ы?. Ба?ар, олохтоохтор бэйэбитигэр баайсан туруохтара, «со?отох нууччалаахтарын кырбаан баран, би?иэхэ балыйдылар» диэхтэрэ…
– Оннук-оннук, – уолаттар Слава ыллыктаах тылларыттан санаалара к?н?н барар.
Аны балыы?алара ханна баарын хайалара да билбэт. Дьукаахтартан бас-к?с ки?илэрэ, Костя дэнээччи, балыы?аны билэр эбит. Бу ки?илиин балачча дьээриктэ?эн, Слава а?ыллыбатах биир хаа «Приманы» биэрэн, сирдьитинэн илдьэ бараллар.
Хатыылаах ааны дибдийэн астаран, дьу?уурунай сиэстэрэни ойутан туруоран, уолларын эмтэтэллэр. Биэлсэри ы?ыртаран, ыспыраапка суруйтаран ылаллар.
Сарсыарда Слава ??г?лээн, тардыалаан, уолаттары бэрт эрэйинэн туруортуур. Арбы-сарбы к?р??нээх, сууммута, хомуммута буолан эрдэхтэринэ, Василий Васильевичтара кыырыктыйан эрэр баттахтаах, бады-сады к?р??нээх нуучча ки?итин баты?ыннаран киирэр. Б?л????? айдааны истибиттэр. Саа?ырбыт нуучча сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ эбит. Кэпсэтии т?м?гэр уолаттар ?лэлии тахсалларын, Телятников сельсовекка барсан, к?рд?р?? биэрэрин бы?аараллар. Участковай Амматтан и?эр ???.
Кырдьык, ити к?н буруйдаахтары булаллар. Тохсус кылааска ??рэнэр, саастарын ситэ илик уолаттар кырбаабыттар. Кинилэртэн биирдэ?э милииссийэ учуотугар турар, икки?э бу буруйунан учуокка ылыллыа ???. Телятников прокурорга дьыала т??эрэр т?бэлтэтигэр, киниэхэ кастет суола баарынан, кастеты туттубуттара дакаастанна?ына, буруйдаахтар о?о холуонньатыгар т?бэ?иэхтэрин с?п. Биирдэ?э, саа?ынан балы?а, ?с о?олоох а?аардас ийэ улахан о?ото. А?алара икки сыллаа?ыта, итирэн сиргэ охтон, то?он ?лб?т. Иккис уол, милииссийэ учуотугар турааччы – и?ээччи ыал аччыгыйдара.
?лэ кэнниттэн Славаны туох эрэ мунньа?ар ы?ырдылар. Уолаттар дьиэлэригэр тахсыбыттара, били кыра кырбааччы ийэтэ кэлэн, к??тэ сылдьар. Витяттан «??с?мэ, абыраа, баар эрэ уолбун, «сыночекпын» иннин бы?ыма» диэн, ытыы-ытыы, к?рд???р. Оттон Витялара «эй – ээх» диэбэт, иэмин-даамын биэрбэт.
– Если бы вашего сыночка так избили, Вы бы простили? – диир Сима, тулуйа сатаан баран.
– Да! Да, я бы простила, – дьахтар б?к?н?к харытынан хара?ын уутун соттор.
– Видите, он в шоке. Ему тяжело. Дайте человеку прийти в себя, собраться с мыслями, – хантан ылан итинник «уу тэстибэтинэн» этэ турарын, Сима бэйэтэ с???р.
– Да, сынок, верно говоришь. Но вы, ребята, простите моего дурака. Простите, – дьахтар тахсан барар.
– Хайа, наа, Сима отой абытай эбиккин дии! – Гена с???н са?а аллайар.
– Бу ки?и?, куорат уола ээ, оскуоланы куоракка б?тэрбитэ, – Никандр м?ч?к гынар.
– Эт-то кого и-избили? Какую сволочь проучили? – аны биллэ холуочук ки?и тэлэкэчийэн киирэр.
Бу ки?и олох атыннык туруорсар: дьахтартан атын, куттуур ньыманан киирэр. Дьыаланы суукка биэрдэхтэринэ – бэйэлэрэ кэ?эйиэхтэрэ ???. Мантан б?т?н бараллара да бэрт саарбах (очень сомнительно!). Бу дэриэбинэ?э киэ?э аайы ким эрэ кими эрэ кырбыыр. Ол аайы ??с??эн, суутта?ан испиттэрэ буоллар, бу дэриэбинэ олоччу суох буолуо этэ. Бу дэриэбинэ б?т?н оройуону, с?рэ?э суох сахалары барыларын да?аны а?атан олорор. Ону кинилэр, сыы?тайдар, ?йд??б?тт?р? кы?ыылаах. Бу б??х?ллэни (Витяны с?м?йэтинэн ыйар) т??ннэри бабаларга с??рбэт гына, ?сс? тутан биэриэххэ баара. Кини к?рд???нэ, ситэ «дьыалайдамматах» боторооску турар. Чэ, ол эрээри, абаа?ы тыыттын, Парамоныч ?т?? ки?и. Эр дьоннуу, баран самогон и?иэххэ уонна онон б?т??ххэ.
