ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

–Ռաֆայելը հավատում է քեզ,– հանգիստ ասաց Ելենան։

–Հավատում է… Իսկ հանուն ինչի՞ էր սարքել այդ հարցաքննությունը։ Դա հո քեզ մոտ էր։

–Նա ուզում էր գործի հետ կապված որոշ հանգամանքներ ճշգրտել։

–Ճշգրտել կարող էին և ուրիշները, իսկ ես այս երեկո նրանից, այո, հատկապես նրանից, ուսանողական ու դպրոցական իմ ընկերոջից միանգամայն այլ բան էի ուզում լսել։

–Նա քո պետն է, և պարտավոր էր անել դա։ Բացի այդ, ավելի վատ կլիներ, եթե ուրիշները սկսեին ճշտել. նրանք, ովքեր այնքան էլ բարեհաճ չեն քո նկատմամբ…

–Այո. գիտեմ,-գլխով արեց Ստեփանը, – նրանցից մեկն այն օրը եռանդագին պահանջում էր դատի տալ ինձ։

–Այ, տեսնո՞ւմ ես…

–Ոչ, չեմ տեսնում։ Եվ չեմ էլ ուզում տեսնել։ Ես թքած ունեմ այդ մեկի վրա։ Բայց հասկացիր, վերջապես, ես կարող եմ արհամարհել այդ մեկին բայց ոչ Ռաֆայելին։ Թե չէ կարող է ստացվել այնպես, որ արհամարանքով ենք վերաբերվում շատ բաների՝ հավատարմությանը, բարեկամությանը, վստահությանը, ընկերական կապերին, մի խոսքով, այն ամեն լավին, որ գոյություն ունի մարդկային փոխհարաբերություններում։ Դու տեսնո՞ւմ ես, ես վախենում եմ ոչ թե տեղի ունեցածի պատասխանատվությունից. վերջ ի վերջո այդ գործը կպարզաբանեն նրանք, ովքեր պարտավոր են պարզաբանել ըստ հաստիքի։ Սատանան նրանց հետ, թող ինձ իդեալիստ կոչեն, պլատոնական, երազող, թող ասեն այս աշխարհից չէ, բայց ես հավատում եմ մարդկային բարի հարաբերությունների սրբությանը և պատրաստ եմ այս ձեռքերով խեղդելու նրան, ով կհամարձակվի ոտնաձգություն անել այդ սրբության դեմ։

–Ուրեմն սկսիր ինքդ քեզնից։

–Ինչպե՞ս թե,– չհասկացավ Ստեփանը։

–Որքան ինձ հայտնի է, դու դադարել ես պատասխանել նույնիսկ Ամալյայի ողջույնին։ Նա ի՞նչ մեղք ունի։

–Հասկանո՞ւմ ես, ես ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպես պատահեց դա… Հիմարություն էր ուղղակի… Ներողություն խնդրիր նրան իմ անունից։

–Հրաշալի է,– քրթմնջաց Ելենան։-Ինչ-որ մեկը պիտի վիրավորի, իսկ ես պիտի ներողություն խնդրեմ։

– Լենա, ի սեր աստծո…

–Դու հիմա այնպես գեղեցիկ էիր խոսում սրբության մասին, որ քիչ մնաց լաց լինեի։ Հենց ինքդ էլ ներողություն կխնդրես։ – Ելենան ինչ-որ բան հիշելով, ժպտաց և, նայելով Ստեփանին, ասաց- Այսօր հանդիպեցի մեր շրջկոմի քարտուղարին, մենք սովորելու ժամանակ՝ նա ինստիտուտի կոմերիտական կազմակերպության քարտուղարն էր, հիշո՞ւմ ես, նա, հետաքրքրվեց տղաներով, և ես նրան պատմեցի, թե ինպես է Ռաֆայելը վերջերս ցանկացել հատակի մեխերով վերանորոգել զգեստապահարանի դուռը։

–Եվ հետո՞։

–Ոչինչ, ծիծաղեեց ասաց, որ կպատմի ընկերներին։ Ախր, դա այնպես բնորոշում է Ռաֆայելին։

–Այ, հենց դա է զարմանալին։

–Ի՞նչն է զարմանալին։

–Այդ մարդու մեջ արտասավոր կերպով միահյուսված են երկու ասես մեկը մյուսին հակասող բաներ։ Ռաֆայելն, ինչ խոսք, տաղանդավոր ինժեներ է։ Բայց դա նրա համար կարծես ոչ մի նշանակություն չունի։ Նրա համար կարևորն այն է, որպեսզի մարդիկ կարողանան մտածել, իրենց զգան ստեղծագործական պրոցեսում, նա ասես մի տեսակ ձուլվել է մարդկանց կոլեկտիվին։ Եվ այդ ամբողջ անհավատալի անշահախնդրության ու ինքնայրման հետ մեկտեղ՝ նման կասկածամտություն։ Որտեղի՞ց է դա՝ չեմ հասկանում։

–Դու չպետք է չափից դուրս խստապահանջ լինես նրա նկատմամբ,– ասաց Ելենան։-Նրա վրա ահագին պատասխանատվություն է դրված՝ անթիվ-անհամար զանգեր, պլանների ժամանակին կատարում, դեպուտատական պարտականություններ, արտադրական հազար ու մի հոգսեր ու այլ և նման բաներ։ Նա պարտավոր է պահանջկոտ լինել մարդկանց նկատմամբ։

