Афсун

Ҳаётимдаги илк кўнгил қолиши нечоғли қайғули бўлганлиги ҳамон эсимда, афандим. Эътибор берсангиз, у бирон-бир гўзал орзу-умиднинг саробга айланиши билан эмас, балки ҳаётимга илк мусибатнинг кириб келиши билан боғлиқ бўлган эди. Ўшанда ёшгина бола эдим. Бир куни кечаси қандайдир шовқиндан уйғониб кетдим; уйимизга ўт тушган эди. Оловнинг сирли, маккор тиллари чор-атрофни чулғаб олиб, то хонам эшигигача етиб бораёзган, бутун қават ва зина ҳам аланга ичида қолганди. Буни пайқаганим ҳамоноқ пастга югурдим ва жон ҳолатда «Ёняпти! Ёняпти!» деб қичқира бошладим. Бу сўзлар ҳамон қулоқларим остида фавқулодда тиниқ жаранглайди. Ўшанда гарчи эс-ҳушим, онгим ҳали етилмаган бўлса-да, ҳар ҳолда ниманидир ҳис этганим мудом эсимда. Англашимча, бу ёнғин эди; мана ҳозир ҳам уни аниқ-тиниқ кўз олдимга келтиряпман! Охири нима бўлди дейсизми? Э, ҳали бу ҳаммаси эмас…

Ёлғиз Худога аён, бу ҳазилакам фалокат эмасди. Бутун бошли уй батамом ёниб кул бўлган, оиламиз фавқулодда хавф-хатардан бир амаллаб жон сақлаб қолган, ўзим эса кўп жойим куйиб, жиддий жароҳат олгандим. Шу ўринда, ўшандаги болаларча тасаввурим билан бўлажак воқеа-ҳодисалардан ўзиб кетиб, туғилиб ўсган уйимнинг ёнғинда куйиб, кул бўлишини илгаридан сезган эдим, десам нотўғри бўлар эди. Аммо шунга аминманки, ботинимда аллақандай ноаниқ шуур, ғира-шира тасаввур яшаган ва аллақандай даҳшатли бир ҳодисани олдиндан англаб, пайқашимга туртки берган эдики, бунга қиёсан бутун борлиқ менга ожиз кўриниб кетганди. Ёнғин умримдаги биринчи мудҳиш воқеа бўлган, оқибатда ҳаётимдаги ҳайратланарли ва ажойиб орзу-умидлардан ҳам кўнглим қолган эди.

Қўрқманг, сизга барча умидсизликларимни бирма-бир батафсил ҳикоя қилмоқчи эмасман. Мен фақат бир нарсани айтмоқчиман, яъни ҳаётимдаги улкан орзу-умидларимни ўзимнинг бебахт иштиёқ-интилишларим билан, қолаверса, минглаб китоблардаги шоирларнинг асарларидаги қуруқ сафсаталар билан бир умрга аллалаб келган эканман. Эҳ, шу десангиз, мен уларни, ана ўша шоирман деганларни ёмон кўриб қолдим денг. Уларга қолса, ўзларининг баландпарвоз сўзлари билан тўрт томонга жар солишса, иложи бўлса, ана ўша сўзларини Везувий узра қад кўтарган кедр дарахти билан ёнма-ён ва ҳатто само гумбазига ҳам муҳрлаб қўйишса, ҳар қандай дабдабали сўзнинг, аслида, ёлғон-яшиқ ёхуд киноя-пичингдан иборат эканлигини ҳис этмаслигим мумкинми, ахир?

Эҳ, кўнгли завқ-шавққа тўла ўша шоирларнинг нағмасини қаранг. Нима эмиш, гўё тилимиз камбағал эмиш, э, йўқ, уларнинг ўзлари камбағал, афандим! Фикри ожизимча, ҳаётдаги муҳтожлик ва етишмовчиликлар билан солиштирганда, аслида, тилимиз бой, ниҳоятда бой. Азоб-изтиробларга келсак, уларнинг ҳам ўз сарҳадлари бор: ожизликнинг жисмоний, калтафаҳмликнинг эса руҳий сарҳади мавжуд – бахт ва омад бобида ҳам худди шундай! Инсоннинг ўз фикрини баён қилиш эҳтиёжи сабаб товушлар дунёга келган ва улар воситасида ана ўша сарҳадлар оша ёлғонлар тўқилиб келинган. Нима, бунга мен айбдорми? Ёки бўлмаса, аслида йўқ ҳодисалар ҳақида тасаввур уйғотаётган маълум сўзлар таъсирида фақат менинг эсим оғиб қолаётганмикан?..

