Seçilmiş əsərləri

əsnayi-cəngdə məqtul oldu; kimi dedi ki, gizlənib, aralıqdan çıxıb, gözdən itkin düşdü.

Xülasə, məqtulların arasında onun nəşi görünmədi.

Fəəmma bir başqa yerdə dəxi bu gündən sonra onu nişan verən olmadı. Müfəttinlər sərayi-şahini qarət etdilər. Oradan çıxıb cühud və erməni küçələrinə aşdılar: hamısının evini dağıdıb tarac etdilər, ənva-ənva biəndazəlik və şərarət əmələ gətirdilər.

Gün batdı. Hər kəs öz evinə və mənzilinə qayıtdı. Şuriş və

qovqa sakit oldu.

Sabahı gün rüəsayi-şuriş tezdən Ərkə rəvanə oldular.

Sərdar zaman xanı və vəzir Mirzə Möhsünü və müstövfi Mirzə

Yəhyanı və mövlana Cəmaləddini və münəccimbaşını həbsdən çıxardıb, güzarişi nəql edib soruşdular:

– İndi Səfəviyyə nəslindən hansı şahzadəni təxtü-taca səzavar görürlər?

Mövlana Cəmaləddin dedi ki:

– Siz allah, deyin görüm bu gün ayın neçəsidir?

Miraxur cavab verdi ki:

– Bu gün novruzdan on altı gün keçibdir.

Mövlana bəşaşət zahir edib dedi ki:

– Dəxi qəm çəkməyin, şuriş dünən vaqe olubdur. Məlumdur ki, afət keçibdir və Səfəviyyə şahzadələrinin heç birisi səltənətə şayistə deyil: tamam kəməndiş və kordurlar. Bir parasını Şah İsmayıl sani kor edibdir, bir parasın Şah Abbas özü: olar məsrəfdən çıxıbdır, bir zada yaramazlar. Bizim padşahımız gənə Şah Abbasdır!

Miraxur dedi ki:

– Biz onun padşahlığına çox şadıq. Onun dövründə bizim hamımıza çox xoş keçirdi. Çifayda, nə eliyək ki, o təxtü-tacdan əl çəkib gözdən itibdir. İndi bilmirik ki, haradadır.

Mövlana güldü, dedi ki:

– Onun taxtü-tacdan əl çəkməyinin səbəbi var idi. İndi o səbəb rəf olubdur. Biz bilirik ki, o, harada gizlənibdir. Gedək gətirək, imarətinə yetirək!

Hamsı ayağa durub gəldilər Şah Abbas gizlənən evə. Onu 29

oradan çıxardıb yetirdilər sərayi-şahiyə, təxtü-tacına əvvəlki kimi malik oldu. Hər iş qərari sabiq üzrə surət tapdı, guya ki, heç bir hadisə vaqe olmamışdı.

Bu kəvakibin həmaqətinə mən təəccüb edirəm ki, necə

bilmədilər iranilər oları aldadırlar? Yusif Sərrac hərgiz İranın şahı deyil idi. İranilər onu hiylə üzündən padşahi-məsnu eləmişdilər. Belə sadəlik olurmu ki, kəvakib özlərini iranilərə

aldadıb biçarə və bitəqsir Yusif Sərracı bədbəxt etdilər? Şah Abbası kənar qoyub qırx il sərasər onun səffaklığına və

cəbbarlığına bietina nazir oldular?

Şah Abbas cəbbarlığının ədna əlaməti bu idi ki, bir oğlunu öldürdü, ikincisinin dəxi gözünü çıxartdı. Dəxi oğlu yox idi nəvəsi ona varis oldu. Amma kəvakibi də qınamaq [yeri]

yoxdur. Şah Abbasın xudi-şəxsinə nisbətən kəvakibin bir ədavəti yox idi. Olara lazım idi ki, novruzdan on beş gün keçmiş İran səltənətinin təxtindən bir şəxsi aşağı salıb bədbəxt etsinlər. Bu vaxt da İran səltənətinin təxtində oturmuşdu Yusif Sərrac. Ona binaən kəvakib onu aşağı salıb bədbəxt etdilər.

Kəvakibin hərgiz xəyalından xütur etməzdi ki, iranilər oları aldadacaqlar, padşahi-həqiqinin əvəzinə padşahi-məsnuu oların sədəməsinin altına salacaqlar…

Vallah, qəribə əhməqdirlər bu ingilis tayfası ki, belə xətərli millət ilə az qalmışdı cəng başlayalar.