– Да, да, пропустим по паре чарок и разбежимся. Как настоящие мужики…
Ити «дакылааттыы» турда?ына, Слава к?т?н т??эр:
– Давай, разбежались в самом деле! А то вашего сыночка за решетку запрятаем, а вас отправим на пятнашку!
– Да ну на…, какая пятнашка, – ыалдьыт, ??хсэ-??хсэ, атахха биллэрэр.
* * *
Оппуохаламмыт буор сыбахтаах самнарыспыт дьиэлэрдээх Покровка дэриэбинэтэ Амма эбэни ?рд?к сыыртан ???й?н, бэрт кэрэ айыл?алаах сиргэ турар. ?р??? баты?ан олохсуйар ?гэстээх нуучча дьоно, ханнык да улахан халаан ылбат, ?рд?к хаастаах, олус табыгастаах сири булан олохсуйбуттар. Амма ?р?с с?ннь?гэр маннык ?рд?к сиргэ олохсуйбут биир эмэ дэриэбинэ баара дуу, суо?а дуу? Олохтоохтор к??скэ и?эллэр диэбиттэрэ да?аны, мээнэ итирик далбаатана сылдьар дьон к?ст?бэттэр. Ма?а?ыын та?ыгар да?аны итирэн орула?а сытааччылар к?ст?бэттэр. Манна бурдук ?лг?м?н ??ннэрбит, рекорд б???н? олохтообут бурдук ??ннэрээччилэр, аатырбыт механизатордар, комбайнердар олороллор, ?лэлииллэр. Холобур, Сималаах ?лэлиир токтарын биригэдьиирэ, Василий Васильевич Соловьев, ?лэ Кы?ыл Знамята уордьаннаах, Саха Сирин тыатын ха?аайыстыбатын ?т??лээх ?лэ?итэ, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ки?и. «Амма» сопхуос киинин хонтуоратыгар Бочуот дуоскатыгар бэрт элбэх уордьаннаах, мэтээллээх дьон мэтириэттэрэ ыйанан турар.
Ол быы?ыгар, ?лэ к??ст?? оргуйар Маайыскай нэ?илиэгэр хантан кэлбиттэрэ биллибэт, ханна да ?лэлээбэт дьиибэ дьон эмиэ к?ст?тэлииллэр. Холобур, мэлдьи остолобуой эргин иилэ?кэйдэ?эр сыгааннар бааллар. К?н иллэ? дьон диэн дьэ кинилэр. Бэлисэпиэт икки к?л???т?н холбоон, бэрт саталлаахтык о?о?уллубут тэлиэскэлээхтэр. Ардыгар биир ки?и ат курдук к?л?ллэн, биир ки?и тойон курдук олорон, т?б?л?р?нэн а?ыыппарбыт дьон курдук кылана-кылана с??рдэн, уулусса буорун-кума?ын ?р?к?тэллэр. Бу дьон хайдах буолбуттарын олохтоохтортон ыйыттахха, «Ээ, абаа?ылары, хаартылаан с??йтэрбит ки?илэрэ ат буолан эрэр ини», – дэ?эллэр.