Мен ана шундай иштиёқ-ла ўзимнинг улкан тасаввур-тушунчаларимга мос саргузаштларга тўлибтошган катта ҳаётга қадам қўйдим. Худо шоҳид, афсуски, ўзим кутган таассуротлардан баҳра олиш менга насиб этмаган экан! Камина дунёнинг кўкларга кўтариб мақталган жойларини ҳам бориб кўрдим, инсоният энг дабдабали сўзлар билан айланиб-ўргиладиган санъат асарларидан баҳраманд бўлиш учун узоқ вақт дарбадар кездим; ниҳоят, улар билан юзма-юз турарканман, ўзимга ўзим шундай дедим: нақадар гўзал. Бироқ бундан-да гўзалроқ нарсалар йўқмикан? Бори шумикан? Камина «воқелик», «ҳақиқат» деган сўзларни тушунолмайман; бу билан ҳамма гапни айтиб бўлдим, чоғи. Қачонлардир, аниқ вақти эсимда йўқ, дунёнинг қай бир гўшасида, тоғ устида, торгина чуқур дара тепасида турардим. Қоя деворлари тик ва яланғоч эди, ҳув пастда эса тошдан тошга урилиб, пишқириб оқаётган сувнинг шовуллаши эшитиларди. Пастга қараб туриб, ўзимча ўйладим: ҳозир қулаб тушсам, нима бўлади? Ўзимга жавобим ҳам тайёр эди: мабодо шу ҳодиса рўй бергудек бўлса, йиқилаётиб ўз-ўзимга шундай деган бўлардим: «Ниҳоят, пастга қулаяпсан, билсанг, мана шу ҳақиқат!» Хўш, ҳақиқат дегани нима ўзи?..

Кўрган-кечирганларим бироз ҳангома қилишга етади, десам ишонасизми? Бундан кўп йиллар муқаддам бир қизни севардим, у шундай бир гўзал хилқат эдики, уни жон деб ўз ҳимоямга олган бўлардим; бироқ қиз мени севмасди, бунинг эса ҳеч бир ажабланарли жойи йўқ, мен бўлмасам, бошқаси… Бироқ мен учун бундан баттар кўргилик бўлиши мумкинмиди? Лаззат ўрнига аччиқ мусибат келтирган ушбу воқеадан ҳам кўра оғирроқ азоб бормиди менга?.. Шундан сўнг қанчадан-қанча тунларни мижжа қоқмай, бедор ўтказдим, алалхусус, бир ўй мудом миямда чарх урарди: зўр мусибат дегани мана шу! Ниҳоят, уни бошдан кечиряпман! Хўш, мусибат дегани нима ўзи?..

Энди сизга ҳаётимдаги бахту омад ҳақида ҳам гапириб беришим шартмикан? Инчунин, бошимга бахт қуши қўнган пайтлар ҳам бўлган, лекин денг, бахт-иқболдан ҳам кўнглим қолган… Ҳожати йўқ; чунки мен сизга айтмоқчи бўлганим мисоллар кўнглимни қолдирган, ҳафсаламни пир қилган, умидсизликка чулғанган ўша ҳаётнинг ўртамиёна, зерикарли ва бемаъни кечганини сизга барибир тушунтириб беролмайман.

«Ярим маъбуд дея мақталган Инсон – ким ўзи у?» деб ёзган эди ёш Вертер бир замонлар. Нима, ўзига ниҳоятда зарур кучлардан ҳам маҳрумми у? Модомики, қувончдан энтиккан ё изтиробга чўмган экан, уни буларнинг ҳеч бири тўхтатиб қололмайди, бепоён чексизлик қаърида йўқ бўлишга талпингани учун ҳам унинг хира, туссиз онги қайталайверади.

Денгизни илк бор кўрган кунимни тез-тез эслайман. Денгиз улкан, бепоён. Уни соҳилдан туриб кузатарканман, ўзимни озод, эркин ҳис этардим, чунки унинг адоғида уфқ ястаниб ётарди. Нега энди айнан уфқ? Ахир, мен ҳаётдан чексизлик кутган эдим-ку… Балки, менинг назаримдаги уфқ бошқа бировларникига қараганда торроқдир? Камина воқелик, ҳақиқат деган нарсаларни тушуна олмаслигимни айтиб ўтган эдим. Балки ақлим ошиб-тошиб кетаётгани учун шундай бўлаётгандир? Ёки буларни тушуниб улгурмаётганмиканман? Эҳтимол, хулоса қилишга шошаётгандирман, ким билади? Ё бахт-иқбол ва дарду изтиробларнинг фақат энг қуйи даражаларинигина, энг нозик ҳолатларинигина англармиканман?

Йўқ, бундай деб ўйламайман; одамларга ҳам ишонолмайман, ҳаёт билан юзма-юз туриб, шоирларнинг баландпарвоз сўзларига қўшиладиган камчил кишиларгагина ишонаман, холос. Ахир, бу қўрқоқлик ва алдовнинг ўзгинаси-ку! Ҳа, айтгандай, эътибор берганмисиз, афандим, яна шундай бир тоифа одамлар ҳам борки, улар шунақанги мақтанчоқ ва бошқаларнинг чуқур ҳурмат-эҳтиромига, зимдан ҳавас қилишларига шу қадар ўч бўлишадики, ўзларини энг зўр бахт-омадга эришган қилиб кўрсатадилар-у, бироқ кўрган-кечирган азоб-уқубатлари ҳақида лом-мим демайдилар…

Қоронғи ҳам тушиб қолди, энди гапларимни унчалик эшитгингиз ҳам келмаётгандир; шунинг учун сўзни мухтасар қилиб, бир нарсага иқрор бўлмоқчиман, яъни мен ўзим ҳам бир пайтлар ўзимни ўзимга ва бошқаларга бахтиёр қилиб кўрсатмоқ учун… ана шунақанги одамларга қўшилиб… ёлғон сўзлашга уринганим рост… Бироқ анча йил бўлди, шуҳратпарастлигим барҳам топиб, ундан қутулганман, ана шундан берисига камина ёлғиз, бебахт ва бироз ғалати ҳам бўлиб қолганман, буни инкор этмайман. Энди эса… тунлари юлдуз тўла осмонни кузатиб, хаёл суриш севимли машғулотимга айланган; чунки бу дунёга, бу ҳаётга қўл силтаб, ундан воз кечиб қўяқолишнинг энг яхши йўли ҳам шу эмасми, ахир?

Шу билан бирга, ўзимнинг улуғвор тасаввур-тушунчаларимни зиғирча бўлса-да, ҳамон асраб қолиш ҳақида, уларгагина хос бўлган ҳақиқатни умидсизликнинг ҳеч бир азоб-уқубатисиз намоён қила оладиган озод, эркин ҳаёт ҳақида, ҳеч қандай уфққа эга бўлмаган умр ҳақида орзу қилаётганимни кечиримли ҳол деб ўйлайман, шундай эмасми?.. Камина мудом шу ҳақда орзу қилиб, ўлимни кутиб яшамоқдаман.

Эҳ, мен уни, ўлимни, ана шу охирги кўнгил қолишини ҳам ҳозирданоқ шундай бир аниқ тасаввур қиламанки!.. Ахир, шуми ўлим дегани ҳали? Сўнгги дамда ўз-ўзимга шундай дейишим турган гап: мана, ниҳоят, унга ҳам етиб келдим! Хўш, ўлим дегани нима, ўзи?..

Майдонга ҳам кечки аёз тушиб қолди, афандим; буни сезиб турибман, ҳе-ҳе! Энди сиз билан хайрлашсам девдим. Adieu6, афандим…

ИВАН БУНИН

(1870 – 1953)

РОССИЯ

Атоқли рус ёзувчиси, шоири ва академиги Иван Бунин 1870 йилнинг 22 октябрида Россиянинг Воронеж шаҳрида дворян оиласида туғилган. Илк шеърий китоби «Шеърлар», «Митиннинг муҳаббати», «Қуёш зарби», «Корнет Елагин иши», «Арсеньев ҳаёти» асарлари ва «Қоронғи хиёбонлар» ҳикоялар туркуми машҳур. Адабиётшунослар Иван Бунинни рус мумтоз адабиётининг сўнгги вакили сифатида баҳолайдилар. Ёзувчи рус адиблари ичида биринчи бўлиб 1933 йили Нобель мукофотига сазовор бўлган. Адиб 1953 йил 8 ноябрда Парижда вафот этган.