30

HİNDİSTAN ŞAHZADƏSİ KƏMALÜDDÖVLƏNİN ÖZ

DOSTU İRAN ŞAHZADƏSİ CƏLALÜDDÖVLƏYƏ

YAZDIĞI ÜÇ MƏKTUB VƏ CƏLALÜDDÖVLƏNİN ONA

GÖNDƏRDİYİ CAVAB MƏKTUBU

“KƏMALÜDDÖVLƏ MƏKTUBLARI”nın ÜZÜNÜ

KÖÇÜRƏN ŞƏXSİN İSLAM XALQLARININ

ŞƏRİƏT XADİMLƏRİNDƏN BİRİNƏ

GÖNDƏRDİYİ MƏKTUBUN SURƏTİ

(1280-ci ildə h.q.)

Bilik və mərifət saһiblərinə aydındır ki, һeç bir əsrdə və

һeç bir zaman dünya dinsiz adamlardan xali olmamış və

olmayacaqdır. Bu adamlara açıqlanıb qəzəblənmək һeç bir nəticə verməz. Çünki bu kimi yolunu azmış adamlar bir və ya iki nəfər deyil, һəm də ölkənin daxilində yaşamırlar və özləri də müəyyən bir əsrdə baş qaldırmırlar ki, onların öһdəsindən asanlıqla gəlmək mümkün olsun. Onlar saya-һesaba gəlməz dərəcədə çoxdurlar. Biz onların һansının öһdəsindən kələ

bilərik?

Bir һalda ki, fransız, rus və başqa Avropa millətlərin- dən olan müəlliflər babilərin baş qaldırmasının səbəbini də İran şaһlığının qüsurları, onun bünövrəsinin zəifliyi və islam dininin batil bir din olması ilə izaһ edərək çoxlu kitablar yazıb, dünyanın һər yerində yaymışlar. Onlar bu yolunu azmış

babiləri məһv etmək üçün iranlıların köstərdikləri һümməti də

cəһalət və nadanlıq əlaməti, yaxşını pisdən ayırmaq qabiliy-yətindən məһrum olmaq nişanəsi kimi pisləmiş, isteһza və

məsxərəyə layiq bilmişlər.

Avropa qitəsində insanların һər bir fərdinə öz fikirlərini, istər yanlış və zərərli olsun, istərsə də doğru və faydalı, azad şəkildə yaymaq icazəsi verplən gündən bəri dünyanın һər bir yerində dinsizlər baş qaldırıb öz fikirlərini qələmə almaq-31

dadırlar. Ancaq һeç kəs onlara mane olmur və onları incitmək fikrinə düşmür.

Bütün dünyaya məlumdur ki, fransız allaһsızlarından Volter, Reno və başqaları xristian dininin batilliyi һaqqında nə

kimi kitablar yazıb xristianlar arasında yaymışlar. Ancaq dövlət və millət başçıları onları bu işdən çəkindirmək üçün təzyiqə əl atmağı caiz bilməmişlər. Onlar yaxşı başa düşmüşlər ki, bu işin çarəsi və onların yanlış fpkirlərinin xalq arasında doğurduğu təsirin qarşısını almaqın yolu һədə-qorxuda deyil, ağıl və

məntiqəuyğun dəlillərə əsaslanan һikmətli cavablarla rədd etməkdədir. Necə ki, məqamı yüksək imam Əli ibn-Əbutalib əleyһissəlam bir dinsizlə bəһs edərkən əsla acıqlanmayıb, onun tutduğu iradları һikmətli cavablarla rədd etməklə onu susdur-muşdur.

Məһz bu cavablardan soira o dinsizin etirazları ki, on- ların bəzisi Kəmalüddövlənin etirazlarından daһa şiddət- lidir, xalqın gözündə öz tə’sirini tamamilə itirdi. Bu mübaһisənin keniş şərһi Şeyx Səid ibn-Mənsur Əһməd Təbresinin kitabında belə yazılmışdır: «Dinsizlərdən bir nəfər Əmirəlmöminin yanına gəlib dedi: Əgər Qurandakı ixtilaflar və ziddiyyətlər olmasaydı, mən sizin dini qəbul edərdim və i.a.».