–Արդարացնելու հարկ չկա, Լենա։ Ես Ռաֆայելին քեզնից պակաս չեմ սիրում, դու դա գիտես, բայց այնուամենայնիվ շատ դեպքում մարդկանց վատ հարաբերությունները նրանց լավ հատկությունների շարունակությունն են։ Բայց չէ՞ որ ուրիշները դրանից թեթևություն չեն զգում։ Ոչ, Լենա, այդպիսի բաների հանդեպ աչք փակելը պակաս հանցագործություն չէ, քան անտարբերությունը։

–Այո, թերևս դու ճիշտ ես, – ասաց Ելենան։ – Նա ժպտուն աչքերով նայեց Ստեփանին և անսպասելի ասաց- Գիտե՞ս, դու շատ ես նման Հեմենգուեին։

–Գիտեմ, Ռաֆայելն ասել է։

–Ճի՞շտ։ Եթե Ռաֆայելն էլ է ասում, ուրեմն իրոք նման ես։ Իսկ հիմա վերցրու աղոթագրքերդ և անցիր մյուս սենյակ, ես պետք է կարգի գցեմ այստեղ։

–Ախր, Լենա…

–Եռանդ ու թափ հաղորդելու, ինչպես նաև սիրտ տալու մասին ճառերն այսօր հետաձգվում են։ Եղա՞վ։

–Բայց, լսիր, միայն սատանան գիտի, թե ինչ է սա… Հազարից մի անգամ եկել ես ինձ մոտ…

–Ես հազարից մի անգամ չեմ եկել, Ստեփան, դու սխալվում ես։ Ես մշտապես քեզ մոտ եմ գալիս, միայն թե երբեք տեղ չեմ հասնում։ Շարունակ մնում եմ կես ճանապարհին։ Մի՞թե դու չգիտես որ ամբողջ կյանքում կարելի է անցնել ամենակարճ տարածությունը և, այնուամենայնիվ երբեք չհասնել նպատակին…Ստեփան,– շարունակեց Ելենան հանկարծակի այլայլվելով,– եթե քեզ մի բան պատահի, ապա, իմացիր, որ կգամ քո ետևից, ինչպես դեկաբրիստների կանայք էին գնում տաժանակրության իրենց ամուսինների ետևից։

Ստեփանը վճռական քայլերով մոտեցավ Ելենային ու կանգնեց երկու քայլի վրա։

– Լենա, – շշնջաց նա։– Այն, որ դու հատկապես այսօր ես եկել ինձ մոտ… Ինձ համար այսպիսի մի պահի…

–Սպասիր, չհամարձակվես մոտենալ, – մի տեսակ ասես վախեցած արտաբերեց Ելենան, նստելով բազկաթոռում ու ձեռքերով ծածկելով դեմքը։– Չմոտենաս։

–Քեզ ի՞նչ պատահեց, Լեն, – շփոթված հարցրեց Ստեփանը՝ չհամարձակվելով տեղից շարժվել։

–Ես… Ոչինչ չեմ ուզում,-գլուխն օրորելով, արցունքների միջից արձագանքեց Ելենան, – Ինձ պետք չէ, լսո՞ւմ ես, ինձ պետք չէ քո երեխտապարտությունը…

*******

Եղանակը մեղմ էր, տրամադրող։ Դուրս գալով ռեստորանից, Ռաֆայելը թևանցուկ արեց կնոջը, և նրանք, զգուշանալով մեքենաների անվերջանալի հոսքից, անցան պողոտան, որից այն կողմ ընկած էր ծովափնյա երկայն զբոսայգին, և քայլեցին ափամերձ ծառուղիով։ Այս ու այնտեղ զույգ-զույգ, խմբերով կամ պարզապես մենակ, դանդաղ զբոսնում էին մարդիկ, ծառերի տակ, կիսամթան մեջ դրված նստարաններին, ասես արտաքին աշխարհից մեկուսացած, տաքուկ քչփչում էին միայնակության սիրահարները։

–Գեղեցիկ քաղաքներ շատ կան մեր երկրում ու նրա սահմաններից դուրս, – ասաց Ռաֆայելը, մի պահ ականջ դնելով ծովի հեռավոր շնչառությանն ու ալիքների աղմուկին։-Բայց մեր քաղաքի նման սքանչելի քաղաք չկա երևի ոչ մի տեղ…

Ամալյան ժպտաց ամուսնու խոսքերի վրա ասաց.

–Իսկ այդ ո՞վ է, որ չի սիրում իր ծննդավայրը։ Այն բոլորի համար է պաշտելի։

–Չէ, ես որտեղ էլ որ ծնված լինեի, միևնույն է, կսիրեի Բաքուն։ Անհնար է այն չսիրել։ Մեկ-մեկ հավատալս չի գալիս, որ ես ապրում եմ այստեղ, շրջապատված մարդկանցով, որոնք ուզած պահին կարող են օգնության ձեռք մեկնել։ Մի բան պատմեմ, լսիր. դա անցյալ տարի էր, մոռացել եմ քեզ ասել, Մոսկվայից էի գալիս, գնացքը մի քանի ժամ ուշացավ, տեղ հասանք լուսումութին։ Չուզեցի գալ տուն, արթնացնել քեզ ու երեխաներին, եկա ծովափ, նստեցի մի նստարանի՝ սպասելով լուսանալուն։ Ծովը հանդարտ ու խորախորհուրդ ծփում էր։ Հետո մի սառը քամի անցավ։ Զբոսայգու ծառերը քնից արթնացած՝ խշշացին, հատ ու կենտ թռչուններ այս ու այնտեղ իրար ձայն տալով սկսեցին երգել, և նրանց երգը գնալով սաստկանում էր։ Մի տեսակ ընկալելի ու անընկալելի՝ քաղաքի վրա բացվում էր լույսը և հաճելի էր մտածել, որ այդ լույսը ինձ համար, քեզ համար, մեր երեխաների համար է բացվում և որ այդ լույսը երջանկություն կբերի բոլոր մարդկանց՝ մեծ թե փոքր։ Դա ուղղակի հրաշք էր։ Մինչև հիմա մոռանալ չեմ կարողանում։