Устудьуоннар дьукаахтара бу кэм?э тугу ?лэлииллэрин дуу, таах сыталларын дуу ки?и ?йд??б?т. Остолобуойга а?аабаттар, хата диэххэ дуу, арыгылаабаттар. Уолаттар ?лэлии баралларыгар дьиэ?э хаалаллар, ?лэттэн кэлэллэригэр соннук дьиэ?э бааллар. ????н табахсыттар, аны табахтара быстан хаалар. Слава кинилэргэ к???э биирдии эрэ сотону бэрсэр. Дьукаахтар ки?и к?р?р?гэр биир уларыйбат дьарыктаахтар – оргуйа турар ?стээх чаанньыкка лоп курдук билиитэ т??ртэн биирин бардаран, хоп-хойуу чэйи буруолаппытынан и?эллэр. Бу дьону барыларыттан намы?ах у?уохтаах, сып-сытыынан к?рб?т у?уох сирэйдээх Костя диэн ки?и ба?ылаан сылдьар. Дьонун т?р?т са?ардыбат му?ур тойон. Иккис ки?илэрэ Васька диэн, бэрт сымна?ас сэбэрэлээх. Бу ки?и элбэх чэйи истэ?инэ, ки?и билбэт тылынан кы?ынайан ыллыы сылдьар ?гэстэнэр. ???с ки?илэрэ ортону ?рд?нэн у?уохтаах, толору эттээх-сииннээх, к??стээх да буолуон с?пт??х к?р??нээх т?р?л ки?и. Эмиэ Васька диэн эрээри, тойонноро Костя «Дура-лошадь» диэнтэн атыннык ааттаабат. Бу барахсаны? – айыл?а ата?астаабыт ки?итэ, алталаах-сэттэлээх о?о ?й? ?йд??х. Ити сылдьан Васька? мээлэ ки?и сатаан ?т?кт?бэт «н??мэрдээх». Крылов ?гэлэригэр пародияны дьи?нээх артыыс курдук аа?ар. Пародия обургу цензура к???ллээбэт «кытаанах» тыллардаах, ол тылларын олус то?оостоох этиилэргэ кыбытыы тыл курдук туттар. Уонча к?п?л??ттээх дой?охтору нойосуус билэрэ ту?унан таабырын: бу ки?ибит аахпат, суруйбат эбээт. Уолаттар итирик куобах уонна хахай ту?унан хо?оону аа?арыгар к?рд???лл?р. Васька буолунан бэрт: бэйэтин сыанатын бэркэ билэн сылдьар ки?и.
– Басню Крылова читает артист художественной речи Василий из Покровки! – дор?оонноохтук биллэрэн, ки?иргэтэн к?р?лл?р – Васька хата хамсаан да к?рб?т.
Биирдэ эмэтэ Слава бэйэтэ к?рд?ст???нэ, Васька ?гэлэрин аахпытынан барар. Ким ба?ылаан сылдьарын, ким бас бэринээччитин хата ки?и? эндэппэт. Икки?инэн, Слава сото табах бэрсэр, ону, «эн миэхэ – мин эйиэхэ» бириинсиби тута сытар эрдьигэн.
Дьукаахтар килиэптээх буолаллар, хантан эрэ курупа, мохоруон буллахтарына, ону бу?араллар. Чифири, оргутааччы, курупаны бу?арааччы мариец Бааска, мас киллэрэн о?ох оттооччулара – хо?оон аа?ар Бааска. Костялара тыла эрэ хамсыыр. Дьиибэ дьукаахтар уолаттарга ороо?о, киирэ-тахса сатаабаттар. Сатаспат бы?ыы та?ыста?ына ?лэ дьоно, уолаттар, дьиэ?э хаалалларын, кинилэр та?ырдьа быра?ыллыахтаахтарын ?йд??н сылдьар дьон. Бы?ата, дьон ортотугар сылдьан, олох бытархайдарын ?йд??ргэ, бэйэни с?пк? туттунарга олох ??рэппит дьоно.
Биир к?н эбиэккэ диэри ?лэлээтилэр, сарсын атын баа?ына бурдуга кэллэ?инэ, ?лэ тахсыа ???. Уонтан тахса к?н быыстала суох ?лэлээбит уолаттар айыл?а?а тахсарга бы?аарыннылар. Слава токка ?лэлиир суоппар уолтан биир уостаах уон алталаах сааны уларсан кэллэ. Т??рт уол уута т??эн дьаратыйбыт, ол оннугар с??р?гэ к????рб?т Амма Эбэни о?очонон туораан, у?уоргу мыраа??а та?ыстылар. Витялара «ки?илии утуйаары» ыыспаларыгар хаалла.
