ПЎЛАТИ ВА ПЎЛАТИЛИКЛАР

Сибирнинг хўжалик-иқтисодий ҳаётига ҳам, экологик ҳолатига ҳам зиғирча таъсир кўрсата олмайди, лекин етти фоизлик сув Обь дарёси бўйидаги қанча-қанча ерларни ботқоққа айлантириб ётибди-ку?

Россиянинг сув етишмайдиган Курган вилоятига суғориш учун 5 куб км, Қозоғистоннинг қўриқ ва тақир ерларидаги ғалла экинларини суғориш учун 4 куб км. сув олиниши мўлжалланган эди.

Марказий Осиёда қишлоқ хўжалик экинларидан, мева-сабзавотлардан мўл ҳосил олиш, Россиянинг бу манзилларида саноат, энергетика, транспорт коммуникациялар, темир йўллар ривожланган бўлар эди. Модомики, шундай экан, бундай улуғвор мазмундаги лойиҳа нега тўхтатиб қўйилди, аниқроғи, унга нега вето қўйилди?

Сув манбаларини буриб оқизиш бўйича Ҳиндистонда катта ишлар амалга оширилди, Ганга дарёси суви мамлакат марказий штатларининг қурғоқчил ерларига буриб оқизилиши ҳисобига қурғоқчил ҳудудларда экин ерлари 8 миллион гектарга кўпайтирилди.

Худди шундай АҚШ қурғоқчил минтақаларига Канада ҳудудидаги сувлардан бир қисми буриб оқизиляпти. Ўтган аср мобайнида дунёда суғориладиган ерлар 8 баробар кўпайган ва ҳозирги кунда бундай ерлар 300 миллион гектарни ташкил этади.

Марказий Осиёда Орол денгизи ҳавзаси атрофида эса бу даврда суғориш майдонлари атиги 2,3 баробар кўпайди, яъни бундай ерлар 3,4 миллион гектардан 7,9 миллион гектарга етди.

Қисқаси, КПСС Марказий Комитети Сиёсий бюроси ва собиқ СССР ҳукумати бу лойиҳага миллатчилик қутқуси билан чек қўйди.

Сирдарё ва Амударё бир неча асрлардан бери ҳар хил ном билан аталиб, Ўрта Осиё халқлари ризқ-рўзи ва тирикчилик манбаи бўлиб келган.

Тарихий маълумотларга суянган ҳолда, бу буюк икки дарё ўз даврида дунё океанининг қўлтиғи деб белгиланиб, сув ҳавзаси шаклида «Хазар» денгизи деб тилга олинган. Бундан ташқари, Обискун, Гурган, Дарбанд ва Гилан денгизи каби номлар билан аталган. Лекин Геродот бу денгиз дунё океани билан туташмаган бир ҳавза деб тўғри номлаган.

Шунингдек, Геродот «Окс» номли дарёнинг Хоразм ўлкасига оқишини эътироф этган.

Ўша даврда Геродот Амударё ҳақида ёзганлиги аниқ ҳақиқатдир. Милоднинг бошларида Клавдий Птолемей ўзининг «География» номли асарида Марказий Осиё харитасини тузган, бу харитада Амударё (Окс) ва Сирдарё (Яксорт) деб Каспий денгизига қуйилишини қайд қилади.

Милодий IV асрга келибгина Рим олими Аммиан Марцеллин Суғд тоғларида иккита – Араксот ва Дима дарёлари Орол денгизига қуйилишини биринчи марта кўрсатиб ўтади.

Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий Амударё (Баҳри Балх) ва Сирдарё (Узун дарё) бир кўлга қуйилади, бу кўл яна Орол, иккинчи номи Хоразм денгизига қуйилишини аниқлаб, чекка нуқталари координаталарни ҳам кўрсатиб ўтган.

Абу Райҳон Беруний Орол денгизи тўғрисида батафсил маълумот беради. Кейинчалик «Жайхун» ва «Сайхун» дарёси номи билан атала бошлаган икки буюк дарё – Аму ва Сир бир неча асрлар давомида Ўрта Осиё халқларига ўз борлиғини бахшида қилиб келган.

Қизил империянинг мустабид тузуми тугатилгандан кейин Сирдарё ва Амударёни ҳар ким ўз билганича кашф қила бошлади, бу икки азим дарё сиёсатга айланди, «оға»ларимиз пайтни пойлаб турли лойиҳаларни кўндаланг қилиб, «трансчегаравий дарёлар» деб номлаб ўз таъсирини бўшаштирмаслик чораларини кўра бошлади.

Табиат устидан зўравонлик қилиш, азалий мувозанатни бузиш оқибатлари сон-саноқсиз қурбон ва касофатларга олиб келишини азалдан ҳаммага маълум. Бир кўз ўнгингизга келтиринг: Семиплатинский ядро полигони, Чернобил фожиаси, Орол денгизи қуриши, Тожикистон алюминий заводидаги заҳарли оқимни нима билан изоҳлаш мумкин?

Вахш сув омбори тепасида Тожикистонда қурилаётган Роғун ГЭСи, Қирғизистондаги Қамбарота ГЭСи қурилиши ўз оқимида келаётган сувни боғлаб, Табиат устидан кулиш, зўравонлик эмасми?