Ամալյան գորովանքով նայեց ամուսնուն, հետո, կկոցված աչքերով նայելով ծովի հեռուները, հանկարծակի ասաց.

– Ծովից սառը քամի էր փչում, գնանք տուն:      – Թե՞ դու ուզում ես, որ, որ ես ցրտից լրիվ մեռնեմ։

–Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ լրիվ մեռնել- ծիծաղեց Ռաֆայելը։-Մ՞իթե ժամանակավորապես էլ են մեռնում։

– Ես տեսնում եմ՝ դու ինձ բոլորովին չես խղճում։ Ես դա վաղուց եմ նկատել։ Միակ կնոջդ մահվան մասին այնպես հեշտ ես խոսում, ասես դա քո ամենասիրած թեման է։ Թե՞ ուրիշի ես գտել արդեն։

–Ուրիշի եմ գտել։ Եվ այն էլ ոչ մեկին։

–Հըմ, չի երևում, թե նրանք կտոր-կտոր են անում քեզ… Կոստյումդ տեղը, վերնաշապիկդ տեղը, մազերդ նույնպես տեղն են… Մի թեքվիր տեսնեմ՝ շրթներկ չկա՞ վրադ։

–Դու ինչ է, բոլորովին չե՞ս խանդում ինձ,– հանկարծակի կանգ առնելով հարցրեց Ռաֆայելը։

–Ով իսկապես սիրում է, նա չի խանդում։

–Բայց չէ՞ որ, ասում են, խանդը սիրուց է ծնվում։

–Ժանգը նույնպես երկաթից է առաջանում, բայց հետզհետե ուտում է նրան, չափի զգացում ամեն բանում՝ կարևորը դա է,– փիլիսոփայեց Ամալյան։

–Իմ կարծիքով, ամենաուժեղ ատելությունը ամենամեծ սիրո ծնուննդն է։

Նրանք խոսում էին անկարևոր բաներից, բայց ինչպես ռեստորանում՝ երաժշտության, ծխի ու ժխորի մեջ, այնպես էլ հիմա, դրսում, նրանք երկուսն էլ երբեմն առ երբեմն բնազդաբար մտովի վերադառնում էին նույն պատմությանը՝ կապված ինստիտուտի լաբորատորիայում տեղի ունեցած անհաջող փորձարկման, Անտոնյանի մահվան ու Ստեփանի անելանելի վիճակի հետ։

–Ռաֆայել, դու ինչքան էլ ցանկանում ես անհոգ երևալ, միևնույն է, զգացվում է, որ ինչ-որ բան խիստ մտահոգում է քեզ,– առանց ամուսնուն նայելու ի վերջո ուղղակի ասաց Ամալյան։– Դա ի՞նչ բան է… Ես, իհարկե, գիտեմ, որ ընկեր կորցնելը ծանր բան է, և դրա համար ես այդպես մռայլ։

Ռաֆայելը մի առ ժամանակ լուռ քայլում էր։

–Գիտե՞ս ինչ, Ամալյա,– ասես ինքն իր հետ էր խոսում, ցածրաձայն ասաց նա,– դպրոցական ու ուսանողական տարիներն անցնելուց հետո ընկերների թիվը չի ավելանում և բոլոր կորուստներն արդեն դառնում են անվերադարձ։

–Իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ Ստեփանին դատի տան,– հարցրեց Ամալյան։

–Ամեն բան հնարավոր է,– պատասխանեց Ռաֆայելը, դարձյալ որոշ ժամանակ լռելուց հետո։– Նրա դեմ շատ հանցանշաններ կան։

–Շատ հանցանշաններ կան,– ակամա կրկնեց Ամալյան։– Դու ինչպե՞ս կարող ես նման ձևով խոսել նրա մասին։

–Ես ոչ թե նրա, այլ գործի մասին եմ խոսում։

–Միևնույն է, դու չպետք է այդպես խոսես։

–Լավ, չեմ խոսի, եթե չես ուզում։

–Ստեփանը դատապարտյալի աթոռին՝ երևակայելն անգամ սարսափելի է։

–Երևի նրա մտքով երբեք չի անցել, որ կարող է նստել մեղադրյալի աթոռին։

–Հըմ, բան ասացիր։ Ես դեռ չեմ հանդիպել որև մարդու, որ երազեր նստել մեղադրյալի աթոռին։ Սակայն ինքդ էլ տեսնում ես, որ այնտեղ ամեն օր նոր մարդիկ են նստում։