Со?отох саалаах куобахчыттар бастаан, саалаах ки?илэрин ортоку туруоран, саата суохтар икки ?тт?нэн тараахтыы хааман к?р?лл?р. Кытыы и?ээччилэр куоба?ы к?рд?хт?р?нэ, саалаах ки?илэригэр сэрэтэ и?иэхтээхтэр, сатанар буолла?ына к??йэн, к?рэтэн биэриэхтээхтэр. Тала?а хойуута бэрт, куобахтар биирдэ-иккитэ к?ст?н, элэ?нээн хаалаллар. Балачча у?уннук хааман, сааны тыа?аппакка и?эллэр. Маннык бултаан мэлийии?илэр. Тохтоон с?бэлэ?эн, к?рэтэн к?р?рг? бы?аарыналлар. Тарбахта?ан, Ньурба Гена?а то?уйар дьол тосхойор. Кини, сааны ылаат, аллара тэбинэр. Ки?илэрэ тиийэн, оннун булунарын кэтэ?эн, талах ойуур ортотугар олорон, сынньаналлар. Талах ойуур ураты сыттаах буолар, онуоха эбии к?????? чэбдик салгын эбиллибитэ, тыыныахха чэпчэкитэ олус. Балачча кэтэ?ээт, тараахтаан хаампытынан бараллар, тыанан и?эр ки?и бытаан, хонуунан с??рэр ки?и т?ргэн. Гена с?пт??х сиргэ тиийэн, тахсан то?уйар ини. «?у-?у» дэ?э-дэ?э, аргыый хааман истэхтэринэ саа тыа?а доргуйар. Чочумча буолаат, ки?илэрэ иккистээн тыа?ыыр. «Кэллигиэ-эт» – диэн са?а дуорайар. Мыраа??а тахсар дьиэллигэс суолу булан, Гена то?уйбут эбит. Бастаан сулбу тэптэрэн, сыы?ан ыыппыт, иккис куобах хата олорон биэрбит. Халлаан борук-сорук буолбут, тохтуулларыгар тиийдилэр. Бултуйбут а?ай дьон, ??рэн, к??-дьаа кэпсэтэн, кытылга киирдилэр. Ырааппыттар эбит, ?р??? ?р? батан, у?уннук хааман о?очолоругар тиийдилэр. Халлааннара хара?арар. Дьиэлэригэр тиийэн ча?ыларын к?рб?ттэрэ: хойутаабыттар, остолобуой сабыллыбыт. Ким мас киллэрэн, ким о?ох оттон, икки ки?и куобах с?лэн, бултарын бу?араллар. Остолобуой а?ыгар хал буоллахха, куобах-куобах барахсан этэ, миинниин дыргыйан, бу минньигэ?ин, ?ч?гэйин!
– Би?иги дьукаахтарбыт уонна били сыгааннар да?аны то?о бурдукка ?лэлээбэттэрэ буолуой? – диир Сима, буут у?уо?ун силиитин оборо-оборо.
– То?отун сотору билиэ?, ыксаама, – Слава таайтарыылаахтык хоруйдуур.
Лоп курдук 25 к?н ?лэлээн, б?тэ?ик к?н эрдэлээн б?тэн, хамнастарын аахса сопхуос хонтуоратыгар тиийдилэр. Хамнастарын 115-тии солкуобайы аа?ан биэрдилэр. Остолобуойга бэйэлэрин харчыларыгар а?аабыттара. Сарсыарда сопхуос та?а?ас массыынатынан Солобуода?а киллэрэр, онно миэстэ сакаастаммыт, бырайыастарын устудьуоннар бэйэлэрэ т?л??н айанныахтара ???.
– Хайа, Сима ?йд??т?? дуо, дьукаахтары? то?о ?лэлээбэттэрин? Устудьуон туохха ту?алаа?ын уонна практика диэн то?о баарын дьоло?ойдооту? дуо?
– ?йд??т?м бы?ыылаах.
– Ол эрээри, ити дьон, таах сытыахтаа?ар бачча да хамнаска ?лэлиэхтэрин, – диир Гена.
– Ити дьону? таптаабыттарынан сылдьа, ботуччу эрэ хамнаска хамсана ??рэммит урдустар буоллахтара, – Ника ?гэ?инэн б?л????кт??р.
– Хамсаан эрэллэрин к?рб?т?м, таах хамна?а суох сытыах кэриэтэ, кыра да буоллар, кэм хамнас и?ин ?лэлээбит ордук ини?
* * *
Университет са?а ??рэнэр куорпу?а, т??рт этээстээх таас дьиэ быйыл к???н ?лэ?э киирдэ. Куорат ?рд?нэн саамай улахан, аныгылыы тутуулаах с??нэ уора?ай. Физмат факультет бу ?й-билии ?т??кэн дыбарыа?ын ???с этээ?игэр дойдуланан ?лэлиэ ???. Сима ???с этээскэ чэпчэкитик элээрэн тахсан, баатыман кумаа?ыга харандаа?ынан суруллубут араспысаанньаларын к?р??л??р. Бастакы лиэксийэ «высшая алгебра» диэн предмеккэ, 402-с аудитория?а буолуохтаах, Семенов диэн преподаватель аа?ыахтаах. Устудьуон бы?ыытынан бастакы уруога, ээ, лиэксийэтэ, ону Семенов диэн дьо?уннаах араспаанньалаах преподаватель аа?ар! Сима ??рэн, долгуйан, тиритэн кэлэр. Уол аудиториятын к?рд??, т?рд?с этээскэ тэбинэр. К?р?д??ргэ ??р??нэн-дьолунан мичили?нээбит, сорохторо бэрт боччумнаахтык туттубут уолаттар-кыргыттар хаамсаллар.