Бу ишларни сиёсатга айлантираётган «оға»лар четда туриб, катта кредитлар ажратиб томоша қилиб ўтиргани ҳаммасидан ачинарли.

Улар виждони олдида ҳисобот бериши керак.

Бу икки азим дарёнинг йўлини тўсиш, сув омборлари қуриш натижасида халқ бошига келаётган хатарли ишларнинг оқибати нима билан якунланишини билмаслиги жуда ажабланарли ҳол.

Ишлар шундай кетаверса, бир кун келиб дўконлардан ҳавони ҳам сотиб олишимизга тўғри келади.

Ўрта Осиёда оқар сувларнинг етишмовчилиги ҳаммага аён. Минтақадаги трансчегаравий сув ресурсларни юқори ва қуйи оқимида жойлашган барча беш давлатда сув аҳоли сони, суғориладиган ер майдонига қараб тақсимланиши зарур. Бу тўғрида 1997 йилги халқаро дарёлар оқимларидан фойдаланиш ҳуқуқлари тўғрисида ҳамда 1992 йилги Трансчегаравий дарёлар ва халқаро сув ҳавзаларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисидаги конвенцияларга мутлақо бўйсуниш керак.

Рўғин ГЭСи кўлами ва миқёси жиҳатидан ғоят катта иншоот, ГЭС лойиҳаси собиқ Иттифоқ даврида, бундан 50 йил муқаддам тузилган. Бу эскирган лойиҳага мутлақо ишониб бўлмайди. ГЭС сейсмик зилзила шкаласи юқори бўладиган баланд тоғ зонасида қурилишини ҳисобга олсак, бунинг касофат оқибати нималарга олиб келишини инсон ақлига сиғдириш қийин. Кучли зилзила бўлмайди деб ким кафолат беради? Буларнинг ҳаммаси ўта хатарли жараёндир, ўз бағрига 11 миллиард куб метр сув ушлаб турган омборнинг суви қаерларгача боради? Булар инсон тасаввурига сиғмайди. Сўзимизни исботлаш учун табиатнинг нодир ҳодисаси тўғрисида сўз юритамиз.

1911 йил 19 февралдан 20 февралга ўтар кечаси кучли ер ости силкиниш натижасида вужудга келган Сарез кўли бир кечада Тоғли Бадахшон автоном вилоятида тоғ устида пайдо бўлди ва жаҳонда йирик сунъий тоғ кўли ҳосил бўлган эди. Помирнинг марказий қисмида жойлашиб, шимолдан Олойорти, жанубдан Ҳиндукуш, шарқдан Кошғар, ғарбдан эса Лолатоғ ўраб туради.

Ҳозирги кунда мутахассисларни ҳисоб-китобига кўра, Сарез кўлида 17 куб км сув йиғилган, 5 миллион аҳоли яшайдиган маконга хавф солиб турибди. Сарез кўлидаги ёриқ, тешиклар ва табиий тўғон очилиб кетса, Худо кўрсатмасин, қандай охирзамон бўлади, бу хавфли масала ҳам шу кунларда ўз ечимини кутмоқда.

Азалдан оғалардек яшаган Ўрта Осиё халқлари бу масалани ҳамжиҳатлик билан ҳал қилади деган умид бизни ҳеч қачон тарк этмайди.

Сув тарихан мавжудотнинг асосий қисмини ташкил этади. Инсон танасининг 60 %дан кўпроқ, судралиб юрувчи ҳайвонлар танасининг 65 %, балиқларнинг 80 %, сув ўтларида 95 %, ўсимликларнинг 50–70 %гача сув ташкил этади.

Инсон ўзига-ўзи кушанда, улар туфайли кўплаб ҳайвон турлари қирилиб битди, минглаб квадрат метр ўрмонлар қисқарди. Унинг техноген фаолияти азон қатлами ёриқларини келтириб чиқарди, эҳтимол, глобал исишга олиб келди.

Сизга оддий бўлиб кўринган даҳшатли маълумотлар Кембриж университети, Россия Фанлар академияси Зоология институти, МДУ зоология кафедраси гувоҳлик беришига қараганда, Россияда бор-йуғи 30 та қоплон қолипти. Ўйлаб қолдим, бошқа ҳайвонлардан қанча қолган бўлса?

Бутунжаҳон Ёввойи табиат фондидан олинган маълумотлар шуни кўрсатадики, Халқаро Қизил Китобга 5000 ҳайвон тури киритилган, шундан 900 таси умуртқалилар, Россияда қоплондан кейин кам қолган Амур йўлбарси ҳам атиги 100 бошни ташкил этар экан.

Ер юзи бўйича целикант (латимрия) балиғи 5 дона, овланган энг ноёб ҳайвонлардан сариқ бўйин капуцин маймунидан Бразилия ўрмонларида 10 дона қолибди.

Кўриб турибсизки, бу маълумотлар қанчалик даҳшатли.

XXI аср бошида Ер куррасида 13 млрд гектар ер майдони мавжуд, бу қуруқликнинг тахминан 10 %. 1,5 млрд гектар майдонда деҳқончилик қилинади.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.