–Ռաֆայել, ինչպե՞ս կարող ես այդպես խոսել,– բորբոքվեց Ամալյան։– Դա ցինիզմի է նման։

–Իհարկե,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես նույնիսկ ընդունում եմ, որ դա հենց ցինիզմ է։ Ես էլ կարող էի նույնը ասել, բայց ավելի մեղմ ձևով, և դու այն կկոչեիր ճշմարտություն և իրավացի կլինեիր։ Ինչպես տեսնում ես, ճշմարտությունը ևս երբեմն ցինիզմ է հիշեցնում։ Մենք այդ կապակցությամբ կարող ենք վրդովվել ինչքան սրտներս ուզենա և նույնպես իրավացի կլինենք, որովհետև դա խաթարում է մեր օրինավորության զգացմունքը։ Բայց և նույն հաջողությամբ մենք կարող ենք վրդովվել ընդդեմ երկրի ձգողականության ուժի, որն, ինչպես հայտնի է, չի թողնում մեզ ճախրել հավքի նման։ Բայց ես, այնուամենայնիվ, մտածում եմ, որ պետք է քաջություն ունենալ ընդունելու այդ ճշմարտությունը, որը մենք կոչում ենք ցինիզմ։ Ընդունել այնպիսին, ինչպիսին որ այն կա։

–Իսկ ինչո՞ւ,-տարակուսած ասաց Ամալյան։– Ինչո՞ւ ընդունել։

–Թեկուզ նրա համար, որ այն իրական հիմք ունի և դրանից ոչ մի տեղ չես թաքնվի։

–Չգիտեմ, Ռաֆայել,– մտազբաղ ասաց Ամալյան։– Քեզ հաղթելն այնքան էլ դյուրին չէ։ Դու վերջում միշտ էլ իրավացի ես դուրս գալիս։ Բայց, այսօր, գիտե՞ս…

–Գիտեմ,– ընդհատեց Ռաֆայելը ,– այսօր իմ իրավացիությունը, չգիտես ինչու, քեզ դուր չի գալիս։ Ճի՞շտ կռահեցի։

–Այո…– ասաց Ամալյան, և գլուխն արագ թեքեց ամուսնու կողմը։-Իսկ դու ի՞նչ իմացար։

–Դա այնքան էլ դժվար չէ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։– Չէ՞ որ այն ինձ նույնպես դուր չի գալիս։

Ծովային նավահանգստի մոտ նրանք շրջվեցին ետ և լռին քայլեցին դեպի ավտոբուսի կանգառ։ Զբոսայգին հետզհետե դատարկվում էր։ Լռությունն առաջինը խախտեց Ամալյան։

–Ռաֆայել, ես քեզ վերջերես հարցրի՝ հավատո՞ւմ ես արդյոք, որ Ստեփանը հանցագործություն է կատարել,– ասաց նա։– Դու չցանկացար ասել ճշմարտությունը, իսկ սուտը լսել ես չուզեցի։

–Այո, հետո՞։

–Ներիր ինձ, Ռաֆայել, բայց ես հիմա համաձայն եմ լսել այդ սուտը։

–Ամենից շատ ես հենց դրանից էի վախենում։ Ուրեմն քո հավատն իմ հանդեպ այնպես հիմնովին է խախտվել, որ սկսել ես հենարանի կարիք զգալ։ Ոչ, Ամալյա, սուտը ամենահամապատասխանը չէ այդպիսի հումքի համար։

Ամալյան հանդիմանությամբ նայեց Ռաֆայելին։

–Այդպես կշտամբանքով մի նայիր ինձ,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես հասկանում եմ, որ չկա առավել նողկալի բան, քան պարզորոշ դրված հարցին խուսափողաբար պատասխանելը։ Ուստի, ավելի լավ է մի քիչ էլ սպասենք, տեսնենք ինչ կասի փորձաքննությունը։

–Փորձաքննությունն իր տեղը, իսկ դո՞ւ։

–Գուցե օբյեկտիվ բնույթի տեխնիկական ինչ-որ անսարքություն է եղել ապարատի մեջ… փորձաքննությունը ցույց կտա։ Այսպես ժամանակից շուտ դժվար է որևէ բան ասել…

–Ռաֆայել, ինձ քո կարծիքն է հետաքրքրում,– ընդհատեց նրան Ամալյան։– Ախր, տեսնում եմ, դա թաքցնել անհնարին է. քեզ ինչ-որ բան մտատանջում է, ինչ-որ մի միտք, որից դու, հավանորեն, կուզենայիր ազատվել, սակայն չես կարողանում։ Ասա ինձ սրտինդ, և դու քեզ լավ կզգաս։ Ախր, չէ՞ որ ուրիշ չեմ ես քեզ համար։

Ռաֆայելը լուռ էր։ Նա նայեց դատարկ պողոտային. ոչ մի մեքենա չէր երևում։

–Ավտոբուս չկա,– հայացքը փախցնելով, անորոշ ասաց նա։

–Եթե քեզ համար դժվար է, ես ինքս կարող եմ ասել, – Ռաֆայելի խոսքին ուշք չդարձնելով, ասաց Ամալյան…