Дьэ, университет ??рэ?э, устудьуон оло?о са?аланна?а…
Киччэччи кырыллыбыт баттахтаах, бэйэтигэр с?р?-с?п толору эттээх, бэрт номо?он сэбэрэлээх ки?и киирэн, лоп бааччы са?аран, кэпсээн барар. Хата ки?и ситэн сурунан и?ии?ик уонна ?йд?н?р эбит. Бу лиэксийэ?э матрица, минор, матрица рангата диэн букатын са?а ?йд?б?ллэри билэр.
Аны иккис паара?а, матлогика диэн предмеккэ ??рэнээри, о?олору баты?ан и?эр.
??рэниэххэ, ??н??ххэ
?ч?гэй да дойду,
?ч?гэй да дойду —
?л??нэ эбэккэм…
Тыый, ыллыы и?эр дуу? Ээ, суох, и?игэр ыллыыр… суох-суох, дуу?ата ыллыы и?эр эбит.
Быйыл, кини ??рэххэ киирэр сылыгар, бу бэйэкээннээх ?т??кэн куорпус, Дьокуускай куоракка тутулла илик аныгылыы дьиэ, куорат эрэ дуо, Саха Сирин ?рд?нэн басты? тутуу ?лэ?э киирдэ.
Т??рт паара кэнниттэн, бастакы куурустар ???с этээскэ батысы?ан киирэллэр. Уопсай дьиэ?э ылыллыбыттар испии?эктэрэ тахсыбыт. Сима, бу киэ?э уопсайга к???н киирэрдии сананан, бэйэтин аатын к?р??лээн, булбата. Б?тэ?ик хаалан, сирийэн к?рд?? сатыыр да, кини аата суох. Суруллубатах. Бу туох эрэ ал?ас. Хайдах уопсайа суох?
Бы?аартара охсуох ки?илии, секретариакка с??рэн тиийдэ. Онно саа?ыра барбыт ачыкылаах нуучча дьахтара олорор.
– Испии?эпкэ ааты? суруллубатах буолла?ына, уопсайга ылбатах эбиттэр, – дьахтар ачыкытын ?рд?нэн к?р?н кэби?эр.
– Оччо?о? Хайдах буолабын?
– Билбэтим. Студпрофком бы?аарар. Кинилэртэн ыйытта?ы? дии.
Сима студпрофкому ыйдаран тиийдэ. Онто хатаа?ыннаах. Хас да к?н кэтэ?эн-мана?ан студпрофкомугар дьэ киирэр. Хара бараан быллаллыбыт сирэйдээх, ачыкылаах кыра ки?и дьо?умсуйан олорор.
– Эн кыанар т?р?пп?ттэрдээх устудьуон эбиккин. Уонна баран, хайдах бастакы куурустан тута уопсай дьиэнэн хааччыйтарыа?ый? – остуол тойоно тии?э ыалдьыбыт ки?и курдук, иэдэ?ин мырды?натар.
– Бастакы кууруска да?аны ханна эрэ олороммун ??рэннэхпинэ, ???ээ кууруска тахсыам этэ дии. Миэхэ уопсай дьиэ биэрдэххитинэ сатанар!
– Вот-вот, ханна эрэ олорон ??рэн, уопсайа суох тулуйан бастакы куурустаргын б?тэр уонна кэлээр. Эбиитин, ?р?с у?уор чугас улуустан сылдьа?ын, суох-суох! Уопсайга быйыл сананыма да?аны.
– Чугас оройуонтан, Арыылаахтан сылдьан ??рэнэбин дуо, оччо?о?!
– Унаарап! Эти?э кэлбити? дуо, манна?! Тахса тур! – ки?итэ а?ы?а курдук кып-кы?ыл буолар.
– Ки?и кы?ал?атын ?йд??б?т, студпрофком?а с?б? суох салайааччы эбиккин.
– Туох диигин? Мин эйигин оннугун булларыам! – остуоллаах тойон турар.