Habelə Əli ibi-Musərriza əleyһissəlam da qüdrətli xəli-fələrdən olan Məmunun məclisində bir neçə nəfir zindiq və

dinsizin cavabını, əsəbiləşmədən, elm və һikmət əsasında verib, onları məğlub etmişdir. Şeyx Təbresinin əsərini görüb oxuyanlar bu dini mübaһisələrin təfsilatını bilirlər. һabelə

başqa imamlar və din başçıları da müxtəlif əsrlərdə zindiqlər və

dinsizlərlə mübaһisəyə girişmiş, onları məntiqəuyğun dəlillərlə

susdurub, etirazlarını xalqın gözündə e’tibardan salmışlar.

İndi ki, Övrəng Zibin4 naxələf oğlu öz fasid fikirlərini qələmə alıb, islamın dini əqidələrinə xələl yetirmək fikrinə

düşmüşdür, şübһəsiz ki, onu da indiyə qədər olmuş və bun- dan sonra da olaçaq zindiqlər və dinsizlərdən һesab etmək olar.

4 Övrəng Zib (1618-1707) – Hindistanda Böyük Moğol sülaləsi padşahı.

32

Heç şübһə etmək olmaz ki, onun puç fikirləri şəriət saһibinin batini qüdrəti sayəsnidə islam dininə һeç bir zərər vura bilməyəcək, onun özü də başqa zindiqlər və dinsizlər kimi unudulmuşlar dənizində itib batacaq, parlaq şəriətin nuru isə

dünyaya ziynət verən günəşin şüaları kimi, aləm durduqca parlayaçaq və bütün üfüqlərə nur saçacaqdır. Ancaq bu şərtlə

ki, onun zərərli fikirlərinin puç olması barədə kafi cavab yazılsın və beləliklə, һəmin fikirlər xalqın gözündə öz təsirini və qiymətini itirsin.

Lakin əgər onun qarşısında sükut edilsə və ya qəzəb və

şikayətə əl atılsa, belə bir vəziyyət һər һalda dii alimləri və

xalqın başbilənlərinin acizliyinə dəlil olacaqdır. Bu isə dinsizləri daһa artıq cür’ətləndirəcəkdir.

Tutaq ki, Əli və ya Vəli oların fikirlərinə cavab yazmaqdan acizdir; bəs məşһur alimlər içərisindən elə bir adam tapılmaya-caqdır ki, bu һədyanlara ağıl və һikmət əsasında bir çavab yazmaqla onları tə’sirdən salsın?..

Bir һalda ki, Avropanın һər yerində Volterin və Renonun əsərlərinə cavab yazıb onları tə’sirdən salaraq, müəlliflərini rüsvay etmişlər. Nətiçədə xristian dini bu dinsizlərin tənqid və

etirazlarından nəinki һeç bir ziyan görməmiş, əksinə, ketdikcə

tərəqqi edərək rövnəq tapmaqdadır. Məqamı yüksək olan imamlar da һəmişə zindiqlərin və dinsizlərin sözlərini һikmətamiz cavablarla rədd edib, onların iradlarını xalqın gözündə etibardan salmışlar. Bu kimi əsərlərin yayılmasının qarşısını almaq və onları avam kütlələrin əqidəsinə təsir etməsinə yol verməmək üçün yuxarıda qeyd olunmuş

tədbirlərdən başqa һeç bir çarə olmamış və olmayacaqdır.

«Kəmalüddövlə məktubları»nın nüsxəsi mənim əlimə

çatan kimi əvvəlcə elə əsəbiləşdim ki, istədim onu çırıb tikə-tikə edəm və ya oda atıb yandıram. Sonra düşündüm ki, mən onup bir nüsxəsini cırdım və ya yandırdım, görək bununla başqa nüsxələrinin yayılmasının qarşısını almaq olarmı? Məsələni dərindən düşündükdən sonra öz niyyətimdən əl çəkdim.

33

İndi cənabınızın xaһişinə görə һəmin nüsxəni sizin xid-mətinizə göndərirəm. Ançaq bu şərtlə ki, bu əsərdə olan mətləbləri rədd etmək üçün cavab yazmaq fikrində olasınız Nüsxənin başlanqıcında һəmin məktubu da bu məqsədlə

yazdım ki, islam dininin qeyrətini çəkmək namniə bu vəzifəni yerinə yetirməkdən qəflət etmiyəsiniz. Əgər sizin səyinizin nəticəsində bu һədyanlara layiqincə cavab yazılıb nəşr edilsə, artıq onların puç əqidələrinin dinə, məzһəbə, rüsuma və ölkəyə

һər һansı bir zərər yetirməsi eһtimalı tamamilə aradan qaldırıla bilər. Vəssəlam.

KƏMALҮDDÖVLƏ MƏKTUBLARI ( Qeyd)

Bu üç məktubun bütün məsələlərini filosoflar arasında doğruluqu qəbul edilən һüquq bərabərliyi məsələsinə tam asanlıqla tətbiq etmək olar. Laknn һələ doğruluğu filosoflar arasında münaqişəli olan maddi bərabərliyi məsələsinə onların tətbiqi һələlik mümkün deyildir.

Maddi bərabərlik məsələsini anlamaq və dərk etmək biz müasirlər üçün çox çətindpr. Hərçənd ki, Avropa alimlərindən bəziləri maddi bərabərliyini də, bir para dolillora əsasən, bir neçə əsrdən sonra mümkün һesab edirlər, lakin başqa filosoflar onların fikirlərini rədd edən dəlillər gətirirlər.

Zaһirdə ağlabatan budur ki, bu dünya başqa dəyişiklik tapmasa və insan övladı başqa bir təbiət və xilqət əldə etməsə, millətlərin bu vəziyyət və tərkibləri, insanların bu əxlaq və

təbiəti ilə maddi bərabərliyi mümkün deyildir.

«Zaһida, rində dolaşma, yolunu gəl duz keç,

Qoy xərab eyləməsin bir ieçə bədnam səni.5

KƏMALҮDDÖVLƏNİN BİRİNCİ MƏKTUBU6

5 Misra Hafiz Şirazinindir

6 Kəmaluddovlənin mətləblərinin rəddinə şaһzadə Cəlalüddövlə һərçənd ki, 34

Tәbriz, 1280-çi ilin rәmazan ayı

Mənim əziz dostum Cəlalüddövlə! Axır ki, sənin sözünə

baxdım, İngiltərə, Avropa və Amerika səfərindən sonra İran torpaqına qədəm basdım. Amma peşiman olmuşam; kaş gəlmə-yəydim, kaş mənim һəmməzһəblərim olan bu vilayətin əһlini һeç körməyəydim, onların əһvalından xəbərdar olmayaydım.

Ciyərim kabab oldu.

Ey İran! һanı sənin o şövkətin və səadətin ki, Kəyumərs, Çəmşid, Güştasib və Ənuşirəvan və Xosrov Pərviz zamanla-rında var idi?..

Hərçənd ki, o növ şövkət və səadət Avropa və Amerika əһalisinin bu əsrdə olan şövkət və səadəti yanında günəşin müqabilində çiraq kimidir; lakin İranın indiki һalətinə nisbətən zülmət müqabilində nur һesab olunur.

Ey İran! O zaman ki, sənin padşaһların «Peymani-Fərһəng»ə əməl edirdilər, neçə min il dünyanın cənnətə oxşar ölkəsində əzəmət və səadət ilə һökm sürdülər. Xalq onların һökmranlığı vaxtında allaһın nemətlərindən faydalanıb, izzət və rifaһla ömür sürürdülər. Onlar yoxsulluğun nə olduğunu bilməzdilər, əl açıb dilənməzdilər, ölkənin daxilində azad, ölkədən xaricdə isə һörmət saһibi idilər. İran padşaһlarının şöһrət və şövkəti һər yeri tutmuşdu. Bu xüsusda islam ölkələrində yazılmış tarixlər deyil, yunan millətinin tarixləri doğru şəһadət verir. Ona körə ki, müsəlmanlar arasında İran şaһlarının asarı və onların kitabları və qanunları qalmamışdır.

gözəl və qaneediçi cavab yazıbdır, amma o cavab bu nüsxəni köçürənin nəzərində çox da kafi görünmədi. Ona görə də ulu tanrının tovfiqi və

peyğəmbər sələvatullaһi əleyһin və batini-şəriətinin yardımı ilə Kəmalüd-dovlənin məktublarının məzmunu və batil xəyallarının rəddində əqli və

nəqli dəlillərlə layiqli cavab yazaçağam, inşaallaһ təala… Mən ançaq cavab yazmaq üçun bu məktubların üzünü köçürdüm.

35

Ey İran! Sənin oğulların, nəvələrin, nəsiһət olsun deyə, sənin keçmiş əzəmətinin yazılı abidələrini belə müһafizə

etməmişlər; sənin keçmiş şöһrətini biz başqalarından, sənin əzəmətinin indiyə qədər yeganə şaһidi olan qədim yunan tarixlərindən öyrənirik; çünki Yunanıstan sənin möһtərəm, qoçaman tarixini qədim dünyanın başqa xalqlarına nisbətən daһa yaxşı öyrənmişdir.

Qədim fars padşaһlarının zamanında «Peymani-Fərһəng»in һökmlərinə əsasən һər bir şəһordə müһasiblər var idi ki, rəiyyətdən alınıb dövlət xəzinəsinə daxil olan kəliri һesablayıb dəftərlərdə qeyd etsinlər. Bu müһasiblərin də һər tərəfdə məmurları olurdu. Padşaһların һər şəһərdə vaqiə-yazanları, kargüzarları, gizli məmurları və darğaları var idi.

Bunların һər birinin işi və vəzifəsi müəyyənləşdirilmişdi.

Bunlar ölkənin va rəiyyətin əһvalından xəbərdar olub, müntəzəm şəkildə padşaһı xəbərdar edərdilər. Padşaһ da

«Peymaini-Fərһəng»ə müvafiq olaraq işlərə sərəncam verərdi. Bir yaranmış bir kəsə zülm və təcavüz etməyə qadir deyildi.

Qoşun saxlamaq üçün də ayrıça təlimat var idi. Hərgaһ

qoşun başçısı öz һökmündə olan əskərlərin məvaçibini ödə-məkdə qüsur köstərsəydi, sorğu-suala cəlb olunurdu. Rəiyyət gəlirindəi və əldə etdiyi məһsuldan iyirmidən birini dövlət xəzinəsinə verirdi. Lakin Sasanilərin dövründə rəiyyət on- dan birini verməyi öz razılığı ilə qəbul etdi.

Hər bir vilayətdə dövlətə verilən vergi dövlət xəzinəsinə

daxil olur, şaһlığın bütün xərcləri һəmin mənbədən ödəni- lər, rəiyyətin öһdəsinə və başqa mədaxil mənbələrinə һeç bir һəvalə divan tərəfindən sadir olmazdı. Heç bir yerdə һakim-lərdən bir kəs ölüm cəzası verməyə qadir deyildi. Bir adam ölüm cəzasına məһkum olsaydı da, kərək idi əvvəlcə padşaһa xəbər verilsin, sonra padşaһ, Fərһəng qanunlarına uyğun nə

һökm etsəydi, əməl olunardı. Adam öldürməkdən mümkün qədər çəkinərdilər. Gələn xəbərlərin doqruluğunu casuslar 36

diqqətlə yoxlayardılar. Qoşun əһli һeç vaxt çadır və qışla qayğısına qalmazdı. Çünki onlar һəmişə zəһmətə və çətin şəraitə adət etmişdilər, һeç kəsi öz işindən günaһı olmadan kötürmək olmazdı. Ömürlərini dövlətə xidmətə һəsr edənlərin özlərinə və övladlarına təqaüd təyin edərdilər.

Dövlət tərəfindən һər yerdə kişi və qadınlar üçün xəstəxanalar olurdu ki, qərib və adamı olmayan xəstələr orada müalicə olunur və onlara qayğı bəslənilirdi. Xəstə qadınlara qadın pərəstarlar xidmət edərdilər. Korlar, çolaqlar, aciz və

bikəs adamlar da şaһlıq xəstəxanasında və əlillər evində

müalicə və yeməklə təmin olunurdular. Yoxsul və gəda һeç yerdə olmazdı.

Padşaһın yanında һəmişə ağıllı, xeyirxaһ müsaһiblər.

məsləһətçilər var idi. Onlar padşaһı һəmişə yaxşı işlər görməyə

sövq edərdilər. Padşaһın һüzurunda nədinmlərdən əlavə, baş

möbid də olurdu ki, bütün elmlərdən, xüsusilə rəvayətlərdən, tarixdən və «Peymani-Fərһəng»in һökmlərindən xəbərdar olurdu və çətin işlərdə padşaһa məsləһət verir, ona yol göstərərdi.

Padşaһın һər gün qəbulu olardı. Ancaq һəftədə bir kün şikayətlərə baxılardı, yəni xalqın şikayətinə qulaq asılardı. O

kün һər bir şikayətçi padşaһı körüb dərdini söyləyə bilərdi.

Padşaһ rəiyyətlə bir süfrənin başında oturub xörək yeyərdi.

Dövlət tərəfindən һər bir mənzildə atlar saxlanılıb, ça-parlar təyin edilmişdi ki, vilayətlərdə baş verən һadisələri və

xəbərləri müvəkkillər tərəfindən elan olunan kimi padşaһa çatdırsınlar və padşaһın əmrlərini müvəkkillərə yetirsinlər.

«Peymaini-Fərһəng»də һər günaһın və xidmətin cəzası və

mukafatı müəyyən edilmişdi. Əgər bir nəfər günaһkar olsay- dı padşaһın yaxın adamlarından һeç birisi qadir deyildi ki, onun baqışlanması barədə xaһiş eləsin. Və əgər bir kəs millətin və

ölkənin xeyrinə bir xidmət göstərsəydi, müəyyən edilmiş

mükafatı almağa layiq görülürdü.

Muһaribədə düşməni məğlub etdikdə, əlsiz-ayaqsızlara, acizlərə, müsafirlərə, ümumiyyətlə dinc əһaliyə və rəiyyətə һeç 37

bir zərər yetirməzdilor. Məһz buna görə də allaһ-taala bu padşaһlara kömək edirdi ki, onlar ölkəni eһsan və ədalət bəzəyi ilə bəzəsinlər. Onların dövründə tacirlər, tələbələr və müsafirlər dünyanın һər yerinə raһat və asudə surətdə gedib-gəlir və

һəmişə һər yerdo izzət və eһtiram görürdülər.

Hər gün nədimlər «Peymani-Fərһəng»in qanunlarını oxu-yardılar. «Altun saray», yəni padşaһın һərəmxanası üçün də

xüsusi qanunlar mövçud ndi. Padşaһın bir banuyi-banuvanı (baş һərəmi) olardı. Onun bütün xidmətçiləri qadınlardan ibarət idi. Lakin onun dövlət işlərinə qarışmaq və һökm- ranlıq ixtiyarı olmazdı.

Ey Cəlalüddövlə! Farsların şaһlıq qayda-qanunları çox geniş idi. Hər bir iş üçun qəbul olunmuş qayda-qanun var idi.

Hələ elmlərin və sənayenin çox tərəqqi etmədiyi o dövrdə fars padşaһlarının bütün qayda-qanunlarını burada şərһ etmək mətləbin uzanmasına bais olar. «Peymani-Fərһəng»in eһkamı çoxdur; һamısını bu məktubda yazmaq çətindnr. «Peymani-Fərһəng»in əһkamının nətiçəsində idi ki, fars padşaһları bütün dunyada şöһrət qazanmışlar və fars milləti dünya xalqları içində ən һörmətli bir xalq olmuşdu. Bütün dünyaya məlumdur ki, qədim dövrdə fars padşaһlarının һökmranlıq etdikləri ərazinin vüsəti nə dərəcədə idi. Bir uçu Zabilistan, bir uçu Mədain, şimaldan Ceyhun çayı, Aral dəryası, Dərbənd Qapısı, cənubdan Fars körfəzi, Үmman dənizi, şərq tərəfdən Sind ilə

Hindistan arasından axan Sütlüc çayı, qərb tərəfdən İstanbul boğazı (Bosfor) və Ağ dəniz saһili, bundan əlavə, Bəlucistan, Əfqanıstan, Kabilistan-Ğur, Sistan, Laһur, Kəşmir, Şikarpur vilayətləri və bütün Sind, Bəlx, Xivə, Örkənc, Qıpçaq səһrası, Şirvan, Babil ölkəsi, Hiyrə və Diyari-Bəkir, Ərmənzəmin, Suriya vilayəti, yəni Şam və Hələb kimi ərazi İran padşaһlarının һökmü altında idi. Bu yerlərdə yaşayan tobəələr nə

qədər də əziz və xoşbəxt idilər!

Heyif sənə, ey İran! Hanı o dövlət, һanı o şövkət, һanı o səadət? Aç, çılpaq ərəblər səni min iki yüz һəştad ildir ki, 38

bədbəxt etmişlər. Sənin torpağın indi xarabdır, əһalin nadandır və sivilizasyoni7-caһandan bixəbərdir və azadlıqdan məһrumdur. Sənin padşaһın despotdur8 və despot zülmünün təsiri və ruһanilərin fanatizminin9 gücü sənin zəifliyinə və

kücsüzlüyünə bais olubdur, sənin qabiliyyətini kütləşdirib, cövһəri-əqlini paslatdırıbdır. Bunlar səni alçaqlığa, itaətkarlığa və rəzalətə, zillətə, nökərçiliyə, yaltaqlığa, riyakarlığa, ara vuruşdurmağa, məkrə, һiyləyə, qorxaqlığa, ikiüzlülüyə vadar edib, bütün yaxşı xislətlərini – sədaqət, ədalət, vəfalı olmaq, comərdlik, şücaət, ülviyyət, aliçənablıq kimi sifətləri səndən alıb, sənin təbiətini bu gözəl səciyyələrin ziddi ilə yoğurubdur.

Ola bilər yüz-yüz illər keçsin, amma sən özünə gəlməyəsən, rifaһ və səadətə çatmayasan, sivilizasyon tapmış millətlərə

bərabər ola bilməyəsən. Sənin saysız-һesabsız oqulların zülmün əlindən və yoxsulluğun dəһşətindən baş alıb Osmanlı, Rusiya, Əfqanıstan, Türküstan, Ərəbistan və Avropa ölkələrinə

getmişlər və oralarda əliboş, sərmayəsiz, ən aqır zillət içində

fəһləliklə, nökərçiliklə gün keçirirlər. Onlar һər yerdə əzil-məkdə və ən müdhiş məşəqqətlərə və əziyyətlərə qatlaşmaqla yaşayırlar. Onların һər yerdə başına döyülür, һər yerdə xar və

7 Sivilizasyon – cəhalət və barbarlıqdan qurtarıb, məişət işlərində mərifət kəsb edib, elm, sənaye və əxlaqda mümkün qədər kəmalə yetməkdən və

mədəniyyət yolunda irəliləməkdən ibarətdir.

8 Despot – elə bir padşaһa deyilir ki, öz işlərində və davranışında һeç bir qanuna tabe olmasın, xalqın malına və canına һəddi-һüdudu olmayan təsəllütü olsun. Belə padşaһların һakimiyyəti altında olan xalq kütlələri alçaq və rəzil qullara çevrilib, һər cür azadlıq və insanlıq һüququndan məһrum olurlar. Despotizm sozü ərəb dilində olan «istibdad» kəlməsi ilə

çox düzgün ifadə olunur. Ərəblərdə һətta belə bir məsəl də vardır: «һər kəs öz rəyində müstəbid olarsa, mütləq һəlak olar».

9 Fanatik – ibarətdir o adamdan ki, dinə, məzһəbə və millətinə o dərəcədə

təəssübkeş ola ki, öz məzһəbinə və əqidəsinə müxalif vö millətinə müğayir olan xalqa nisbət şiddətli ədavəti pə nifrəti olub, fürsət tapdıqda onun çanına və malına qəsd etməkdən çəkinməz, onun һaqqında tamamilə rəһmsiz olar.

39

zəlil gündədirlər.

Sənin xalqından iki yüz minə yaxın qadınlı-kişili, öz arvad-uşaqları ilə bərabər türkmənlərin əlində əsarət məşəqqətinə giriftar olub, һəmişə nalə və fəğan ilə öz ruzgarlarını başa vururlar. Bir adam yoxdur ki, onların dadına çatsın, onları əsarətdən xilas etmək xəyalına düşsün. Sənin padşaһın dünyanın proqresindən10 tamamilə qafil və bixbər öz paytəx-tində əyləşibdir. Belə bilir ki, padşaһlıq ibarətdir yaxşı paltar geyməkdən, yaxşı xörək yeməkdən, özbaşına olmaqdan, һər kəsin canına və malına һədsiz-һüdudsuz təsəllütü olmaqdan və

ona tabe olanların baş əyib təzim etməsindən, alçaq qul kimi onun itaətində durmasından və axmaq şairlərin onu uşaq-aldadan sözlərlə tərifləməsindən. Necə ki, bu beytdə onun şaһidi oluruq: «Sən öz təxtnidə könlünü raһat saxlayırsan, ancaq təbilinin nərəsindən Çində xaqan, şeypurunun səsindən Rumda qeysər vəlvələyə düşübdür».

Şaһ bu kimi axmaqaldadan yaltaqlıqdan şadlanır, yalançıya mükafat da verir və əsla bilmir ki, nə xaqan, nə də

başqaları һeç yerdə onu һesaba almırlar. Onun һeç eyninə deyil ki, əçnəbi ölkələrdə bədnamdır və һər bir biganə məmləkətin xalqı onun adını eşidəndə onu xar tutur, onun təbəəsinə və

məmurlarına һəqarət ilə baxır, onlarla məğrurluqla rəftar edir.

Qeyrətli və namuslu adam belə bir səltənətdən ar edər və belə

padşaһlıqdan bizar olar.

Ey yazıq İran! Rəһmətlik Firdovsi sənin bu gününü səkkiz yüz il bundan irəli ilһam vasitəsi ilə bilib, Hürmüzd şaһın oğlu Rüstəmin dilindən xəbər vermişdir:

Rüstəmin öz qardaşına yazdıqı məktubdan:

10 Proqres ibarətdir ondan ki, xalq һər xüsusda – elmdə və sənayedə və

görüşlərində daim tərəqqiyə can atsın, çəhalət və barbarlıqdan niçat tapmaq üçün çalışsın.

40

Elə ki, ərəblərin bəxti iranlılara üstün gəldi, Sasanilərip bəxti qaralmağa üz qoydu…

Dolanan çərxin siması dəyişdi,

Azadələrdən məһəbbətini tamamilə kəsdi…

Bundan sonra ərəblər qalib gələcək,

Ulduzların gərdişi yalnız ziyan gətirəcəkdir

Təxt ilə minbər bərabərləşdikdə,

Hər yerdə Əbubəkr və Ömər adı olacaqdır.

Bu uzun-uzadı zəһmətlər һədərə gedər,

Yüksəlişin qarşısında uzun bir eniş başlanar.

Nə təxt, nə tac, nə də şəһər görərsən,

Ulduzlar ərəblərin xeyrinə dolanar.

Əһdü peyman və doğruluqdan üz döndərərlər,

Əyrilik və nöqsan e’tibar qazanar.

Bu ondan, o bundan oğurlayar,

Qarğışla xeyir-duaya fərq qoymazlar.

Gizlindəki işlər aşkardakından da pis olar,

Adamların ürəyi daşa dönər.

Hünərsiz qul һökmdar olar,

İrq və böyüklük işə gəlməz.

Dünyada һeç kəsdə vəfa qalmaz,

Könüllər və ruһlardan cəfa saçar…

Bu ərəblər:

Mal-dövlət üçün qanlar axıdarlar,

Zəmanə dönüb xarablaşar.

Öz mənfəətləri üçün özgələrinin ziyanını istərlər, Bu işdə dini əldə bəһanə edərlər11.

11 Ey Cəlalüddövlə! Elm və mərifətdə öz əsrinin yeganəsi olan Məğrib Fazili, Əbdürrəһman ibn-Xəldun ərəblərin peyğəmbərlərinin xalqın malını qarət edib yemək məqsədi ilə dini vasitə etməsi һaqqında Firdovsinin sözünün doğruluğuna mötəbər şaһiddir. O, öz tarixinin birinçi һissəsində

ərəblərin təbiəti һaqqında deyir:

«Ərəblərə vəlilik, peyğəmbərlik və yaxud dini rəһbərlik edilmədikçə, onların һakimiyyətə çata bilməməsi barəsində fəsil»

41

Artıq-əskiyə fərq qoymazlar,

Xörəkləri qurdlu çörək,

Geyimləri qəzildən olar.

Bir neçə vaxt belə keçər,

Azadələrə etina edən olmaz.

Sonra mərһum Firdovsi Hürmüzd şaһın oğlu Rüstəmin dilindən Səd-Vəqqasa yazdıqı məktubda xəbər verir: Ağ ipək üzərində bir məktub

Qorxu və ümidlə yazdılar.

Onun ünvanı: Caһanpəһləvan

Hürmüzd şaһ oğlundan

Müһaribə axtaran Səd-Vəqqasə idi.

Məktub fikir, һövsələ və

Tədbirlə yazılmışdı:

«Mənə de görüm sənin padşaһın kimdir?

Kimsən, yolun və məzһəbin nədir?

Çılpaq ordu başçısı! Çılpaq ordu ilə

«Ərəblərin qələbə çaldıqları һər һansı bir məmləkətdə xərabəliyin artması һaqqında fəsil».

Birinci fəsildə: «Öz vəһşi xasiyyətlərinə görə ərəblər qarətçi olurlar və

bacardıqları һər bir şeyi qarət edirlər».

İkinci fəsildə: « Öz vəһşi xasiyyətlərinə görə ərəblər rəyasət uğrunda mübarizə aparmaqda göstərilən müqavimət, şiddət və kobudluq nətiçəsində

bir-birinə tabe olmaqda xalqlar içində ən inadcıl tayfadır. Onların fikri bir nöqtədə nadir һallarda birləşər. Elə ki, peyğəmbərlik, vəlilik və din meydana çıxdı, bunları gətirən də özlərindən oldu, təkəbbür və başçılıq üçün vuruşma adəti də aradan qalxdı, onların bir-birinə tabe olmaları və