–Իսկ ի՞նչ պիտի ասես։

–Կամ Ստեփանի, կամ էլ Եվայի մասին դու այնպիսի բան գիտես, որ ոչ ոք չգիտի։ Ճի՞շտ է։

–Ինչի՞ց եզրակացրիր։

–Անտոնյանի զոհվելու օրը դուք հիվանդանոցից եկաք տուն, հիշո՞ւմ ես։

–Այո։

–Այնտեղ էին նաև Ստեփանն ու Եվան։

–Ես դա հիշում եմ։

–Դու բոլորի մոտ սկսեցիր հարցուփորձել Ստեփանին։

–Հետո՞ ինչ։

–Մի՞թե պարզ չէ, որ նման սարսափելի ողբերգության մասին, երբ այնքան թարմ է դեռ վերքը, այդպես մանրամասնորեն չեն խոսում ջահել կնոջ ներկայությամբ, եթե նույնիսկ այդ կինը չի սիրել իր ամուսնուն… Քո ձայնի մեջ նախատանք կար, կարծես Ստեփանը նախօրոք գիտեր, որ Անտոնյանը պետք է մահանար այդ օրը։ Դրա համա՞ր չսարքեցիր արդյոք այդ ամբողջ հարցաքննությունը։ Ասես դու գիտեիր, որ Ստեփանն ու Եվան պայմանավորվել են ինչ-որ բանում, և դու ուզում էիր ստուգել քո կասկածները…

–Նայիր, տաքսի է գալիս,– Ռաֆայելը առաջացավ և, բարձրացնելով ձեռքը, կանգնեցրեց սրընթաց մոտեցող տաքսին։

*******

Ռաֆայելն ուզում էր լաբորատորիա՝ Ստեփանի մոտ իջնել պլանավորումից անմիջապես հետո, բայց ստացվեց այնպես, որ նրա մոտ պատվիրատուներ եկան նավթավերամշակման գործարանից, ու նա ստիպված եղավ կրկին կանչելու գլխավոր ինժեներին ու տեխնոլոգիական բաժնի պետին, և նրանք երկար ժամանակ վիճաբանում էին այն մասին, որ եռամսյակն ավարտվում է, այնինչ ինստիտուտի մեղքով ձգձգվում էին կոմպրեսորային սարքերի նախագծման աշխատանքները։ Նա ազատվեց միայն ընդմիջումից մի քանի րոպե անց և իջնելով լաբորատորիա, տեսավ, որ լաբորատորիայի դուռը փակ է։ Ռաֆայելը թեթևակի ծեծեց դուռը, ուզում էր ետ դառնալ, բայց այդ պահին բացվեց այն։ Ստեփանը՝ սպիտակ խալաթը հագին, միանգամայն գունատ՝ ինչպես Ռաֆայելին թվաց, կանգնել էր դռան մոտ։

–Բարև, Ստեփան,– ասաց Ռաֆայելը, մտնելով ներս, ուր զգացվում էր էթիլային սպիրտի, եթերի ու ամոնյակի սուր հոտը։– Դու ինչ է, մենա՞կ ես։ Իսկ ո՞ւր են մնացածները։

–Ընդմիջման գնացին։

–Իսկ դու ինչո՞ւ չես գնացել։

–Ես եկել եմ այն համոզման, որ կյանքի երկարացման գաղտնիքը այն չկարճացնելու մեջ է, իսկ դրան հասնել կարելի է միայն ժամանակ առ ժամանակ թերասնվել։

–Կեցցես, մեծ մարդիկ ուտելու հարցում միշտ էլ եղել են չափավոր։

Ստեփանը նստեց գծագրական սեղանի մոտ, իսկ Ռաֆայելը սկսեց քայլել առաջ ու ետ, մերդընդմերթ Ստեփանի ուսի վրայով նայելով գծագրերին։

–Ես ոչ թե եկել եմ քեզ խանգարեմ՝ ինչպես դու ես հակված մտածելու,– ասաց Ռաֆայելը, կանգ առնելով Ստեփանի դիմաց,– այլ եկել եմ որոշ մտքեր փոխանակելու։

Ստեփանը զարմանքով նայեց Ռ աֆայելին, քմծիծաղեց.

–Դու ինչ է, հեռավորության վրա կարդո՞ւմ ես մտքերս։

–Ոչ, պարզապես դրանք գրված են քո դեմքին… Ինչ-որ մեկն ասել է, որ մենակությունը լավ բան է։ Զիլ է, չէ՞, ասված։ Դու այդ ինչ է, էլի՞ ես գծագրում։ Ես էլ կարծում էի, թե ինքնասպանություն ես գործելու։

–Գուցե խոստովանությո՞ւն անեմ։

–Անշուշտ, թե չէ փակ են քո առջև դրախտի դռները։

–Վերջին ժամանակներս ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ։ Խոսում եմ մարդկանց հետ ու շարունակ մտածում՝ իսկ եթե հանկարծ չի հավատում ու հենց այնպես է գլխով անում, հանուն քաղաքավարության։ Այսօր կոպտեցի տեղակալիդ։ Առանց որևէ պատճառի վիրավորեցի մարդուն։

–Խոստովանիր, խոստովանիր զանցանքներդ,– ծիծաղեց Ռաֆայելը։– Այդ մասին ինձ հաղորդել են։

–Արդե՞ն… Պետք է ասել, որ ինֆորմացիոն դրվածքը գերազանց է ինստիտուտում։

–Կատակի, կատակի, իսկ եթե այդ տեղակալի տեղ ես լինեի, մի դիմում կգրեի կուսկազմակերպության քարտուղարի անունով ու պատիվ կպահանջեի։

–Բախտս բերել է, որ ոչ թե քեզ, այլ քո տեղակալին եմ վիրավորել։ Նա ավելի նրբազգաց գտնվեց, և դրա համար ես երախտապարտ եմ նրան։ Բարի մարդկանցով լիքն է աշխարհը, բայց, դժբախտաբար, մենք հազվադեպ ենք հանդիպում նրանց։– Ստեփանը ուղիղ նայեց Ռաֆայելին, ապա ասաց.– Ասա, բայց միայն ճիշտը, քեզ ի՞նչն է բերել ինձ մոտ։

–Բարձր նրբանկատությամբ օժտված մարդկանց հետ հանդիպելու ծարավը։ Նման մարդկանց ևս, դժբախտաբար, հազվադեպ ենք հանդիպում։

–Ի սեր աստծո, միայն թե առանց առեղծվածների,– խնդրեց Ստեփանը։

–Գիտե՞ս ինչ կա,– ասաց Ռաֆայելը,– ընկնելով նույնպիսի փորձանքի մեջ, մարդիկ, սովորաբար, սկսում են սեր ու հավատարմություն բացատրել ինձ։ Դու ընդհակառակն ես անում։ Դա արդեն ինչ-որ բան նշանակում է։

–Մեր մեջ ասած, դու, ինչպես երևում է, մարդկանց մասին այնքան էլ նպաստավոր կարծիքի չես։ Դու ներիր ինձ, իհարկե, բայց ակնարկներով խոսել չեմ կարողանում։

–Իսկ քեզ չի՞ թվում, որ դրանով դու կարող ես վիրավորել։

–Գուցե,– պատասխանեց Ստեփանը։-Համենայն դեպս, քո խոսքից ես այդ տպավորությունը ստացա։

–Դու չափն անցնում ես, Ստեփան,– ասաց Ռաֆայելն առանց չարության և մոտեցավ լուսամուտին։

–Ներիր,– արձագանքեց Ստեփանն անտրամադիր։– Տեխնիկայում այսպիսի մի արտահայտություն կա՝ բարոյական մաշում։ Դա այն է, երբ սարքավորումը դեռևս աշխատում է, բայց արդեն դեն նետել է պետք։

–Ստեփան։

–Ասա, լսում եմ։

–Ամեն մարդ իր տեսակետն ունի այս կամ այն երևույթի նկատմամբ, և դա նրան իրավունք է տալիս…

–Հանգիստ թողնենք ամեն մի մարդու, խոսքը հիմա վերաբերում է ինձ ու քեզ։ Ինչպիսի՞ն է անձամբ քո տեսակետը։ Իմ սիրտը մի բան է հուշում միայն,– նա հայացքով ցույց տվեց բարձր առաստաղը,– մի օղակ գցել ու կախվել այնտեղից։

–Առանց մելոդրամական ժեստերի էլ կարելի է ապրել,– ասաց Ռաֆայելը։– Դա մեր տարիքին չի սազում։ Թե համաձա՞ն չես։

–Համաձայն եմ,– պատասխանեց Ստեփանը և, ելնելով տեղից, ասաց.– գիտե՞ս, Ռաֆայել, ես հիմա մտածեցի այն մասին, որ, եթե գործը հասնի դատարան, ապա դու…

–Գործը դատարան չի հասնի,– կտրուկ ընդհատեց Ռաֆայելը։

–Ինչո՞ւ։

–Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ դու մեղավոր ես,– հանգիստ պարզաբանեց Ռաֆայելը,– քո մեղավորությունը անհնարին է իրավաբանորեն ապացուցել։

–Իսկ ենթադրել, որ ես մեղավոր եմ՝ հնարավո՞ր է, իսկ կասկածել՝ հնարավո՞ր է։ Դե ինչ, շնորհակալություն գոնե այն բանի համար, որ կասկածի տակ ես դնում իմ մեղավորությունը։ Չէ՞ որ դա այդպես է,– ընդհուպ մոտենալով Ռաֆայելին հարցրեց Ստեփանը։– Չէ՞ որ, իրոք, կասկածի տակ ես դնում։ Ասա, խնդրում եմ, ասա, որ ես սխալվում եմ։

–Ոչ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։

–Ես քեզ չեմ հասկանում,– կրկին նստելով տեղը, շփոթված ասաց Ստեփանը։– Չեմ կարողանում հասկանալ։

–Ի՞նչ կա այստեղ չհասկանալու,– մտահոգ ասաց Ռաֆայելը։– Ախր, դու ինքդ էլ չես հավատում, որ արել ես ամեն մի հնարավոր բան ու կանեիր, անշուշտ՝ փրկելու Անտոնյանի կյանքը։ Չէ՞ որ դա այդպես է։

–Չէ, մեզնից մեկը խելագարվել է,– գլուխն օրորեց Ստեփանը։– Կամ էլ երկուսս ենք խելագարվել։

–Հավատալի է,– ժպտաց Ստեփանը

–Ինչպե՞ս թե՝ հավատալի է։ Դա այդպես էլ կա… Լսիր, ապարատն ուղարկված է փորձաքննության, դու ինչպես՞ կարող ես նման բան մտածել՝ առանց իմանալու փորձաքննության եզրակացությունը։

–Փորձաքննությունը շատ բան կպարզի, բայց ոչ բոլորը,– ասաց Ռաֆայելը։– Ասա ինձ, դու ինչպե՞ս վերաբերվեցիր այն աղմուկին, որը, ըստ էության, կարող էր որպես նախազգուշացում ծառայել ձեզ համար։

–Գրողը տանի, քանի՞ անգամ կարելի է կրկնել,– ասաց Ստեփանը վրդովմունքով։– Ախր, ասում եմ քեզ , այդ աղմուկը ժամեր չի տևել, այլ տասը վայրկյանից ոչ ավել։ Հասկանո՞ւմ ես, տասը վայրկյան, ընդամենը տասը… Դու չես կարող պատկերացնել, թե դա ինչ է նշանակում։ Մի ակնթարթ։

–Եթե, իհարկե, համեմատելու լինենք հավիտենականության հետ։ Մի ակնթարթում մեռնում են մարդիկ, բայց ակնթարթը կարող է և մի կյանք փրկել… Մարդկային կյանքը ևս մի ակնթարթ է և կարևորը ոչ թե այն է, թե ինչ տևողություն ունեցավ այդ աստղային ակնթարթը, այլ թե ինչպես անցավ այն, ինչպիսի հետք թողեց… -Ռաֆայելը հևասպառ լռեց, այդպես լուռ մնաց որոշ ժամանակ, հետո սիգարետի ծուխը օղակ-օղակ բաց թողնելով, արդեն հանգիստ ձայնով շարունակեց.– Եվ այսպես, այդ աղմուկը տևեց տասը վայրկյանից ոչ ավել։ Ահա քո վայրկյանները,– նա նայեց ժամացույցին՝ հետևելով վայրկյանաչափի սլաքին, և մատների վրա սկսեց հաշվել՝ մեկ-մեկ ծալելով դրանք, մեկ… երկու… երեք… չորս… հինգ… վեց… յոթ… ութ… ինը… տասը,– գլուխը անսպասելի ետ գցելով՝ Ռաֆայելը նայեց Ստեփանին, որը, ձեռքերով ականջները փակած, սարսափով նայում էր իրեն։– Եվ այս ամբողջ ժամանակ ապարատն աղմկում էր՝ սպառնալով պայթել։

–Բավական է, – ասաց Ստեփանը ծանր շնչելով։– Լսո՞ւմ ես, բավական է, դա սարսափելի է։

–Ինչո՞ւ։

–Նրա համար, որ այդ րոպեին ես ուրիշ բանի մասին էի մտածում…– Ստեփանը խորը շունչ քաշեց։– Ճնշումը հանկարծակի սկսել էր բարձրանալ, և ես այդ ժամանակ ձգտում էի, որպեսզի մթնոլորտային ճնշումը չանցնի հարյուր տասից։ Ես ճնշաչափի սանդղակին էի հետևում…

–Հանցագործությունների ութանասուն տոկոսը կատարվում են այն պատճառով, որ մարդիկ, ովքեր պարտավոր են ժամանակին կանխել այն, չեն կանխում։

–Ահա, ի վերջո դու արտասանեցիր այդ բառը՝ հանցագործություն, և ամեն ինչ ընկավ իր տեղը,– ասաց Ստեփանը չարախինդ ծիծաղով։– Շնորհակալություն, Ռաֆայել… Իսկ հիմա ես պետք է քեզ խոստովանեմ՝ այո, ես եմ սպանել Անտոնյանին… Գիտեմ, դու հիմա չես հավատա ինձ, բայց դա այդպես է։ Ես տեսա, որ նա եկավ շատ վատ տրամադրությամբ։ Այդպիսի վիճակում, ինչպիսին Անտոնյանն էր, մարդիկ մահ են փնտրում։ Եվ ես օգտվեցի դրանից։ Ես չխանգարեցի նրան մեռնել, որովհետև ուզում էի ետ վերադարձնել Եվային։ Վերջ։ Իսկ հիմա խոսենք եղանակից։ Դասական անվնաս թեմա է։

–Հուսանք, որ այն, ինչ ասացիր հիմա, անմիտ բարբաջանքնե էին և որ փորձագետները ինչ-որ անսպասելի բան կգտնեն քո ապարատում։ Դեհ, իսկ հիմա սկսիր եղանակի մասին։ Սպասիր։– Ինչ-որ բան մտաբերելով, Ռաֆայելն արագ նայեց ժամացույցին և ասաց.– Չէ, ներիր, ավելի լավ է, ես գնամ, շտապ պետք է զանգեմ մինիստրություն։ Իսկ քեզ մոտ եկա՝ ասելու, որ վաղը երեկոյան գաս մեզ մոտ, Ամալյայի դիպլոմը պետք է նշենք։

–Շնորհակալություն,– ակամա ասաց Ստեփանը։

*******

Օրվա վերջին լաբորատորիա եկավ դիրեկտորի քարտուղարուհին և ասաց, որ Ռաֆայել Աղասիևիչը Ստեփանին շտապ կանչում է իր մոտ։ ''Տեսնես հիմա՞ ինչ է եղել'',– մտածում էր Ստեփանը, սանդուխքներով բարձրանալով երկրորդ հարկ։ Դիրեկտորի ընդունարանում սպասողներ կային, սակայն քարտուղարուհին հայացքով հասկացրեց նրան, որ ներս մտնի։

Ռաֆայելը խոսում էր հեռախոսով։ Նա ելավ տեղից՝ շարունակելով խոսել ու աշխատելով ինչքան հնարավոր է խոսակցությունը կարճ կապել։ Վերջապես նա ցած դրեց ընկալուչը, սևեռուն նայելով Ստեփանին, ժպտաց բեղի տակ, և դանդաղ մոտեցավ նրան։

–Ի՞նչ ես այդպես նայում,– չհամբերեց Ստեփանը։– Առաջին անգա՞մ ես տեսնում։

–Քիչ առաջ զանգեցին փորձաքննության հանձնաժաղովից,– բառերը հահ-հատ արտասանեց Ռաֆայելը, դողացող ձեռքերով վառելով սիգարետը։– Ճնշաչափի մեջ գործարանային դեֆեկտ է հայտնվել։ Այն մթնոլորտային ճնշումը ցածրացած է ցույց տվել։

Տիրեց կարճատև դադար։ Ռաֆայելը մի քայլ ևս մոտեցավ։ Ժպիտը խաղում էր նրա շուրթերին։ Նա ձեռքը դանդաղ մեկնեց Ստեփանին։ Սա լուռ նայեց իրեն մեկնած ձեռքին, ասես երկմտալով՝ ընդունի՞ այն, թե՞ ոչ։

–Գնա գրողի ծոցը,– ի վերջո ասաց նա ոչ այն է հոգնած, ոչ այն է հուսահատված, նստեց ողորկած երկար սեղանի շուրջը շարված աթոռներից մեկին և, ձեռքերով ծածկելով դեմքը, շշնջաց.– Բոլորդ գնացեք գրողի ծոցը…

*******

Հայրը եկավ քսանյոթի երեկոյան, Անտոնյանի թաղման հաջորդ օրը։ Եվան տանը չէր։ Դուռը բաց արեց Մարիամը։ Ծերունին սկզբում զարմացավ՝ աղջկա տանը տեսնելով նրան, սակայն Մարիամը բացատրեց բանի էությունը, և ծերուկը ներս մտավ՝ դեմքը, չգիտես ինչու, դժգոհ կնճռոտելով։

–Մի քիչ հետո կգա,– զգույշ տեղեկացրեց Մարիամը և գնաց խոհանոց՝ թեյ դնելու։

Ծերունին շրջում էր սենյակներում՝ ուշադիր դիտելով սպասքապահարանում շարված թանկարժեք բյուրեղապակին, պարսկական գորգերը, պատերին փակցվաց յուղաներկ նկարները…

–Գործի համար է գնացել ,– խոհանոցից ասաց Մարիամը։ Ուզում է գործի մտնի։

–Ինչ է, գո՞րծ է ման գալիս,– վերադառնալով՝ հարցրեց ծերունին, տեղավորվելով խոհանոցային աթոռին։– ինչո՞ւ։

Մարիամը ախուվիշով պատմեց Անտոնյանին պատահած ողբերգության մասին։ Ծերուկը ոչինչ չասաց, լուռ լսեց նրան մինչև վերջ՝ առանց որևէ բառ ավելացնելու։ Իսկ Մարիամն ասաց.

–Բա ինչ, էս դարում անգործ մարդուն ո՞վ է հաց տալիս, որ ուտի։

–Հա, էդ մեկը ճիշտ է,– ծերունին մտացիր նայեց պատերին։– Իսկ պատերին ձեռ տվող չի՞ եղել։

–Ի-ի՞նչ,– զարմացավ Մարիամը։

–Մեր տան պատերին, ասում եմ, ձեռ տվող չի՞ եղել։

–Իսկ ինչի՞ պիտի ձեռ տան… Քարե պատեր են, որ հազար տարի էլ մնա՝ ոչ մի բան։ Հրեն բանալին կախած է, մեկ-մեկ Եվայի հետ գնում-նայում ենք։

–Ուրեմն գործ է ման գալիս,– կրկին ասաց ծերունին։– Մի տես որ օրն է ընկել, որ գործ է ման գալիս… Երևի քեզ փողից-բանից տալիս է, որ օգնես իրեն, հա՞…

–Ի՞նչ,– դարձյալ զարմացավ Մարիամը։– Փողն ինչիս է պետք , էն աշխա՞րհն եմ տանելու։

–Ուրեմն հենց էնպես օգնում ես… Ապրես, էդ բանը դուրս եկավ։ Էդպես է պետք։ Բա ոնց…

–Շատ երկար տարիներ է, ինչ կապված եմ էս ընտանիքի հետ,– պատմեց Մարիամը։– Առաջին կնկա ժամանակ էլ, աստված հոգին լուսավորի, մոտ ենք եղել, իսկ Եվան ոնց որ իմ աղջիկը… Էսպիսի վատ ժամանակը ինչպես թողնես նրան չորս պատի արանքում։ Բա աստված կվերցնի՞ դա։ Չի վերցնի։

–Ապրես,– փնթփնթաց ծերունին։– Շատ շնորհակալ եմ, պարտքի տակ մնացողներից չենք։ Եվան շա՞տ է տանջվում մարդի համար։

Մարիամը ուսերը վեր քաշեց։

–Երեսից ոնց որ չի երևում, որ շատ տանջվելիս լինի,– ասաց նա,– իսկ հոգու ներսում… Դե, հո ուրիշ չի եղել, հարազատ մարդն էր։ Բա ի՞նչ, տանջվելիս կլինի։

–Իսկ պարկետը ոնց որ կար, էլի նո՞ւյնն է,– Մարիամի համար անսպասելի հարցրեց ծերունին։

–Ի-ի՞նչ։

–Պարկետն, ասում եմ, հանկարծ չե՞ք փոխել։ Նո՞ւյնն է։

–Պարկե՞տը։ Էդ մեկը չեմ իմանում։

–Ուրեմն էդպես, չես իմանում,– մտազբաղ ասաց ծերունին։– Ասացի՝ գուցե պարկետը փոխել են։