* * *
Биир к?н Унаарабы дека??а ы?ыраллар. Ма?хайбыт баттахтаах, н?кс?чч? туттубут, на?ыллык са?арбыт декан Афанасьев уолу чинчилиирдии к?рб?хт??р. Профком?а киирэн то?о «куруубайдаабытын» ыйытала?ар. Бука бары биир сорукка, ??рэх-сайдыы ту?угар м?хс? сылдьан, бэйэ-бэйэ?э хадьардаспакка, ытыктабыллаахтык сы?ыанна?ар ордугун этэн, кыратык сэмэлиир. Уопсай дьиэлэргэ кырдьык, миэстэ букатын тиийбэтин, киниэхэ да ха?ан эмэ миэстэ биэриэхтээхтэрин бы?аарар. Ол инниттэн билигин ханна эрэ кыбыллан ??рэнэригэр, тулуйарыгар с?бэлиир. Ти?э?эр, билигин ханна дьиэлэнэн олорорун ыйытар.
– Ити ийэ? бииргэ т?р??б?т балтыгар, ?с улахан ки?и, ?с кыра о?о ?с хостоох дьиэ?э. Кытаат, Унаарап, устудьуоннар ??рэх ту?угар, итиннээ?эр ыарахаттары тулуйаллар. Бачча к??стээхтик, 19 баллынан киирэн бара??ын, бастакы мо?оллоргун тулуйар буолла?ы?. Миэстэ та?ыста?ына, ыла сатыахпыт. Ыйытыы баар дуо?
Иэдэстэрэ итий-итий гыналларын билэ, Унаарап декан хо?уттан тахсар. Кини, уол?амчы эбээт! Куруубайда?а, эти?э сылдьар, саат!
Уолаттар «деканакка м???лл?б?т» уолу, ыйытала?а к?рс?лл?р. Студпрофком?а хадаарда?ан, кыратык сэмэлэммитин истэн турбут ???с куурус уола, т?тт?р?т?н, студпрофкомнары м???ттэр:
– Ээ, ол, студпрофком бэрэссэдээтэлэ Абырыырап диэн дьаабы ки?и. Эти?э т?сп?т ки?итин тута деканакка ??сэр, миэстэ баар да буолла?ына, су?аллык ол миэстэ?э киллэрэ охсубат адьынаттаах, студент б???т?н эрэйдээбит а?ай ки?и. Физматы икки сыллаа?ыта б?тэрбитэ да, физматтары т?р?т айма?ыргаабат, хатыйа сатыыр дииллэр. Ол и?ин физматтар кинини «абыраабат Абырыырап» диэн ааттыыллар…
Арай б?л??хсэн турар устудьуоннар туохтан эрэ ??рэн, са?а аллайаллара и?иллэр. Билбиттэрэ: б?г?н истипиэндьийэ биэрэллэр ???, ыстаары?а т??рт чааска ректораттан ылыахтаах. Саамай ??р??лээ?э, истипиэндьийэ 49 буолбут! Ааспыт сылга 35 эбитэ ???, онон итиччэ харчыга суоттана сылдьыбыттара быдан улааппыт. М????х а?аарын биир солкуобайынан кыайбат, ба?аам харчы! Кини кыра кылаастарга ??рэнэригэр оскуола остуора?ын хамна?а 30 эрэ солкуобай дииллэрэ, оттон холкуостаах хамна?а, дохуоттан тутулуктаах буолан, букатын кыра ???. Оттон кинилэр истипиэндьийэлэрэ хамнас са?а! Дьэ, ?ч?гэй да буолсу.
* * *
Сима эдьиийин аахха олорон эрэригэр тиийдэ, ол ту?унан дьонугар эттэ. Оттон эдьиийэ тута с?б?лэстэ.
– Эн тута уопсайга ылыллыам диэбити? дуо? Уопсай биэриэхтэригэр диэри манна т??? ба?арар олор, дьыбаан иллэ?, – диэн кэбистэ.
Истипиэндьийэлээх уол а?ыырыгар ыйга отут солкуобайы биэрэр, чэппиэр киэ?э бодобуос кэллэ?инэ уу та?ан, буочуканы толорор. Биир толору буочука нэдиэлэ устатыгар арыычча тиийэр. Лермонтов аатынан уулусса икки этээстээх мас дьиэлэрэ ма?ынан оттуллар о?охторунан тураллар. Ма?ы дьиэлээх Сэргэйдиин ким иллэ?нээ?инэн хайытан кыстыыллар. Сарсыарда чаас а?аарын курдук хааман, ??рэ?эр тиийэр, киэ?этин оптуобустанар. Сима, о?олорго олус бэрт буолан, дьиэлээхтэргэ били??итэ с?б?лэтэн олорор. Онон, т??? да?аны уопсай дьиэ?э ылыллыбатар, санаатын т??эрбэккэ, ??рэнэ сырытта. ??рэнэрин та?ынан нэдиэлэ?э ?стэ бокс сиэксийэтигэр сылдьар. Кини баар б?л???гэр ?г?стэрэ бастакы куурустар дьарыктаналлар. Биир сыл сылдьаат, быра?ааччы элбэх буолар ???. Билигин да?аны а?ыйаан эрэллэр, к???н, бастаан букатын биэс уончалар этэ. ??рэхтэрин б?тэриэхтэригэр диэри бэрт а?ыйахтара, кыахтаахтара эрэ хаалан, ?р?сп??б?л?кэ?э миэстэлэ?эр боксердар тахсаллар эбит.
К?н солото суох сырыттахха кэм кэрдии аллаах ат сэлиитинэн айанныыр диэн, с?пк? да эппиттэр. Биирдэ ?йд??б?ттэрэ Са?а Дьыллара бу тиийэн кэлбит. Сима, кэтэ сылдьыбыт халта? соно, бэйэтэ да кыччаан, тайтайан эрэр та?ас, тымныыны туппат буолбута. Хата били Покровка?а ?лэлээбит хамна?ынан истээх сон, сылаас бачыы?ка ылыммыта. Онон, тымныыны «кэл» диир ки?и сылдьар. Биирдэ ??рэ?иттэн кэлбитэ, обургу м????чч?к к??тэн сытар. Дьоно куораччытынан ыыппыттар. М????чч?г?н аспыта: сабыс са?а таба ты?а унтуу, унтуу и?игэр ийэтэ тикпит истээх ?т?л?гэ уонна сурук бааллар. Унтууну кэтэн к?рб?тэ, икки наскынан с?р?-с?п. Хара?а халлаан к???э тастаах ?т?л?ктэрэ илиигэ лып курдуктар, сон сиэбэр уган биэрэргэ табыгастаах та?ас буолуу?ук. Бу ?т?л?ктэртэн дьиэтин сыта, ийэтин сылаас тыына кэлэргэ дылы. Аны дьэ суругу аа?ар. Арыылаах дьоно этэ??э олороллор, биир сыбаайба буолбут. Ийэтэ дьиэ и?игэр тура сылдьар, а?ын астыыр эбит. «Син хаккы?наан сылдьабын» – диэхтээбит. Салгыы, эдьиийин аахха дьиэ ?лэтигэр к?м?л????хтээ?ин, ыалдьыт-хоно?о курдук сылдьыа суохтаа?ын суруйбут. Итиэннэ, киэ?э хара?а?а к?л?гээттэртэн сэрэнэн сылдьарыгар, саарбах хампаанньаларга холбоспотугар ба?арарын эппит. Ийэтэ барахсан… С?пк? да?аны суруйаахтаабыт.
* * *
Б?г?н факультет Са?а дьыла. Сима болдьоммут кэм?э тиийбитэ, а?ыйах ки?и кэлэн хаамса сылдьаллар. Аллара фойе?а бэрт дьада?ы киэргэллээх, уба?ас лабаалаах харыйа турар. Уон са?ана, ки?и элбээбитигэр музыка холбоотулар. Сорохтор ??к??гэ киирэн, шейкэлээн к??гэлдьи?эллэр, ?г?стэр таах хаамсаллар, аалы?на?аллар. Тымныы о?онньор Хаарчааналыын киирэн, бэрт кылгастык э?эрдэ тылларын ордоотоот, ??к????ттэргэ киирэн сылдьа т??эллэр уонна баран хаалаллар. Маскарааттаахтар, кимнээхтэрэ буолла, уонча ки?и киирэн ??к????ттэри эргийбэхтээн, дьээбэлэнэ т??ээт, эмиэ элэс гыналлар. Биэс с??стэн тахса устудьуоннаах факультет Са?а дьыла диэтэххэ, астыга суох. Оо, Арыылаах а?ыс кылаастаах оскуолатыгар дьиктилээхэй да?аны Са?а дьыллар буолаллар этэ! Маскараат о?остуу, быыстапка?а уру?уйдаа?ын, у?аныы, оонньууларга бэлэмнэнии, хас да к?ннээх оскуоланы киэргэтии т?б?ктэрэ с?рэхтэн с?ппэт ?т?? да?аны ?йд?б?ллэри хаалларбыттар эбит! Арыылаахха Дь?г??рэ диэн а?ара к?хт??х холкуостаах ыччат баар. Ол кини Са?а дьыл аайы ки?и ??йбэтэх маскарааттарын о?остон, о?олору ??рдэр, улахан дьону с?хт?р?р ?гэстээ?э. «Б?т??к и?э-эр!» – диэн ха?ыытыыллар. Арай, б?т??к диэ?и аа?а улахан, ки?и диэ?и б?т??к, с??рэн сохсоро?ноон а?ай тахсар. Аны, ха?ыытаан ыыра барар, адьас б?т??к ха?