Рус тилидан Рустам ЖАББОРОВ таржимаси

«МАДРИД»

Кечқурун у ой нурида Тверь булвари7 бўйлаб бораркан, унга қараб келаётган қизни кўрди. Қиз сайрга чиққандек бемалол қадам босар, енгилроқ кийинган, қўлларини кичикрок муфта ичида беркитиб олган, думалоқ қоракўл телпагини бир томонга қийшайтириб кийганча ниманидир хиргойи қилиб келарди. Яқинлашиб, тўхтаб қолди:

– Сиз менга вақт ажратишни хоҳлайсизми?

У қизнинг кичкина бурнига, кенг ёноқларига, тунда порлаб турган кўзларига, ёқимли табассумига назар солди.

– Нега «йўқ» дейишим керак? Жоним билан.

– Қанча берасиз?

– Кўнгилхушлик учун бир рубль, тўғноғичинг учун яна бир рубль.

У ўйлаб қолди.

– Сиз узоқда турасизми? Узоқ бўлмаса, бораман. Сиздан кейин ҳам ишлашим керак.

– Уйим икки қадам. Мана, Бульвардаги «Мадрид» меҳмонхонасида.

– Ҳа, биламан! Мен у ерда беш марта бўлганман. Бир қиморбоз мени ўша ерга олиб борган. Яҳудий, аммо жуда меҳрибон эди.

– Мен ҳам меҳрибонман.

– Мен ҳам шундай деб ўйлагандим. Сиз ёқимтой экансиз, менга дарҳол ёқдингиз…

– Унда кетдик.

Йўлда ҳамма қизга суқланиб қарарди. «Ниҳоятда ширин қиз!» ўйлади у қизга яширинча тикилиб.

– Бир ўзинг яшайсанми? – сўради ерга қараб бораркан.

– Мен ёлғиз эмасман, биз ҳар доим учаламиз – мен, Мур ва Анеля бирга юрардик. Бирга турамиз. Фақат бугун шанба, уларни приказчиклар олиб кетишди. Мени хоҳлашмади. Уларга тўлароқ қизлар ёқади. Худди Анеля сингари. У ҳам озғин, лекин баланд бўйли, қўпол қиз. Ичади, лўлиларга ўхшаб эҳтиросли қўшиқ айтади. У билан Мур эркаклардан нафратланишади, улар бир-бирларини севиб қолишларидан қўрқишади, улар эр ва хотиндек яшайдилар…

– Демак, Мур… Ҳа, отинг нима эди? Фақат ёлғон гапирма, ичингдан тўқима!

– Мен Нинаман.

– Яна алдадинг!

– Хўп, фақат сизга айтаман: Поля.

– Бунақа сайрга биринчи чиқишинг бўлса керак?

– Йўқ, анчадан бери, баҳордан бери. Нима учун ҳамма нарсани сўрайверасиз? Яхшиси, менга сигарет беринг. Сизда яхши нарсалар кўп бўлиши керак, қаранг, қандай ажойиб плаш ва шапка кияркансиз!

– Бераман, уйга борайлик. Совуқда чекиш зарарли.

– Майли, лекин биз совуқда ҳам чекаверамиз. Анеляга зарарли, деса бўлади. У силга чалинган. Нега соқолингиз олинган? Анавиям қиртишлаб юрарди.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

Костёл – черков, ибодатхона (поляк).

2

Ксендз – католик дини руҳонийси (поляк).

3

Злотий, грош – Польша пул бирликлари, бир злотий 100 грошга тенг.

4

Котгар – Ҳиндистон шимолида, Химачал-Прадеш штатидаги қадимий шаҳар.

5

Фаренгейт – АҚШда ҳарорат ўлчов бирлиги, немис олими Габриэль Фаренгейт шарафига номланган. Фаренгейт бўйича 102 даража Цельсий шкаласи бўйича тахминан 37 даражага тенг.

6

Adieu – Хайр (франц.)

7

Тверь бульвари – Москванинг Марказий маъмурий округида жойлашган энг қадимий хиёбони.