ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

Ես ուզում եմ գրել քո մասին, Մայա:

Ես եկա հեռավոր Կրասնոդոն ու Կրասնոդոնին կից՝ Պերվոմայկա բանավանում գտա ձեր տունը, որտեղ ապրել ես դու: Ես ուզում էի տեսնել այն բոլոր իրերը, ինչին ձեռք ես տվել, ուզում էի տեսնել քո գրասեղանը, քո մահճակալը, քո գրքերը, այն ամենը, ինչ կապված էր քեզ հետ, ուզում էի տեսնել մորդ, զրուցել քո մասին: Բայց դա հնարավոր չէր. մայրդ նոր էր դուրս գրվել հիվանդանոցից, խստիվ արգելված էր նրան հուզվել:       Նա կանգնած էր պատուհանի մոտ և հուսաբեկ հայացքով նայում էր դուրս, ուր երկինքը մանր արցունք էր մաղում:

Ես ուզում եմ պատմել քո մասին:       Քառասուներկու թվի հուլիսյան այն օրվա մասին, երբ աղջիկների հետ գնացել էիք դպրոց՝ հասունության ատեստատներ ստանալու, և մայրդ, սրտի անդիմադրելի մղումով, անհանգիստ դուրս էր եկել փողոց, քեզ էր սապասում:       Ձեր ձայնը մեկ հատվելով, մարելով գմո՜ւմ, հեռանում էր, մեկ քամու հետ թեթև գալիս, լսվում էր շատ մոտիկ, և Աննա Փահլևվանովան չեր կարողանում հասկանալ՝ գալի՞ս եք արդեն, թե՞ դպրոցի բակից են լսվում ձեր ձայները:

Անաստղ երեկո էր, երկինքը պատված էր գորշավուն ամպերով, ամպերի արանքից երբեմն երևում էր լուսինը, և այդ լուսինն էլ նման չէր լուսնի, կարծես երկնքից կախված լապտեր էր, որ աղոտ լուսավորում էր գետինը:

Տան բակից, ցանկապատի վրա կիսաթեքվելով, Աննա մի անգամ էլ նայեց կիսամութ փողոցին. Չէ, աղջիկները չէին երևում. Դատարկ փողոցով հարևանուհին քշում էր կովը՝ ձեռքի ափով խփելով նրա գավակին, և կովը մթան մեջ ծանրորեն օրորվելով գնում էր առջևից:

Այնտեղ, Վորոշիլովգրադից էլ այն կողմ՝ երևի, Լիսիչանսկի վրա, երկինքն ավելի սևակնած էր՝ ա՞մպն էր սև, ծո՞ւխ էր, թե՞ ինչ՝ երկնքի այդ մասը շարունակ խավարով էր պատված: Միայն մերթ ընդ մերթ հորիզոնի այդ հատվածը հանկարծակի կարմրում էր, հետո, ցնցելով գիշերային տաք երկինը, խուլ արձագանքում էին պայթյոնները, և նորից ամեն ինչ խաղաղվում, մարում էր: Մնում էր ծղրիդների տխուր, թախիծով լի երգը՝ այգու ինչ որ հեռավոր ծայրում, խավարի մեջ:

Աշնանն ու ձմռանը գերմանացիները գրավել էին Դոնի-Ռոստովը, Տագանռոգը, հետո՝ Վորոնեժը, Խարկովը, հետո՝ Սևաստոպոլը, Ստալինոն, թշնամին հարավից արդեն մոտենում էր Ստալինգրադին, ամենուր՝ ճանապարհներով ու ճանապարհներից դուրս՝ տափաստանի միջով, քայլումէին սովետական զինվորները՝ գունատ, գլխիկոր ու տխուր, գնում էին նրանք դեպի Լիխայա, Մորոզովսկ ու Ստալիգրադ, գնում էին տապի, անձրևի ու ցեխի միջով, գիշեր ու ցերեկ. նահանջում էին:

«Մի՞թե արդեն Լիսիչանսկը նույնպես վերցրել են,-տանիքների, այգիների, քնած տափաստանի վրայով նայելով հեռուները, տխրությամբ մտածում էր Աննա Փահլևվանովան:– Տեր աստված, մի՞թե ամեն ինչ վերջացած է»:

Տափաստանի վրա, հեռվում, ինչպես կայծակի ժամանակ, միանգամից բռնկվում էր երկինքը, լսվում էին խուլ որոտումները, գետինը դողում էր, հրդեհը նստում էր, րոպեները դանդաղ ձգվում էին, հետո նորից ու նորից, ավանի ծայրից գալիս էր աղջիկերի ձայնը՝ ծիծաղի փշրանքների, երգի կտորների առանձին բառեր՝ քամին սրբում, ամեն «նչ տանում էր, հարևանուհին քշում էր կովը՝ հո՜, արդեն մոտեցել, անցնում էր ցանկապատի մոտով, ասաց.

–Բարի երեկո, Աննա Վասիլևնա:

Ասես նոր միայն նկատեց. ավանային խանութի գործակատարուհի Ռաիսա Վիրիկովան էր՝ սուր դեմքով, քիչ վեր ցց ած սուր քթով, նիհար, երկար՝ շորի մեջ փաթաթած չոր ձող:

Աննան թեթևակի գլխով արեց.