ыыта! Кыракыйдар, «тыыйбыан» дэ?эн, улахаттарга с?р??стэллэр. Дьэ, к?л??-??р??, с????-махтайыы б???т? буолар. Шланга?а о?о ?рэр оонньуурун холбоон, бэрт уустук, б?т??к ха?ыытын ?кч? т??эрэр тэрили о?остубут эбит. Ол Дь?г??рэ быйыл туох маскарааты о?осто сылдьарын ким да билбэт. «Айка, быйыл тохтуубун. Соло да суох», – дии сылдьар сура?а и?иллэр. Ол сылдьан, хара харах к?рб?т?нэн, хапта?ай кулгаах истибэтинэн дьикти маскараат о?остон кэлэн, ??р??н?, с????н? бэлэхтиирэ. Сима Тымныы о?онньортон ?с бэлэ?и тутара. Уопсай кэ?иинэн ааттанар биир суу кэмпиэт, бирээнньик, уру?уйун и?ин быыстапка жюритыттан бириис, ?ч?гэй ??рэ?ин уонна холобурга турар майгытын и?ин бириэмийэ тутан ??рэрэ-к?т?р?. Саргылаах Са?а дьыл салаллаахтаан кэлэрэ кэтэ?иилээх да буолара… Са?а дьыл диэн о?о саас оонньуута, умнуллубат ??р??тэ эбит. Ол кэм аа?ан, улахан ки?и буолан, бу боп-боростуойдук Са?а дьыллыы турда?а. Кырдьык, устудьуоннар диэн улахан дьон буоллахтара. Итиэннэ, биэс с??с ки?ини бу зачет, эксээмэ??э киирэр ту?угар м?хс?? са?ана ким к???л??й, тэрийиэй? Ол эрээри, Сима ??рэ?ин б?тэрдэ?инэ, учууталлаата?ына, о?олорго умнуллубат, кэрэ Са?а дьыллары тэрийсиэ?э. Хайаатар да?аны!
Сима, сылдьа сатаан баран, та?а?ын ылан, б?тэ?ик оптуобуска с??рэр.
Дьиэтигэр кэлбитэ, дьоно утуйа иликтэр. Бачча?а утуйар этилэрэ… ?ок, «биллэр сыт» кэлэр. Хостон дьиэлээх ха?аайын Сэргэй лэппэрдэтэлээн тахсар.
– Хайа, устудьуон уол, т??? бэрт дьуолка?а сылдьан к-кэлли?? – Кини муннун биир кэм ?р? сы?ар, кыра са?архай харахтара с??рэлиир курдуктар.
– На?аа буолбатах, хайдах эрэ, сууххай ба?айы курдук.
– Ээ-э, сууххай диэн ол тугу этэ?ин, до?оор? Университет дьуолката буолан баран, хайдах оннугуй, сууххай диигиний? – К?т??т, холуочуйда?ына ?г???-элбэ?и лэбэйэн барар ?гэстээ?ин Сима быйыл биллэ.
Итирик ки?ини кытта тыл аахсан ту?ата суох. М?кк??эн кэбистэ?инэ бу т??н утуйбаттар.
– Хайа, то?о к-кэпсэппэккин, туохтан ???ргэнни?? Хата, до?оор, биир эмэ кыы?ы атаарбаты? дуо?
– Ээ, суох, атаарбатым.
– Пахай! М?лт?х ки?и эбиккин. Э-эн сааскар б-би?иги, э-эн сааскар…
– Оо, ол били??эттэн атаарсыа дуо? Биэс сыл у?ун, аналлаа?ын к?рс???э. Хата, утуйуо?у? эрэ, би?иги. О?олору у?угуннараары гынныгыт, – куукунаттан эдьиийэ тахсан кэлэр.
– Ээ? Ээ, чэ, утуйан-утуйан. Хата, били аспыт б?тэн хаалла дии. Туох эмэ баар дуо, сыччыы?
– Оо, дьэ, баарын баар да, сарсыарда т?б?? ыалдьаарай?
– Эс, ыалдьыбат. Т-то?о ыалдьыа?ай? Кут.
– Зверовка ээ, онту?. Тымныйдахха туттуллуо диэн ууран сытыарбытым. Булкуйдаххына сарсыарда т?б?? ыалдьаарай диэн этэбин.