–Բարի երեկո:

Այդ Ռաիսան, եթե մտնեիր նրա մոտ՝ խանութ, հարյուր գրամ շաքարի, մի տուփ լուցկու, մի կոճ թելի, երկու րոպեի արանքում հազար հարց կտար՝ առանց պատասխանի սպասելու, հազար նորությոն կասեր՝ հետն էլ զարմանալով, գլուխն օրորելով, շուրթերը ծռելով, նա ավանում եղած ու չեղած, անցած ու գալիք բոլոր նորությունները այդ հարյուր գրամ շաքարի, մի տուփ լուցկու, մի կոճ թելի հետ կդներ առջևդ՝ «բա, էսպիսի բաներ», ու նոր միայն դուրս կգայիր՝ թեթևացած ու բախտավոր, որ հաջողվեց այդքանով պրծնել նրանից:

Եվ ահա այդ Ռաիսան, ոտը կախ գցելով, ասաց.

–Երևի աղջիկներին եք սպասում, հա՞, Աննա Վասիլևնա: Դպրոցի բակում են, հեռվից տեսա: Ինչ որ մեկը հարմոն էր նվագում: Կարծեմ Պոպովների Տոլիկն էր: Նա նվագրլ գիտի՞:

–Չգիտեմ,– անտարբեր պատասխանեց Աննան:

–Նա է՞լ է տասը ավարտել:

–Այո,– մտասույզ պատասխանեց Աննան:

–Մեր Զինան էլ այնտեղ է: Ես հեչ չգիտեի, դաշտից եկավ խանութ, ասեց՝ ուշ եմ գալու:Հասունության ատեստատները բերել են, ասաց պիտի ստանանք: Ամբողջ դասարանով էնտեղ են: Երաժշտությոն են լսում… Մայան գերազանց ավարտեց, չէ՞-անսպասելի հարցրեց նա:

Նրա հարցը, հարցման ձևը, ձայնի նախանձկոտ չորությունը՝ բոլորովին դուր չեկան Աննա Փահլևվանովային, բայց նա ուշադրություն չդարձրեց դրան:

–Այո,– հպարտությամբ ու անչար ասաց նա:– Ուզում էինք բժշկական ինստիտուտ տալ: Հորեղբայրը Ռոստովում է ապրում, ամեն նամակում գրում էր՝ տասն ավարտեց թե չէ՝ գալիս եմ տանեմ մոտս: Բայց ամեն ինչ տակն ու վրա եղավ… Գոնե շուտ վերջանար…

–Մերը երեքներով ավարտեց,– կեղծ թառանչանքով ասաց Ռաիսա Վիրիկովան:– Բայց դե, չեմ տխրում,– միանգամից ու փոխված ձայնով ավելացրեց նա:– Նույն բանն է՝ ուզում ես գերազանց ավարտիր, ուզում ես երեքներով, միևնույն է, ոչ մի տեղ չես կարող գնալ սովորելու: Ամբողջ Ուկրաինայից մի Վորոշիլովգրադի մարզ է մնացել, են էլ հրեն վերցնում են: Էսօր առավոտյան, ժամը հինգը չկար դեռ, նոր նոր լույսը բացվում էր, տեսնեմ մեկը ծեծում է դուռը: Ռուս զինվոր է՝ ուսապարկը շալակին, անթրաշ՝ իսկական մուրացկան՝ հաց է ուզում: «Գերմանացիները Լիսիչանսկը վերցրին»,– ասաց: Բա, հիմա մարտերը Վորոշիլովոգրադի մոտերքում են գնում: Դրա համար եմ ասում՝ միևնույն է: Այսօր կաս՝ դրանով էլ պիտի գոհ լինես: Մարդ չգիտի, թե վաղն ինչ է գալու իր գլուխը: Իսկ նրանց ի՜նչ կա,– ասաց նա աղջիկների մասին:– Նրանց համար ոչ պատերազմ կա, ոչ կոտորած, ջահել են, չեն հասկանում, իրեց համար երժշտություն են լսում: Իսկ մենք, ահա, մտածում ենք, թե ինչ է լինելու: Ես մի բան ասեմ քեզ. իմ կարծիքով, գերմանացիները կհաղթեն: Հիտլերն ասել է՝ մինչև էս նոյեմբերի յոթը չի քաշի: Տեսնենք, գուցե լավը դա է:

–Ինչպե՞ս,– ականջներին չհավատաց Աննա Վասիլևնան:– Ինչպե՞ս թե՝ գուցե լավը դա է:

–Այն էլի, որ Զինաս երեքներով վերջացրեց տասը,– խոսքն իսկույն շուռ տվեց Ռաիսա Վիրիկովան:– Թող ինստիտուտ, համալսարան չլինի, թող տեխնիկում լինի՝ ի՞նչ նշանակություն ունի: Թող բժշկական տեխնիկում լինի, պահանջ՝ ինչքան ասես: Ճի՞շտ չեմ ասում…

Պատասխան չկար:

–Դե ես գնամ,– ցածր ասաց Վիրիկովան:– Բարի գիշեր:

Աննա Վասիլևնա Փահլևվանովան մտախոհ կանգնել էր այգու դռնակի մոտ, մթան մեջ, և երկար նայում էր կիսամութ, անմարդ փողոցով քայլող հարևանուհու ետևից:

Ամպերը քանդվում, ցրվում էին: Քանդված ամպերի արանքից կապտին էին տալիս հեռու երկինքը՝ լիքը փոքր ու մեծ աստղերով: Աստղերը սառը ժպտում էին: «Նրանց համար ոչ պատերազմ կա, ոչ կոտորած, իրենց համար երաժշտություն են լսում»: Աննան ծանր օրորեց գլուխը: «Պատերազմը նրանց համար է,– մտովի պատասխանեց նա:– Մերն անցել է, մենք մեր կյանքը՝ լավ, վատ, ապրել ենք: Իսկ նրանցը առջևում է դեռ»: Հիշեց աղջիկներին մինչև պատերազմը՝ ուրախ, շարունակ ծիծաղը շրթերին: Հավաքվում էին, ինքը նրանց համար թթվասերով կարկանդակ էր թխում: «Էս ինչ լավն է, Աննա Վասիլևնա,– ասում էին:– Է՞լ երբ եք թխելու»: Իրար ձեռ առնելով ուտում էին, կատակում, ծիծաղում էին: «Կամաց ծիծաղեցեք,– ժպտալով ասում էր ինքը,– ապակիները թափվեցին»: Ո՜ւմ ես ասել… Իսկ հետո, պատերազմը սկսելուց հետո, նրանք փոխվեցին, ասես միանգամից մեծացան: Էլ կատակներ՝ համարյա չէին լինում. Չէր ստացվում, ծիծաղ՝ բոլորովին չէր լինում, եթե լինում էր, ուրեմն, դա ծիծաղ չէր, պարզապես ծիծաղի նման մի բան էր՝ թախծոտ, տխուր: Պատեֆոն էին նվագում՝ միշտ միևնույն երգը՝ դեղնած արտերի ու այդ արտերի միջով գնացող միայնակ ձիավորի մասին: Ձայնապնակը դանդաղ պտտվում էր, դանդաղ ծորում էր երգը: «Դեղնած արտերը մեղմիկ օրորվում են,– երգի հետ կամացուկ ասում էր Ուլյանան. Ասես երգը օտար լեզվով էր, թարգմանում էր:– Արտերը օրորվում են, արտերի մեջ լուռ կանգնած ծառերը քամու հետ տխուր գնում, գալիս են: Տերևները թրթռում, դողում են՝ շրջելով երեսները, հեռվում, արտերից այն կողմ, իրիկնային աղջամուղջի միջով մի ձիավոր է գնում: Ո՞ւր է գնում նա այդպես ուշ, աղջամուղջի միջով ո՞ւր է գնում նա…»

Լռելյան, մտախոհ նստում էին, անորոշ նայում մի կետի ու հետո՝ «Էս ի՞նչ դառավ կյանքը,– հանկարծ հառաչում էրմեկնումեկը:– Ինչո՞ւ այսպես դառավ, աշխարհն ինչո՞ւ այսպես փոխվեց…» Ոչ ոք չէր պատասխանում:

Ամպերը արագությամբ ետ էր քաշվում: Անեզր երկնքի վրա մի ամպակտոր կար միայն՝ ուղիղ լուսնի դեմ- հանդիման: Հետո ամպակտորի հետ ետևից սահեց , հանդիսավոր դուրս եկավ գունատ լուսինը՝ արդեն մաշված, թափանցիկ մի սառցակտոր՝ երկնի կապտաժեռ ծովում, և ամեն ինչ սկսեց շողշողալ կաթնալույսի մեջ:

Նրանք դուրս եկան դպրոցի բակից՝ աղմուկով, աղաղակով, վեճ ու կատակով, դարպասի մոտ խմբվեցին ծերունի պահակ Սեմյոն Միտրոֆանովիչի գլխին, սկսեցին հրաժեշտ տալ:

–Դե պինդ կացեք Սեմյոն Միտրոֆանովիչ, դպրոցը ձեզ ենք թողնում,-ժպտաց Դեմյան Ֆոմինը:– Մի գերմանացու անգամ չթողնեք ներս մտնի դպրոց:

–Չ-չեմ թողնի,-կակազելով ասաց ծերունին՝ ժպտալով:-Վից-ունտեր օֆիցերՍեմյոն Կ-Կոմոլովի ձեռքերում ուժ կա դեռ… Մ-մենք էստեղ, Դոնի տափաստանում ինչե՞ր ենք արել ընկեր Բ-Բուդյոննու հրամանատարությամբ… Տ-տասնութ թվականին գերմանացիներին էնպես ջարդեցինք… Ափսոս, հազար ափսոս, անցյալ տարի Մ-Մոսկվայի մոտ, Յախոմայում, վիրավորվեցի, թե չէ՝ կ-կռվեի մինչև վերջ… Քայց ոչինչ,-մատներով բուդյոննական երկար բեղերը շտկելով ավելացրեց նա՝ դարձյալ ժպտալով:– Իմ փոխարեն ուրիշները կ-կռվեն, ջահելները… գերմանացիներին էնպես կփեն, որ նրանք մինչև Բեռլին մի գլուխ կփախչեն… Իսկ դ-դպրոց՝ ոչ մեկին չեմ թողնի…

Բոլորը ժպտացին՝ գոհունակությամբ ու սիրով նայէլով ծերունուն, հետո հրաժեշտ տվեցին ուսուցիչներին, ու միայն այն ժամանակ, երբ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը նրանց հետևից ծածկէց երկաթե ծանր դռները, նրանք բոլորն էլ ակամա տխրեցին. Ասես նոր միայն հասկացան, որ այլևս վերջ, որ նրանք ընդմիշտ բաժանվեցին իրենց համար այնքան թանկ ու հարազատ դպրոցից և առաջվա պես աշակերտի իրավունքով՝ անկաշկանդ, հպարտությամբ ու համարձակ ոտք չեն դնի այնտեղ: «Մնաս բարով, դպրոց,– մտովի շշնջում էր նրանցից յուրաքանչյուրը:– Մնաս բարով…» Եվ ոչ ոք չէր համարձակվում առաջինը շրջվել հեռանալ, ոչ ոք չէր ուզում առաջինը խոսել: Նրանք խմբովին կանգնել, լուռ նայում էին դպրոցի կողմը, իրեց դասարանի լուսամուտներին էին նայում, և այդ լուսամուտները մթան մեջ թվում էին միայնակ ու լքված:

–Դե գնանք,– լռությունը հանկարծ խախտեց Ուլյան:-Մեր կողմի վրա ո՞վ է գալիս՝ Անգելինա, Բորյա, Նինա, Մայա, Շուրա, Անատոլի, Վիկտոր, Զինա: Էլ ո՞վ կա՝ գնացինք Դիմկա, քիչ մնաց մոռանայինք քեզ… Արի…

Բոլորը ծիծաղեցին:

Պերվոմայկան քնած էր: Փողոցները լուռ-լուռ էին. Միայն ծղրիդների միալար ճռռոցն էր, որ երբեմն կորչում էր Վորոշիլովգրադի կողմերից եկող որոտների մեջ:

–Երեխեք, երգում ենք,– ձայնը բարձրացրեց Անգելինա Սամոշինան:-Ամբողջ խմբով:

–Լինա, անհարմար է,– խառնվեց Մայան:– Ամբողջ ավանը քնած է: Ինչ կասեն մեզ:

–Կասեն երանի նրանց, միջնակարգի ավարտականները ձեռքներին երգում են. Ճի՞շտչեմ ասում, աղջիկներ,– և առանց պատասխանի սպասելու, Անգելինան երգեց.

Դե մնացեք բարով, աղջիկներ,

Մեզ հեռավոր ճամփան է կանչում…

Աղջիկները միացան: Տղաները նույնպես սկսեցին երգել: Անատոլի Պոպովը ձգեց հարմոնը:

Դուք առանց մեզ, աղջիկներ, չտխրեք,

Հաղթանակով մենք նորից ետ կգանք…

Այստեղ-այնտեղ, ասես վախվորելով, վառվեցին ավանի աղոտ ճրագները. մթության մեջ նկարվեցին բաց դռները, դռների մեջ կանգնած ներքնաշորերով մարդիկ: Նրանք վաղուց երգի ձայն չէին լսել, և այն էլ այսքան ուշ: Տղաներն ու աղջիկները ավելի բարձրացրին իրենց ձայնը.

Դե մնացեք բարով, աղջիկներ,

Արշալույսին մենք գնում ենք ճակատ…

-Մայա,– թեթևակի բռնելով նրա նրա արմունկը, կամացուկ, քնքշաձայն ասաց Վիտալի Պոկրովինը:– Մի րոպեով, եթե կարելի է…

–Վիտյա՞,– զարմացավ Մայան:– Դու այս ո՞րտեղ էիր, չեմ նկատել:

–Իհարկե, չես նկատի,– դանդաղ ժպտալով ասաց Վիտյան:– Որովհետև չես ուզում նկատել:

–Չէ՝ ճիշտ:

–Այստեղ, ցանկապատի մոտ կանգնած էի:

–Գուցե մայրի՞կս է ուղարկել:

–Ոչ, ինքս եմ եկել: Քրոջս՝ Վերային ուղարկեցի ձեր տուն, եկավ ասաց դպրոցում ես: Ես էլ եկա:

–Վաղո՞ւց ես սպասում:

–Չէ, նոր եմ եկել:

Խմբից քիչ ետ էին մնացել: Բորիս Գլավանը շարունակ շրջվում, նայում էր նրանց կողմը: Հետո, հանկարծ դառնալով Ուլյային, արագ ասաց:

–Բարի գիշեր, ես գնացի:

–Ո՞ւր,– զարմացավ Ուլյանան: Բայց Բորյան տների արանքով ձգվող նեղ փողոցում էր արդեն:

–Առավոտյան կգամ, շուտ ենք գնալու,– հեռվից ասաց նա:

Մայան ժպտալով նայեց Ուլյանային:

–Ախ, աստված իմ,– ժպտալով ձեռքերը տարածեց Ուլյան,– էս խանդոտ երեխոց վերջն ի՞նչ է լինելու:

Իսկ երգը՝ ճակատ մեկնող տղաների մասին, շարունակվում էր տարածվել քնած Պերվոմայկայի վրա:

Դե, մնացեք բարով, աղջիկներ,

Մեզհեռավոր ճամփան է կանչում…

-Իսկ ի՞նչ է պատահել,– ցածր հարցրեց Մայան:

Վիտյան մի պահ լուռ էր, հետո միանգամից ասաց.

–Վաղը գնում եմ:– Ասես ծանր բեռից ազատված՝ նա խորը շունչ քաշեց:– Բանակ եմ գնում:

–Բանա՞կ:

–Այո: Թույլատրել են,– հպարտությամբ ասաց Վիտյան:– Չէին ուզում, հետո մի գնդապետ ասաց՝ վերցրեք: Վերցրին, առավոտյան գնում եմ: Եթե գնդապետը չլիներ, չէին թողնելու:

Մայան նայում էր նրան. ախր, նա բոլորովին երեխա էր, երեխայի պես մազափպւնջը ճակատին՝ իսկական երեխա. մի՞թե կարող է կռվել:

–Քեզ համար եմ կռվելու,– հանկարծակի ու վճռական ասաց Վիտյան՝ փախցնելով ճայացքը:– Ու եթե չգամ, եթե մեռնեմ՝ իմացիր, որ քեզ համար էր,– դողացող ձայնով ավելացրեց նա:– Ես ճիշտ եմ ասում:

Խմբից քիչ ետ, կողք-կողքի քայլում էին, և Մայան չգիտեր, չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում իր հետ. նա ինչ-որ բանում իրեն մեղավոր էր զգում Վիտյայի առջև, իսկ հատկապես ինչո՞ւմ՝ չէր կարողանում ըմբռնել:

–Ե՞րբ ես գնում,– մի բան ասաց լինելու համար հարցրեց նա:

–Վաղը,– Վիտյան և քայլում, և կողքանց նայում էր նրն:– Առավոտյան ժամը իննին: Գուցե և տասին՝ չգիտեմ: Իննին այնտեղ՝ զինկոմիսարիատում պիտի լինենք:

–Իսկ տա՞նը,– նորից մի բան ասաց լինելու համար հարցրեց Մայան:

–Տանն ի՞նչ:

–Տանն ո՞վ է մնում:

–Պարզ է՝ մայրիկն ու Վերան: Մեկ-մեկ անցիր նրանց մոտ, եթե կարելի է, խնդրում եմ…

–Շատ լավ, Վիտյա: Կանցնեմ: Իսկ հայրիկից նամակ չկա՞:

–Հայրիկի՞ց…-Վիտյան կծեց ներքևի շրթունքը, այդպես մի կարճ դադար մնաց և միանգամից ու խոր թառանչով ասաց.– Հայրիկը չկա, զոհվել է:

–Ինչպե՞ս:

–Սև թուղթը ստացել ենք: Տանը չգիտեն, ես եմ ստացել: Չեմ ասել ոչ ոքի:

Լռություն: Երկինքը հանկարծակի մթնեց. Լուսինը մայր էր մտել: Մայան նայեց երկնքին և, չգիտես ինչու, հորիզոնից հորիզին ընկած մութ երկինքը նրան անսկիզբ ու անեզր մի սև թուղթ թվաց՝ փռված աշխարհի վրա: Նա երկար այդ մասին էր մտածում:

–Ինձ նամակ կգրես, Վիտյա,– անսպասելի ասաց Մայան:

–Լավ,– շողացող աչքերով նայելով Մայային, ասաց Վիտյան:– Իսկ դու կպատասխանե՜ս:

–Իհարկե:

–Ուրեմն հիշելո՞ւ ես ինձ,– զգացմունքով ու ասես չհավատալով, հարցրեց Վիտյան,– Մի՞թե հիշելու ես:

–Դե իհարկե,– ժպտալու փորձ արեց Մայան:– Չէ որ մենք հարևաններ ենք:

–Որպես հարևա՞ն ես հիշելու, ուրեմն,– ընկճված ասաց Վիտյան:

–Այո…– Մայան շփոթվեց նրա հայացքից. նա չէր ուզում Վիտյային վիրավորել:– Եվ որպես հարևան, և որպես ընկեր,– Ավելացրեց Մայան:– Ուլյա,-կանչեց նա,– աղջիկներ:

Երգը վերջացել էր, աղջիկները տաք վեճի մեջ էին, թե իմացած երգերից որը երգեն: Նրանք ետ շրջվեցին:

–Վաղը Վիտյան բանակ է գնում, նայելով մեկ Վիտյային, մեկ՝ նրանց, ասաց Մայան:– Գնա՞նք ճանապարհելու:

–Գնանք,– ասաց Ուլյան:-Անպայման: Ժամը քանիսի՞ն է, Վիտյա:

Վիտյան ասաց ժամը:

–Բոլորս գնում ենք ճանապարհելու: Մի քիչ կուշանանք աշխատանքից: Կարելի է, չէ՞, ընկեր քարտուղար:– Ուլյան ծիծաղով լի աչքերը հառեց Մայային. մթան մեջ բոցկլտում էին նրա սև, խոշոր աչքերը:

Անկարելի ոչինչ չկա քեզ համար, իմ գեղեցկուհի Ուլկա,– հանդիսավորությամբ ասաց Մայան:

Բոլորը ծիծաղեցին:

Աննա Փահլիվանովան թփերի արանքով ըմկած նեղ, տոփանված կածանով գնաց, բաց արեց այգու դռնակը, դուրս եկավ փողոց: Փողոցի մյուս ծայրից գալիս էր աղջիկների խումբը: «Վերջապես»,– հանգիստ շունչ քաշեց նա: Առաջ Աննան երբեք չէր անհանգստանում, երբ Մայան ուշամում էր: Նրա համար Մայան փոքր երեխա էր դեռ: «Ընկերուհիների մոտ կլինի»,– ասում էր ինքն իրեն: Եվ հանկարծ Մայան նրա աչքին միանգամից մեծացավ, դարձավ հասուն աղջիկ: Նա նույնիսկ զարմացավ, այդ ե՞րբ այդպես մեծացավ Մայան: Անցյալ տարի էր դա, տարեվերջի ավարտական հանդեսին. Մայան մեծ հուզմունքով էր սպասում այդ օրվան: Ընկերուհիները՝Ուլյան, Լինան, Շուրան, Մարինան, Լիլիան, Նինան հաճախակի էին հավաքվում, միասին երգում ու արտասանում. շարունակ լսում էր նրանց զրնգուն ծիծաղը: Աննան շատ էր ուզում, որ Մայան ամենից լավ լինի հագնված: «Թող չասեն, թե հայր չունի, թող ամենևին չըմկճվի»,– այդպես էր մտածում մայրը: Հատկապես այդ երևույթի առթիվ, Աննան Մայայի համարկապույտ կտորից գեղեցիկ շրջազգեստ կարել տվեց, չնայած Մայան չէր ուզում, նա ուզում էր, որ մայրն իր համար կարի այդ շրջազգեստը… Աննան մի կերպ համոզեց նրան, և, երբՄայան հագավ շրջազգեստը՝ ձյունաճերմակ ժանյակավոր օձիքով, Աննան հիացմունքից խոսք չգտավ ասելու: Նա աղջկա մազերի մեջ կովկասյան երիցուկ ամրացրեց, Մայան նայեց իրեն հայելու մեջ և ծիծաղեց. «Այնպես շքեղ եմ հագնվել, կարծես հարս գնալիս լինեմ,– ասաց նա,-ես այսպես չեմ ուզում, շատ է աչքի զարնում»: Մայան հանեց այդ շրջազգեստն ու հագավ իր ամենօրյա կապույտ բրդյա հագուստը: Երեկոն Գորկու անվան ակումբում էր: Մայան շարունակ բեմի վրա էր՝ իր կապույտ շրջազգեստով: Ամեն կողմից հիացմունքով հարցնում էին. «Ո՞ւմն է այս գեղեցիկ աղջիկը»: «Այսի՜նչ լավիկն է»: Հետո, մի քանի օր անց, իրենց տուն եկավ Կրասնոդոնի շրջսովետի աշխատակցուհի Գալինա Նեստերովան: «Աննա Վասիլևնա, եկել եմ աղջկադ տեսնելու,– ասաց նա:– Տղաս Ռոստովի բժշկական ինստիտուտում է սովորոմ և ուղղակի սքանչացած է նրանով»: Զարմացավ: «Աղջիկը ո՞րն է,– ժպտաց Աննան:– Երեխա է դեռ»: Երբ Մայան դպրոցից եկավ, Աննան սկսեց ուշադիր ու թաքուն նայել նրան: Ասես առաջին անգամ էր տեսնում. շարունակ նայում էր: Նրա աչքին Մայան ավելի սլացիկ թվաց, քան առաջ: Նրա աչքերը՝ շողարձակող ու խոշոր, դիմագծերը՝ նուրբ ու գրավիչ, նրա փարթամ ու թխավուն մազերը, նռան պես կարմիր ու լիքը շուրթերը- մայրը աչքը չէր կարողանում կտրել նրանից. հմայված նայում էր: «Մամ, ինչո՞ւ ես այդքան նայում,– աչքերի թեք նայվածքով, ժպտալով հարցրեց Մայան:– Շարունակ նայում ես»: Իսկ մայրն ասես չէր լսում: «Հորն է քաշել,– սրտի նվազումով մտածում էր նա:– Լրիվ նա է: Նույնիսկ աչքերի այդ թեք նայվածքը, թեթև ժպիտը՝ շուրթերի ծայրերին: Մազերի գույնը, հոնքերը՝ թանձր ու թուխ, նուրբ կտրվածքով իջնող կամակոր շուրթերը…» Այդ օրվանից նա այլևս Մայային մենակ ոչ մի տեղ չէր թողնում: Եթե դասից քիչ ուշանում էր՝ հազար անգամ ներս ու դուրս էր անում, փողոցում կանգնում, սպասում էր:

–Աննա Վասիլևնա,– հեռվից կանչեց Ուլյան:– Ձեր հավերժահարսին բերում ենք՝ հասունության ատեստատով:

Աննան լայն ժպտալով առաջ գնաց:

–Մամանյա, շնորհավորիր աղջկադ:-Մայան վազելով եկավ, ընկավ մոր գիրկը:

–Շնորհավորում եմ, շնորհավորում եմ,– համբուրելով աղջկան, շարունակ կրկնում էր Աննա Փեհլիվանովան:– Խելոք աղջիկ դառնաս:

–Ուրեմն խելո՞ք չեմ, մամ,– իբր նեղացած՝ Մայան երեխայի պես ուռցրեց շուրթերը:

Է՛լ ավելի խելոքանաս: Բոլորիդ էլ շնորհավորում եմ, աղջիկներ: Երջանիկ լինեք, տա աստված՝ պատերազմը շուտ ավարտվի, գնաք համալսարան, ինստիտուտ ընդունվեք:

–Տեսնո՞ւմ եք ինչ մամանյա ունեմ,– ամուր սեղմվելով մորը՝ հպարտացավ Մայան:– Դիրեկտորից լավ ելույթ ունեցավ:

Ծիծաղելով հրաժեշտ տվեցին իրար:

–Մայեչկա, չմոռանաս,– հեռվից կանչեց Ուլյանան:– Առավոտյան վեցին:

–Չեմ մոռանա…

Պարզկա առավոտ էր: Զինկոմիսարիատի բակում, զինվորների պես շարքով կանգնած բարդիները թեթև քամուց դանդաղ օրորվում էին. Հրաժեշտ էին տալիս ասես ճակատ մեկնողներին:

Բեռնատարներն իրար ետևից դուրս էին գալիս զինկոմիսարիատի բակից: Վիտյան վերջին մեքենայում էր: Նա այդպես էլ մնաց աղջիկների հիշողության մեջ՝ աջ ձեռքով բեռնատարի թափկակողից բռնած՝ տխուր աչքերով: Աղջիկներն ու տղաները օդում թափահարում էին ձեռքերը, իսկ Վիտյան միայն նայում էր: Մի անգամ նույնիսկ ձեռքը չբարձրացրեց: Միայն նայում էր թափքից: Բեռնատարը ցնցվելով գնում էր, հեռանում էր, իսկ նա նայում էր:

Դեռ նայում էր:

–Նա ինչո՞ւ էր այդպես նայում,– ցածր հարցրեց Ուլյանան:

–Չգիտեմ:-Մայան դեռ նայում էր ճանապարհին. մեքենաները գնալով փոքրանում էին: Քիչ հետո այլևս չէին երևում:

Փոշին հալվում էր ճանապարհի վրա:

Ինչպե՞ս էր բացել պատշգամբի ճռճռան դռնակը, ինչպե՞ս էր ներս մտել,– մայրը չէր նկատել, և հիմա Մայան կանգնել էր դռների մեջ, մազերը կարճ կտրած, նայում էր մորը ու ծիծաղում էր: Մայրը սկզբում չնկատեց, որ նա կտրել է մազերը:

–Ինչո՞ւ ես ծիծաղում,-երբ հանդիմանում էր, կեղծ լրջությամբ հարցրեց մայրը:– Ի՞նչ է պատահել քեզ:

–Մազերս,– ժպտաց Մայան:– Չե՞ս տեսմում, մամանյա:

Մայրը նոր միայն տեսավ. Զարմացական նայում էր նրան ու չգիտեր ինչ ասեր:

–Դու գժվե՞լ ես, Մայա,– վերջապես ասաց նա:– Դու այդ ի՞նչ ես արել:

–Է, դե ոչինչ, մամանյա, մի բարկանա, կտրել եմ՝ նորից կգան, ինչ կա որ…-Եվ Մայան այնպես էր ժպտում, և նրա ժպիտը այնպես մտերմիկ ու քաշող էր: – Գրազ եկա՝ կտրեցի:

–Չգիտեմ:– Մայրն օրորում էր գլուխը, փակ շուրթերով ժպտում:-Հիմա ի՞նչ անեմ քեզ հետ…Դա էլ նո՞ր բան ես սովորել՝ մամանյա, մամանյաս ո՞րն է:

–Պետրոս առաջինը իր մորը մամանյա էր կոչում: Չե՞ս հիշում, երբ մայրը վախճանվում է, նա գալիս է կնոջ՝ Նատաշայի մոտ, և ասում է. «Մեղք էր մամանյան, Նատաշա»: Մի՞թե չես հիշում,– վարակող ժպիտը աչքերում խաղացնելով ասաց Մայան:– Նույնիսկ Պետրոս Առաջինն իրմորը«մամանյա» էր էր կանչում, իսկ դու ինչո՞ւ չես ուզում, որ ես քեզ այդպես կանչեմ:-Մայան թեթև գրկեց մորը, այտը սեղմեց նրա այտին՝ քնքուշ, տաք:– Դու իմ անգին, իմ սիրելի ու աննման, անզուգական ու չքնաղ, անփոխարինելի մամանյան ես:

–Դե, լավ, թող գժություններդ:

–Ախր դու չես բարկանում, ես դա գիտեմ, դու ինձ սիրում ես: Եվ չես արգելում, որ աշխատանքից դուրս աղջիկների հետ մի քիչ լողանամ Կամենկայում: Կարելի է, չէ՞, մամ, շատ չենք լողանա՝ մի քիչ, կես ժամ:

–Խորամանկ ես բայց. աղջիկների հետ պայմանավորվել ու նոր հարցնում է ինձ: Միայն շատ չմնաք, լսո՞ւմ ես:

–Շատ լավ, մամանյա:

–Էլի՞ մամանյա: Իսկ ո՞ւր են աղջիկները:

–Քիչ հետո կգան: Գնացին նախաճաշելու:

Մայան նախաճաշեց՝ կանաչի, մի քիչ չոր հաց, երեք-չորս եփած կարտոֆիլ, ուզում էր դուրս գալ փողոց, տեսնելու՝ աղջիկները չկա՞ն դեռ, անձրև սկսեց: Երկինքը քիչ առաջ մաքուր էր, ամպի կտոր չկար, քամի էր միայն, և հանկարծ՝ անձրև:

Անձրևի խոշոր կաթիլներից ցանկապատի վրա ցատկոտում էին դդումի լայն տերևները, լցվում անձրևաջրով, թեքվումմի կողմի վրա, Մայան բաց արեց լուսամուտները: Թարմ ու սուր օդը՝ անձրևահոտի հետ, ներս խուժեց սենյակ:

Սև կազմով նրա օրագիրը դրված էր սեղանին՝ լուսամուտից ոչ հեռու: Թեթև հովը ասես փորձում էր շրջել օրագրի առաջին էջը, չէր ստացվում: Առաջին էջը դանդաղ շրջվեց: Մայան ակամա կարդաց սկզբի տողը՝ «Ուրբաթ, 24 հոկտեմբերի 41 թ.: Ես չգնացինրա մոտ»: Նա աթոռը մոտ քաշեց:Դրսում անձրևը համառորեն ծեծում էր դդումի լայն տերևները, երկինքը որոտում էր: «Ես չգնացի նրա մոտ,– շարունակեց կարդալ Մայան:– Եթե մայրիկը չլիներ… և քամին, որ այնպես ուժգին սկսեց փչել երեկոյան դիմաց: Ծառերը թեքվում էին մինչև գետին, օրորվում: Դեղին, կարմրավուն, ոսկեգույն տերևները պոկվում էին ծառերից, պտտվում-պտտվում էին՝ ալարելով, հանդարտ, ասես երկմտում էին՝ ըմկնե՞լ ցած, թե՞ ոչ, ու նոր նստում էին գետնին: Հետո քամին գալարվում, մի ոտի վրա պտտվում էր փողոցում, քշում, տանում էր տերևները:

Իսկ Բորյան սպասում էր, իհարկե: Ես մայրիկին հո չէ՞ի կարող ասել, թե Բորյայի մոտ եմ գնում: Ես մայրիկին ասացի գնում եմ Ուլյայի մոտ՝ գիրք կա վերցնելու:

–Ի՞նչ գիրք է,– ուշադիր նայելով ինձ, հարցրեց նա:

–Ֆիզիկայի դասագիրքս:– ասացի ես:– Անցյալ ուրբաթ էր տարել, մոռացել, թողել է տանը:

–Վաղը դաս ունե՞ք ֆիզիկայից:– Մայրիկը նայեց գրասեղանի դիմաց, պատին փակցված դասացուցակին:

–Ոչ, Բայց… ասել եմ գալու եմ տանեմ,– շփոթվելով ու փախցնելով հայացքս, ասացի ես:– Երևի սպասում է:

Մայրիկը ոչինչ չասաց, բայց ինձ թվաց, թնա հասկացավ, որ ես ճիշտ չեմ ասում: Կյանքում առաջին անգամ ես ճշմարտությունը թաքցրի մայրիկից, մինչև այդ չէր եղել, երբեք չէր եղել, որ սուտ որևէ բան ասեի նրան, և հիմա ամբողջ դեմքս վառվում էր ամոթից: Ես ուզում էի ներողություն խնդրել, բայց նա ասաց.

–Ոչինչ, վաղը ցերեկով կվերցնես: Հիմա ուշ է, քամի:

–Լավ,– չհամարձակվելով նայել նրան, ասացի ես:

Իսկ Բորյան սպասում էր ինձ ավանային գրադարանի մոտ: Նա ինձ ի՞նչ պիտի ասի, հետաքրքիր է: Եվ ինչո՞ւ դպրոցում չասաց: «Երեկոյան իասեմ,– հայացքը գետնին, դողացող ձայնով ասաց նա:– Խնդրում եմ, կգա՞ս»:

–Ոչ,– ասացի ես:

Դասերն արդեն վերջացել էին, աղջիկները՝ Նինա Գերասիմովան, Շուրա Բոնդարևան, Նինա Մինաևան, Ուլյան, Լիլիա Իվանիխինան, Զինա Վիրիկովան, Անգելինա Սամոշինան քիչ հեռվում կանգնած սպասում էին. երկրորդ օրն էր ինչավանային ակումբում ցուցադրում էին «Իշխանուհի Մերի» կինոնկարը, իսկ մենք չէինք տեսել: Աղջիկների հետ որոշել էինք գնալ, իսկ նա կանգնել էր իմ դիմաց, նայում էր ինձ, հառաչում:

–Չեմ կարող,– նորից ասացի ես, մտքում ծիծաղելով նրա կաշկանդվածության վրա. ախր առաջ նա այդպիսին չէր. համարձակ էր:

–Ինչո՞ւ,– կամացուկ հարցրեց Բորյան:

–Որովհետև…չեմ ուզում,– ճիգ գործադրելով ասացի ես:– Ախր ի՞նչ պիտի ասեք:

–Այստեղ չեմ կարող: Չգիտեմ, չեմ կարող,– կրկնեց Բորյան:– Այստեղ դժվար է: Իսկ երեկոյան կասեմ: Խնդրում եմ: Մի՞թե այդքան դժվար է քեզ համար: Մի քանի րոպեով գոնե:

–Չգիտեմ,– ասացի ես:

–Ես կսպասեմ գրադարանի մոտ: Ժամը ութին:– Նրա դեմքը վառվում էր. ես դա տեսնում էի: Չգիտեմ ինչու, հաճելի էր տեսնել, թե խոսելիս նա ինչպես էր հուզվում ու կարմրում:

Իսկ քամին գնալով ուժեղանում էր. թվում էր հիմա կպոկի տանիքը:

–Գիշերս ձյուն է գալու,– ասաց մայրիկը

Ես ժպտացի, որովհետև երկնքում ամպի ծվեն անգամ չկար, մաքուր-մաքուր էր՝ հորիզոնից-հորիզոն կապույտ, իսկ նա ասում էր գիշերս ձյուն է գալու:

Բայց ձյունը իրոք եկավ: Առավոտյան դեռ գալիս էր: Ամբողջ Պերվոմայկան կորել էր ձյան հաստ շերտի տակ, և ձյունը՝ սպիտակ, շողշողուն՝ աչք էր կուրացնում: Միակ սև բանը ավանի վրա՝ երդիկներից ելնող ծուխն է, որ այնպես դանդաղ ու ծուլորեն բարձրանում, երկար օրորվում է տանիքների վրա: Իսկ ձյունը դեռ գալիս է, ճերմակ ամպերից, ինչպես մահացած թիթեռներ՝ անկյանք, թևերը փակ, թափվում են ճերմակ փաթիլները, շեղակի խփում պատուհաններին, արցունքի պես խոշոր ու թափանցիկ՝ սահում ապակու վրայով:

–Մենակ ո՞նց ես գնալու մինչև դպրոց:– Մայրիկն է:-Մի մետր ձյուն է նստել: Ո՞ւզում ես գամ հետդ:

–Ոչ մամ,– դռների մեջ ասում եմ ես: – Ես ինքս,-,– հետո ժպտալով ավելացնում եմ: Ամեն մարդ ինքը պիտի հարթի իր ճանապարհը: