скачать книгу бесплатно
Coşua Haldeman 1974-cü ildə 72 yaşında həlak oldu. Təyyarəsinin enişini təkmilləşdirmək üçün məşq edirdi. İki dirək arasındakı kabeli görmədi, təyyarənin təkərləri ona ilişdi. Təyyarə döndü və onun boynu qırıldı. Babası həlak olanda İlon yenicə yeriməyə başlamışdı. Hələ kiçik yaşlarından babasının qəhrəmanlıqları haqda çox sayda hekayələr eşidir, saysız-hesabsız slayd-şoularda babasının səyahətlərinə, savannadakı macəralarına baxırdı: “Nənəm danışırdı ki, bir neçə dəfə babamla ölümün iki addımlığında olmuşduq. Onlar heç bir naviqasiya aləti, hətta radioları belə olmadan uçur, uçuş xəritələri yerinə hər zaman dəqiq olmayan avtomobil yolları xəritəsindən istifadə edirdilər. Babam ağlasığmaz hərəkətlər edərkən macəra, kəşf etmək və tədqiqat ruhu ilə alışıb-yanırdı’’. İlon deyir ki, onun riskə olan meyli birbaşa babasından gəlir. İllər sonra İlon yaqut qırmızısı Bellanca təyyarəsini tapıb almaq istədi. Amma təyyarə tapılmadı.
İlonun anası Mey Mask valideynlərinə sitayiş edirdi. Gəncliyində tipik bir “əlaçı qız’’ idi, riyaziyyatı sevir, məktəbdə yaxşı oxuyurdu. 15 yaşına çatanda onun üzündəki cizgilərə diqqət etdilər. Məlum oldu ki, Mey çox gözəldir. Ucaboylu, qamətli, sarısaçlı, almacıq sümüyü çıxıq və kəskin xətləri ilə Mey rəfiqələrindən seçilirdi. Ailə dostlarının manekenlik məktəbi vardı, Mey orada modellik öyrənirdi. Bazar günlərində podiuma çıxır, jurnallarda fotoları nəşr olunur, arada rəsmi tədbirlərə də dəvət alırdı. Nəticədə “Miss Cənubi Afrika’’ gözəllik yarışmasının finalına çıxdı. Mey manekenliyi buraxmadı, altmış yaşından sonra da “New York’’ və “Elle’’ kimi jurnalların üz qabığına çıxır, Beyonsenin kliplərində yer alır.
Mey və İlonun atası Errol Mask bir məhəllədə böyüyüblər. İlk dəfə görüşəndə 1948-ci ildə doğulmuş Meyin 11 yaşı vardı. Errol Meyin məktəbdəki uğurlarına biganə idi, amma ona aşiqdi. Mey belə deyir: “O mənim ayaqlarıma və dişlərimə vurulmuşdu’’. Universitetdə tələbə ikən onlar sürəkli görüşürdülər. Meyin dediyinə görə, Errol 7 il boyunca onu istədi; usanmadan evlilik təklif edirdi: “Məni heç rahat buraxmadı’’.
Evlilik həyatları elə ilk gündən qarışıqdı. Mey bal ayında hamilə qaldı və 28 iyun 1971 tarixində, toylarından düz doqquz ay iki gün keçmiş İlonu dünyaya gətirdi. Evlilikləri çox qibtəediləcək olmasa da, Pretoriyadakı həyatları kifayət qədər yaxşı idi. Errol mühəndis idi, yaşayış və ofis binaları ilə ticarət mərkəzlərinin, hətta hərbi-hava qüvvələrinin bazasının layihələri üzərində çalışırdı. Mey isə diyetoloq işləyirdi. Bir ildən sonra İlonun Kimbal adlı qardaşı, çox keçmədən də Toska adlı bacısı doğuldular.
İlon hər şeyə maraq göstərən, hərəkətli bir uşaqdı. Hər şeyi çox tez qavrayırdı. Mey də bütün analar kimi oğlunu yaşına görə çox inkişaf etmiş, dahi biri olaraq görürdü: “Digər uşaqlardan fərqli olaraq hər şeyi havada tuturdu’’. Narahat edən tək şey İlonun zaman-zaman transa girməsiydi. İlonu dindirəndə o eşitmir, uzun-uzadı bir nöqtəyə baxırdı. Bu o qədər çox təkrarlanmağa başladı ki, valideynləri və həkimlər onun kar olduğunu düşündülər. Mey İlonun onları eşitmədiyini deyirdi. Həkimlər uşağı müayinə edib adenoidləri (patoloji olaraq böyümüş badamcıqlar – İ.N.) kəsməyi məsləhət gördülər: bu əməliyyatdan sonra, adətən, eşitmə qabiliyyəti düzəlir. Mey bunun kömək etməyəcəyini bildirdi. Anası İlonun vəziyyətinin onun eşitmə sistemi ilə deyil, beyninin çalışma xüsusiyyəti ilə bağlı olduğunu təxmin etdi. Mey belə deyirdi: “O özünə qapananda sanki başqa dünyaya düşür. Hələ də təkrarlanır o vəziyyətlər. Sadəcə olaraq artıq fikir vermirəm, bilirəm ki, ya yeni raket quraşdırır, ya da ona bənzər bir şey’’.
Digər uşaqlar İlonun bu xüsusiyyətini bəyənmirdilər. Yanında hoppanıb bağıranda da İlon onları heç vecinə almır, öz dünyasında düşünməyə davam edirdi. Ətrafındakılar onun tərbiyəsiz və nəzakətsiz olduğunu deyir, ya da başqa dünyalardan gəlmiş tühaf adam kimi qəbul edirdilər. Mey onun doğrudan da ləng olması ilə fərqləndiyini, bu özəlliyinin də onu yaşıdlarına sevdirmədiyini deyir.
Mask üçün bu anlar şox gözəldi. Beş və ya altı yaşlarında o, dünyadan qopub hansısa konkret məsələnin həllinə konsentrasiya olmağı öyrənmişdi. Qismən bu bacarıq onun beyninin çalışma şəklinin vizual xarakterli olması ilə bağlıdır. O, xəyalən hansısa bir şəkli bütün dəqiqliyi ilə, detallarına qədər görə bilirdi. Bunu ancaq kompüter proqramlarının mühəndis qrafikasına oxşatmaq olar. Mask belə xatırlayır: “Güman ki, mənim gözümün torlu qişasına (retina – İ.N.) gələn vizual informasiyanı işləyən beynim düşüncə proseslərinə də qoşulur. İndi bundan çox istifadə edə bilmirəm, çünki diqqətimi tələb edən həddindən artıq çox şey var. Amma uşaqkən bu öz-özünə baş verirdi. Gələn görüntünü işləyən beyinin böyük hissəsi daxili düşünmə proseslərində çalışmağa başlayır’’. Kompüterdə bu iki çox mürəkkəb funksiya iki çip arasında bölüşdürülüb. Qrafik prosessorlar görüntünü, yəni video və ya kompüter oyunlarını işləyir, hesablama prosessorları isə riyazi əməliyyatları həyata keçirir. Vaxt keçdikcə Mask belə bir qənaətə gəldi ki, onun beyni qrafik çipin analoqudur. Bu da ona xarici aləmdəki obyektləri görməyə imkan verir, xəyalında onları kopiyalayır və başqa obyektlərlə qarşılıqlı təsirini anlamağa yardım edir. Daha sonra Mask fikrini belə izah edir: “Görüntü və rəqəmlərə gəlincə mən onlar arasındakı qarşılıqlı prosesləri və alqoritmik əlaqəni işləyirəm. Təcil, impuls, kinetik enerji – onların obyektlərin davranışına necə təsir etdiyini aşkar görürəm’’.
Gənc İlonun ən diqqətçəkən özəlliyi onun kitab oxumağa olan həvəsidir. Çox erkən yaşdan o, kitablardan ayrılmırdı. Qardaşı Kimbal belə deyir: “Gündə on saat kitab oxuyurdu, bazar günləri isə iki kitab bitirirdi’’. Bir dəfə ailə alış-verişə çıxanda İlonun itdiyinin fərqinə varır. Mey və Kimbal onu bir kitab mağazasında tapırlar. İlon yerdə oturub kitab oxuyurdu. Hərzamankı transabənzər vəziyyətdə idi.
Böyüyüncə məktəbdən sonra saat ikidə kitab mağazalarına getməyə başladı. Axşam altıya qədər – valideynləri işdən evə qayıdana kimi orada qalırdı. Bədii ədəbiyyat, komikslər, elmi-populyar kitablar oxuyurdu. Özünün xatırladığı kimi: “Bəzən məni mağazadan qovurdular, amma çox vaxt mənə dəymirdilər’’. Sevdiyi kitablar arasında The Hitchhikker’s Guide to the Galaxy (“Avtostopla qalaktikada”) ilə birlikdə The Lord of the Rings (“Üzüklərin hökmdarı”), Ayzek Azimovun Foundation (“Fond”) seriyası və Robert Haynlaynın The Moon Is a Harsh Misstress (“Üsyankar Ay”) romanı var. Mask belə deyir: “Vaxt gəldi, mən məktəb və rayon kitabxanasındakı kitabları oxuyub bitirdim. Üçüncü və ya dördüncü sinifdəydim, deyəsən. Kitabxanaçını mənim üçün əlavə kitab sifariş etməyə razı saldım. Beləliklə, Britaniya ensiklopediyasını oxumağa başladım. Çox faydalı idi. Axı nəyi bilmədiyini bilmirsən. Və ətrafımızda nə qədər çox şey olduğunu anlamağa başlayırsan’’.
İlon faktik olaraq iki komplekt ensiklopediya oxudu. Bu qəhrəmanlığı ona dost qazanmağa kömək eləmədi. Fotoqrafik bir yaddaşı vardı və ensiklopediyalar onu “faktlar fabrikinə” çevirdi. O, klassik “hər şeyi bilən’’ oldu. Yemək masasında Toska Yerdən Aya qədər məsafəni soruşur. İlon o andaca dəqiq məsafəni dilə gətirir: perigeyi də, apogeyi (trayektoriyası ellips şəklində olan Aydan Yerə ən yaxın məsafə perigey, ən uzağı isə apogeydir – İ.N.). Mey belə xatırlayır: “Toska həmişə deyirdi ki, nəyisə bilmək istəyirsənsə, bizim dahidən soruş. Nə desək, hər şeyi xatırlayırdı’’. İlon “kitab qurdu’’ olduğundan çox ağır və ləngdi. Anası onun idmanla arasının çox da yaxşı olmadığını deyir.
Mey İlonun axşamçağı küçədə qardaşı və xalaoğulları ilə oyun oynarkən uşaqlardan biri qaranlıqdan qorxduğunu söylədi. İlon ona dedi: “Qaranlıq sadəcə olaraq işığın yoxluğudur’’. Qorxaq uşaq nəzəri bir izah istəmirdi, istədiyi birinin onu sakitləşdirməsiydi. Uşaqkən başqalarının səhvini düzəltməsi və iynəli sözləri İlona dost qazanmağa mane olurdu. O isə elə hesab edirdi ki, insanlar səhvlərini biləndə sevinirlər. Mey bu haqda belə deyir: “Uşaqlar belə şey eşitmək istəmirlər. Onlar İlona onunla oynamaq istəmədiklərini deyirdilər. Bir ana kimi ona acıyırdım, dostlarının olmasını istəyirdi. Kimbal və Toska evə dostlarını gətirirdi, o isə yox. Onlarla da oynamaq istəyirdi, amma alınmırdı’’. Mey uşaqlara onu da oynamağa çağırın deyirdi. Cavabları belə olurdu: “Onunla darıxdırıcıdır’’. Lakin İlon böyüdükcə qardaşı, bacısı və xalası uşaqları ilə yaxşı münasibətlər qurdu. Məktəbdə özünə qapalı olsa da, ailədə açıq və dostcanlı idi. Və nəticə etibarilə böyük rolunu öz üzərinə götürərək bütün işlərdə liderlik etməyə başladı.
Mask ailəsində işlər bir müddət yolunda gedirdi. Evləri Pretoriyanın ən böyük evlərindən biri idi, Errolun işləri yaxşıydi. İlonun səkkiz yaşında olduğu bir fotoda üç ağbəniz uşaq pilləkənlərin üstündə oturub, arxa planda isə Pretoriyanın məşhur bənövşəyi ağacı – jakaranda görünür. Şəkildə İlonun yumru yanaqları və geniş təbəssümü var.
Bu fotonun çəkilməsindən qısa bir zaman sonra ailə dağıldı. Valideynləri bir il keçməmiş boşandılar. Mey uşaqlarla Cənubi Afrikanın şərq sahilində yerləşən Durbandakı bağ evinə köçdü. İki il sonra İlon atasıyla yaşamaq istədiyini dilə gətirdi. Mask bu istəyini belə izah edir: “Mənə elə gəlirdi ki, atam kədər içində və kimsəsizdir. Anamın 3 uşağı yanındaydı, atam isə yalqızdı. Bu, ədalətsizlik idi’’. Ailənin bəzi üzvləri qərarı İlonun özünün verdiyini, bəziləri isə ata nənəsi Koranın ona təzyiq göstərdiyini deyirlər. Mey o hadisəni belə xatırlayır: “Onun bu mutlu evi nə üçün tərk etdiyini anlaya bilmirdim. Həqiqətən də, bu xoşbəxt evi mən onun üçün yaratmışdım. Amma İlon həmişə bildiyini edirdi’’. İlonun keçmiş arvadı, onun 5 oğlunun anası Castin belə ehtimal edir ki, İlon evin Alfa erkəyi olduğundan məsələnin emosional tərəfinə baxmır. Castin İlonun valideynləri ilə çox da yaxın münasibətdə olmadığını söyləyir və Mask ailəsi haqda “soyuq, sentimentallıqdan uzaq insanlar” deyir. Bir müddət sonra Kimbal da atasının yanına köçdü. O bunu belə izah etdi ki, təbiəti etibarilə oğul atasının yanında yaşamalıdır.
Errol haqda söz düşəndə ailə üzvləri susmağa üstünlük verirlər. Onun çətin insan olduğu ilə razılaşıb təfərrüatlara varmırlar. Errol sonralar ikinci dəfə evləndi və İlonun iki atabir bacısı da var. Onlar bu gün də İlonun himayəsindədirlər. İlon və qohumları, görünür, bacıları pərt etməmək üçün Errolu camaat içində müzakirə etməmək haqda qərar qəbul ediblər.
Haqqında bilinənlər bunlardır: Errolun ailəsinin dərin Cənubi Afrika kökləri var. Onun sülaləsinin izləri iki yüz il əvvələ qədər gedib çıxır. Masklar adlarının Pretoriyanın ilk telefon kitabçasına düşdüyünü söyləyirlər. Onun atası Uolter Henri Ceyms Mask orduda çavuş olub. İlon ata babası haqda belə deyir: “O, demək olar ki, danışmırdı. Viski içir, çox əsəbi olurdu və əntiqə krossvord doldururdu’’. Errolun anası Kora Ameliya İngiltərədə intellektual bir ailədə doğulmuşdu. Nəvələrinə də yetişirdi, oğluna da. Kimbal nənəsinin işgüzar, zirək və təşəbbüskar bir qadın olduğunu deyərək həyatlarında çox böyük rol oynadığını qeyd edir. İlon nənəsinə Nana deyirdi və onunla çox yaxın idi. Valideynləri boşandıqdan sonra o, İlonu məktəbdən götürüb gəzdirir və onunla Scrabbl (masaüstü söz oyunu – İ.N.) oynardı.
İlk baxışda Errolun evində həyat gözəldi. Ev kitablarla dolu idi. Kompüter və özünə lazım olan şeyləri almaq üçün İlonun pulu da vardı. Errol uşaqları özü ilə xarici səfərlərə aparırdı. Kimbal o dövrün çox şən keçdiyini və onda yaxşı xatirələr buraxdığını söyləyir. Errol övladlarını intellekti ilə təəccübləndirir, onlara bəzi dərslər verirdi. İlon atası haqda belə deyir: “O, istedadlı mühəndisdi. Atam hər şeyin necə çalışdığını bilirdi’’. Atasının iş yerinə gedən İlon və Kimbal kərpic qoymaq, su sisteminin qurulması, pəncərənin necə yerləşdirilməsi və elektrik kabellərinin çəkilməsini öyrənirdilər. Bunları öyrənmək qardaşların çox xoşlarına gəlirdi.
Kimbal atasının hər zaman ciddi nəzarəti altında olduqlarını vurğulayır. Errol İlonla Kimbalı qarşısında otuzdurub üç-dörd saat boyunca “tərbiyəvi iş’’ aparırdı. Uşaqlar ağızlarını belə aça bilməzdilər. Errol oğlanlarına göstərdiyi zabitədən, onları adi uşaq əyləncələrindən məhrum etməkdən zövq alırdı sanki. İlon tez-tez atasını Amerikaya köçmək üçün inandırmağa cəhd edir, Errol isə bu istəyə qarşı çıxırdı. İlonu susdurmaq üçün evdəki xadiməni işdən çıxardıb ev işlərini onun görməsini istədi – “Amerikalı olmağın nə olduğunu bilsin’’ demişdi.
İlon və Kimbal bu mövzuda ətraflı danışmasalar da, aydın olurdu ki, ataları ilə yaşadıqları dövrdə ciddi travmatik təzyiqə məruz qalıblar. İkisi də müəyyən psixoloji sarsıntı keçirdiklərini düşünür. Kimbal belə deyir: “Atamda nələrinsə normal olmadığı dəqiqdir. İlonla mənə də keçib bunlar. Və bizi bu sərt tərbiyə sistemi yetişdirib’’. Errolun adı gələndə Meyin tükləri biz-biz durur: “Kimsə onunla yola gedə bilmir. Çətindir onunla. Heç nə danışmaq istəmirəm, çünki bütün bunlar dəhşətdir. Bilirsinizmi, bu haqda danışmaq lazım deyil, uşaqlar, nəvələr var axı…’’.
Errolla oğlu haqda söhbət etmək istədiyimi bildirəndə mənə elektron poçtla belə bir cavab göndərdi: “İlon mənimlə yaşayanda çox müstəqil və məqsədyönlü bir uşaqdı. O dövrdə Cənubi Afrikada heç kim kompüterin nə olduğunu bilmirdi. Amma İlon kompüter elmi ilə maraqlanırdı, on iki yaşına çatanda onun istedadı hər kəsə məlum idi. İlon və qardaşı Kimbalın uşaqkən maraq dairələri genişdi, hamısını sadalamaq çətindir. Mənimlə bərabər Cənubi Afrika və onun xaricində çox səyahət etdilər. İlon, qardaşı və bacısı hər atanın arzu etdiyi nümunəvi uşaqlardı və hələ də elədirlər. İlonun nailiyyətləri ilə çox qürur duyuram’’.
Errol mənə göndərdiyi elektron məktubu İlona da göndərdi. İlon atasının “keçmişlə bağlı söylədiklərinə inanmaq olmaz” dedi və məni onunla yazışmaq fikrindən daşındırdı: “Bu dünyanın adamı deyil o, başında hər şey qaydasında deyil’’ söyləyərək daha detallı izahat verməkdən boyun qaçırtdı. Sonra isə əlavə etdi: “Demək olar ki, çocuqluğum yaxşı olmayıb, danışanda qulağa xoş gəlsə də, mutlu deyildim. Uşaqlığım iztirabla doluydu. Atam həyatı zəhər eləməyi yaxşı bacarırdı. O, istənilən vəziyyəti bərbad edə bilərdi, hətta ən yaxşısını belə. Bədbəxt adamdır o. Bilmirəm…lənət olsun…insan necə belə ola bilir…bilmirəm mən… Gəl qapadaq bu söhbəti, yoxsa çox uzağa gedərik’’. İlon və Castin uşaqlarını Errolla əsla tanış etməyəcəklərinə and içiblər.
İlon kompüteri ilk dəfə on yaşına çatanda Yohannesburqdakı Sandton Ticarət Mərkəzində görüb. O günü belə xatırlayır: “Elektronika cihazları satan mağazanın küncünə bir neçə kompüter qoymuşdular. İnsanın istədiklərini yerinə yetirəcək maşının bu olduğunu düşündüm. Mənim belə maşınım olmalıdır! Bu sehrli aləti almaq üçün atamı bezdirməyə başladım’’. 1980-də satışa çıxmış populyar ev bilgisayarı VIC-20 çox keçmədən onun oldu. 5 kilobayt yaddaşı olan kompüterin üstündə BASIC proqram dilini öyrənmək üçün dərs vəsaiti də vermişdilər. BASIC dili 6 aylıq kursla mənimsənirdi. İlon isə üç gün üç gecə yuxusuz qalıb işi bitirdi. Həyatında bundan daha cəzbedici və həyəcanverici bir şey görməmişdi. Atası mühəndis olsa da, onda nəsə bir luddistlik vardı, texnikaya biganə idi. Errol kompüterin oyun oynamağa yaradığını, onunla real mühəndis problemi həll olunmayacağını deyirdi. İlon bu sözləri vecinə almadı.
Kitab sevgisinin üzərinə bir də kompüter ehtirası gəldi. İlon çox vaxt Kimbal və xalası uşaqları Rass, Lindon və Peter Rivi (xalası Keyin uşaqları) müxtəlif avantüralara təhrik edirdi. Bir dəfə məhlələrində qapı-qapı gəzərək pasxa yumurtalarının satışını təşkil etdilər. Yumurtaları yaxşı boyamasalar da, onları üçqat bahasına varlı qonşularına sata bildilər. İlon ev şəraitində partlayıcı maddələr və raketlər də düzəltməyə başladı. Cənubi Afrikada “Estes’’ raketləri üçün start qurğuları yox idi. Bu səbəbdən də kimyəvi birləşmələri düzəldib konteynerlərə yerləşdirmək lazımdı. İlon belə xatırlayır o macəranı: “Nə çox şeydən partlayıcı düzəltmək olarmış. Barıtı selitra, kükürd və manqal kömüründən hazırlayırlar. Amma güclü bir turşunu güclü qələvi ilə birləşdirsən, çıxan enerjinin miqdarı xeyli çox olacaq. Dənəvərlənmiş xlorla əyləc yağı isə dəhşətli təsir yaradır. Barmaqlarımı itirmədiyim üçün şanslıyam’’. Partlatmağa bir şey olmayanda oğlanlar qat-qat paltar geyinir, qoruyucu eynəklər taxıb pnevmatik tüfənglərdən bir-birini gülləbarana tuturdular. İlon qardaşı ilə qum təpələri arasındakı tozlu yollarda çox velosiped sürürdü. Kimbalın bir dəfə velosipeddən uçaraq hansısa darvazanın tikanlı məftillərinə girdiyini unutmayıblar.
İllər ötdükcə qardaşların öz işlərini qurmaq istəkləri ciddiləşməyə başladı. Onlar oyun avtomatları zalı açmağa həvəsləndilər. Böyüklərdən icazə almadan yer seçib müqavilə bağladılar. Amma bizneslə məşğul olmaq üçün verilən sənədi 18 yaşından böyük birinin imzalaması lazımdı. Nə Errol qol çəkməyə razı oldu, nə də xalasının əri. Gənclərin birlikdə bizneslərini qurmaları üçün iyirmi il keçəcəkdi.
Onların ən təhlükəli hünəri, güman ki, Pretoriya ilə Yohannesburq arasındakı səyahət idi. 1980-ci illərdə Cənubi Afrikada cinayətkarlıq yüksək həddə çatmışdı. İki şəhər arasındakı 35 mil (56 km) məsafəni qatarla qət etmək dünyada ən qorxulu səyahətlərdən biri sayılırdı. Kimbal belə hesab edirdi ki, bu cür səfərlər onlara önəmli təcrübə qazandırırdı: “Cənubi Afrika xoş səyahətlər üçün ən yaxşı yer deyildi, bu da bizə pis təsir edirdi. Çox şey görmüşdük, üzərimizdəki müxtəlif tərbiyəvi eksperimentlər bizim riskə olan münasibətimizi dəyişdirirdi. Böyüyürdük, amma peşə sahibi olmağın həyatda ən çətin şey olduğunu anlamırdıq. Bu heç də yaxşı bir şey deyildi’’.
Yaşları 13–16 arasında olan oğlanları axşam əyləncələri və Yohannesburqdakı müxtəlif məşğuliyyətlər cəlb etməyə başlayırdı. Bunlardan biri onların “Dungeones & Dragons’’ (“Yeraltı dünya və əjdahalar’’ – 1970-ci illərdə fentezi janrında yaranmış masa oyunu – İ.N.) turnirinə getmələri oldu. Onlar rəqabət mühiti yaradıb öncə səhnəni xəyal etməli, sonra da rola girməli idilər. “Bir otağa giribsən, küncdə bir sandıq var. Nə edərsən?.. Sandığı açdın. Bu isə tələymiş! Onlarla şeytanı azadlığa buraxmış olursan!’’ Xalası oğlu Piter Rev İlonu belə xatırlayır: “O, Yeraltı dünyanın Ustası rolunu məharətlə icra edirdi, Div və başqa personajların mətnlərini yaxşı əzbərləyirdi. Qalib gəlmək üçün ona inanılmaz bir xəyal gücü tələb olunurdu. İlon iştirakçılara ilham verirdi’’.
Məktəbdə öyrədilənlər İlon və dostlarına çox da maraqlı gəlmirdi. İlon bir neçə məktəb dəyişdirmişdi. Səkkiz və doqquzuncu sinifləri Bryanston liseyində oxumuşdu. Bir dəfə günorta İlon və Kimbal beton pilləkənlərin üstündə oturub yemək yeyirdilər. Bu vaxt bir həmyaşıdı İlona sataşmaq istədi. Mask istəmədən səhər iclasında oğlanla toqquşmuş, o da bunu böyütmüşdü. Arxadan yaxınlaşıb ayağıyla Maskı başından vurdu və pilləkəndən aşağı itələdi. “Uçaraq’’ yerə düşən Maskı bir neçə nəfər ayaqları ilə vurur, toqquşduğu adam isə başından tutub yerə çırpırdı. Kimbal dəhşətlər içində bu səhnəni izləyirdi. Çox qorxmuş, İlonun öləcəyini düşünmüşdü. Nəhayət, özünü aşağı çatdıranda İlonun qan içində üzü-gözü şişmişdi: “Elə bil boks rinqindən çıxmışdı’’. İlon xəstəxanalıq oldu. Məktəbə ancaq bir həftə sonra başlaya bildi (2013-cü ildə keçirdiyi mətbuat konfransında sifətinə dəyən sərt yumruqlardan sonra burnundan rinoplastika əməliyyatı olunduğunu söyləmişdi).
Maskı döyənlər o hadisədən sonra onu üç-dörd il rahat buraxmadılar. Maskın ən yaxın dostunu İlonla əlaqəni kəsənə qədər sürəkli döydülər: “Bununla da sakitləşmədilər, dostumdan, həm də ən yaxın dostumdan istifadə edərək məni gizləndiyim yerdən çıxarıb döydülər. Acılarım daha da artdı. Çox ağırdı’’. Mask bunları mənə gözü nəmli, səsi titrəyərək danışırdı. “Hansısa bir səbəbdən onlar məni öldürmək istəyirdilər. Yorulmadan illərlə məni təqib etdilər. Yeniyetmə çağlarım çətin keçdi. Ara vermədən bir neçə il zülm etdilər. Məni öldürmək istəyən bu qaniçən dəstə məktəbdə dalımca düşür, “mitilimi yerə sərirdi”, – Mask xatırlayır. – Evdə də vəziyyət ürəkaçan deyildi. Başqa sözlə, sonu görünməyən bir vəhşət içindəydim”.
Yuxarı sinifləri Mask Pretoriyadakı oğlan məktəbində keçirdi. Artıq böyümüş və bərkimişdi, məktəbdəki vəziyyət də yaxşı idi. Həyat nisbətən daha məqbul hala dönürdü. Dövlət məktəbi olaraq açılsa da, yüz ildən çox idi ki, özəl məktəb kimi fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəbə oğlanları Oksford və ya Kembricə qəbul olsunlar deyə verirdilər.
Sinif yoldaşları Maskı yaraşıqlı, sakit və elə də fərqlənməyən bir gənc kimi xatırlayırlar. Sinifdə İlonun arxasında oturan Deon Prinsloo belə deyir: “Sinfimizdə dörd-beş nəfərin böyük gələcəyi olduğunu deyirdilər. İlon onlardan biri deyildi’’. O illər bədən tərbiyəsi bir kult halına gəlmişdi. İlonun idmana laqeyd qalması onun yalqızlığına səbəb olurdu. Gideon Furye adlı bir başqa sinif yoldaşı isə onun haqqında bunları söyləyir: “Doğrusu, onun milyarder olacağına heç bir əlamət yox idi. Məktəbdə heç vaxt liderlik edə bilmədi. Onun haralara yüksəldiyini eşidəndə çox təəccüb etmişdim’’.
Maskın yaxın dostları yoxdu. Onun ekssentrik, fərqli maraq dairəsi diqqət çəkirdi. Siniflərindəki Ted Vud İlonun məktəbə raket modelləri gətirib tənəffüsdə onları uçurtduğunu unutmayıb. Bu onun maraqlandığı yeganə sahə deyildi. Dərsdə aparılan müzakirələr zamanı İlon günəş enerjisinin faydalı qazıntılardan daha üstün olduğunu söyləmişdi. Bu, təbii ehtiyatları çıxarmaqla dolanan bir ölkədə ağıla gəlməyəcək bir fikir idi. Ted Maskın hər şey haqda şəxsi fikrə sahib olduğunu söyləyir. Onunla indi də münasibətlərini qorumuş sinif yoldaşı Terensi Beni İlonun məktəbdə başqa planetlərdə koloniyalar yaratmaq fantaziyaları olduğunu xatırlayır.
Gələcəyə başqa bir eyham. İlon və Kimbal tənəffüsdə həyəcanla mübahisə edirlərmiş. Vud söhbətin nədən getdiyini soruşanda ona belə cavab verirlər: “Maliyyə sektoruna bank filiallarının ehtiyacı varmı və kağızsız bank əməliyyatlarına nə zaman keçiləcək kimi məsələlər ətrafında danışırıq’’. Vud “Ooo, nə gözəl’’ desə də, içində bunların tam bir cəfəngiyyat olduğunu düşünmüşdü.
Mask sinfinin elitasında olmasa da, yaxşı qiymətlərlə oxuyurdu və onu kompüter dərsi verilən eksperimental proqrama daxil etmişdilər. Başqa məktəblərdən seçilmiş uşaqlar da vardı bu proqramda. Sinifdə BASIC, COBOL və PASCAL proqramlaşdırma dilləri öyrədilirdi. Maskın texnologiyaya meyli onun elmi fantastika və fenteziyə olan sevgisi ilə tamamlanırdı. O, əjdahalar və qeyri-adi təbiət varlıqları haqda hekayələr, hətta “Üzüklərin hökmdarı’’na bənzər bir şey də yazmaq istəyirdi.
Mey oğlunun məktəb illərinə bir ananın gözü ilə baxır və İlonun möhtəşəm tədris uğurları haqda çox sayda hekayə danışır. Yazdığı kompüter oyununun təcrübəli mütəxəssislərin diqqətini çəkdiyindən, riyaziyyat imtahanını necə uğurla verməsindən söz açır, inanılmaz bir hafizəsi olduğunu söyləyir, sinif yoldaşlarını keçməməsinin səbəbinı məktəbdə öyrədilənlərə marağının olmaması ilə izah edir.
Mask belə deyir: “Mən bu şəkildə düşünürdüm: hansı qiymətləri almalıyam ki, istədiyim yerə qəbul olum. Afrikaans (afrikaans və ya bur dili Cənubi Afrikanın 11 rəsmi dilindən biridir, alman dilinin fərqli ləhcəsidir – İ.N.) kimi məcburi dərs vardı, məsələn. Bu dillə məşğul olmaq mənə gülməli gəlirdi. Qəbul olmaq üçün keçid balı toplayır, fizika və kompüter predmetlərindən mümkün olan ən yüksək bal yığırdım. Yaxşı oxumaq üçün bunu istəmək lazımdır. Yüksək ballar toplamaq yerinə mən kompüter oyunlarını, proqram yazmağı və kitab oxumağı sevirdim. Yadımdadır, dörddə-beşdə oxuyanda bəzi dərslərdən keçə bilmirdim, anamın dostu mənə dedi ki, sinifdə qalacam. Mən, həqiqətən də, bilmirdim ki, sonrakı sinfə keçmək üçün yaxşı qiymətlər almaq lazımdır. Məcbur olub o dərslərdən yüksək ballar topladım’’.
17 yaşında Mask Cənubi Afrikadan Kanadaya köçdü. O bu səyahət haqda mətbuata tez-tez danışır və adətən, bu qaçışın motivasiyasının iki variantını verir. Birinci versiya belədi ki, o ən qısa müddətdə Amerikaya yerləşmək istəyirdi, bunun üçün isə kanadalı köklərindən istifadə edib müvəqqəti dayanacaq kimi Kanadanı seçdi. İkinci “növbətçi’’ versiya isə dünyagörüşü ilə bağlı məsələdir. Cənubi Afrika Respublikasında əsgərlik məcburi idi. Mask isə aparteid rejiminə xidmət etməmək üçün hərbi mükəlləfiyyətdən qurtulmaq istəyirdi.
Mask özünün ən böyük avantürasına başlamazdan əvvəl Pretoriya universitetində beş ay boyunca təhsil almışdı. Ancaq bu fakt çox az yerdə qeyd olunub. O, fizika və maşınqayırma oxuyurdu, amma xüsusi bir həvəs göstərmədi, qısa müddət sonra da universiteti buraxdı. Mask universitetdə Kanada sənədlərini gözləmək üçün oxuduğunu söyləyir. Daha məntiqlı səbəb isə universitetdə veyillənməklə əsgərlikdən yayınması idi. Ehtimal ki, bu xüsus cəsur və romantik obrazı ilə uzlaşmadığı üçün Pretoriya universitetini atmaq faktı heç vaxt dilə gətirilmir.
Mask Amerikaya getməyi uzun zaman həsrətlə gözlədi. Kompüter və texnikaya olan marağı onu dayanmadan Silikon Vadisinə səsləyirdi. Amerikanı ən iddialı layihələrin həyata keçdiyi yer olaraq görürdü. Cənubi Afrikada isə hər şey tam tərsinəydi. Kimbalın ifadə etdiyi kimi, Cənubi Afrika İlon kimilər üçün türmədir.
Köçüb getmək üçün imkan Kanada qanunvericiliyindəki bir dəyişikliklə yarandı. Buna görə Mey Kanada vətəndaşlığını uşaqlarına da keçirə biləcəkdi. Mask vaxt itirmədən hansı sənədlərin toplanmasını araşdırmağa başladı. Kanada hökumətinin icazəsini və yeni pasportu gözləmək bir il vaxt aldı. Mey İlonun “Mən Kanadaya gedirəm’’ deyərək təyyarə biletinin alınmasını səbirsizliklə üç həftə gözlədiyini xatırlayır. Bileti alan kimi tükü belə qımıldamadan evlərini tərk etdi.
3. Kanada
Maskın Kanadaya gedişi çox da yaxşı planlanmamışdı. Təyyarəyə mindi və bəxtinin gətirəcəyinə güvəndi. Kanadaya ayaq basanda 1988-ci ilin iyun ayı idi. Anasının əmisi Monrealda yaşayırdı, çatan kimi küçə telefonundan qohumunu tapmağa çalışdı. Bir şey çıxmayanda anasına zəng etdi. Onun söylədikləri ürəkaçan deyildi. Heç demə, Mey Monreala məktub yazmış, aldığı cavabdan qohumlarının Kanadadan Amerikaya – Minnesotaya köçdüyü məlum olmuşdu. Bu isə Maskın qalmağa yerinin olmadığı anlamına gəlirdi. Əlindəki çantalarla yaxındakı hostelə getdi.
Şəhəri tanımaq üçün bir neçə gün Monrealda qalan Mask gələcək üçün plan qurmağa çalışdı. Meyin Kanadada başqa qohumları da vardı və Mask onları axtarmağa qərar verdi. Yüz dollara ölkənin hər yerində keçən limitsiz avtobus bileti aldı. Bir zamanlar ana babasının yaşadığı Saskaçevana getməyə qərar verdi. 1900 mil (3000 km-dən çox) yol qət edib 15 min əhalisi olan Suift Karrent şəhərinə gəldi. Terminaldan dayısı nəvəsinə zəng edib avtostopla onun evinə getdi.
Mask 1988-ci ili harada gəldi, təsadüfi və müvəqqəti işlərdə çalışaraq keçirtdi. Qohumunun Valdek qəsəbəsindəki fermer təsərrüfatında tərəvəz yetişdirdi, toxum kürəklədi. On səkkiz yaşını oradakı uzaq qohumları və onların qonşuları ilə qeyd etdi. Sonra Vankuverdə taxta-şalban kəsməyi öyrəndi. İşaxtarma bürosuna müraciət etdikdə ona çox ağır bir iş təklif etdilər. Mask maaşı yüksək bir yer axtarırdı və ona saatı 18 dollara qazanxana təmizliyi təklif etdilər. O çətin günləri Mask belə xatırlayır: “Qoruyucu komplekt geyinib sürünərək güc-bəlayla sığdığım dar tunelin içinə girir, oradakı qum, zibil və istidən tüstülənən kömürü girdiyim dəlikdən kürəklə qırağa atırdım. Başqa biri isə atılanları əl arabasına doldururdu. Orada yarım saatdan artıq qalsan, isti səni vurub öldürə bilərdi’’. Həftənin əvvəlində işə 30 nəfər götürmüşdülər. Üç gün sonra beş nəfər qaldı. Həftənin axırına qədər ancaq Mask və 2 kişi dözə bildi.
Mask Kanadadaykən Mey qızı və oğlu ilə ora necə gedəcəkləri haqda düşünürdü. Kimbal və İlon Kanadada görüşəndə sevinclərinin həddi-hüdudu yoxdu – iki inadkar xəyalpərəst üçün çox fürsətlər çıxacaqdı. İlon 1989-da Ontario ştatının Kinqston şəhərindəki Quenn’s universitetinə qəbul olundu. Mask bu universiteti gözəl qız çox olduğu üçün seçdiyini deyir. Boş vaxtlarında Mask Kimballa qəzetlərdən tanış olmaq istədikləri maraqlı adamlarla bağlı məlumat toplayır, telefon açaraq onları birlikdə yemək yeməyə dəvət edirdilər. Təngə gətirdikləri adamlar içərisində “Toronto Blue Jays’’ professional beysbol klubunun marketinq müdiri, Kanadanın gündəlik “The Globe and Mail’’ qəzetinin biznes-şərhçisi və Nova Scotia bankının top-meneceri Piter Nikolson vardılar. Nikolson gənclərin telefon zəngini çox yaxşı xatırlayır: “Görüşmək istəyənlərdən, adətən, qaçmıram. Bu uşaqlarla nahar eləməyə də etiraz etmədim’’. Amma Nikolson ancaq altı ay sonra boş vaxt tapa bildi. Qardaşlar qatarla üç saatlıq yola baxmayaraq vədələşdikləri saatda orada oldular.
İlk görüş Nikolsonda xoş təəssürat yaratı. Hər ikisi özlərini yaxşı təqdim etdilər, son dərəcə nəzakətliydilər. İlon daha xarizmatik və zahirən effektli olan Kimbala “uduzurdu’’, hərzamankı kimi ağır tərpənir və ekssentrikdi. Nikolson çox mütəəssir olmuş, belə məqsədyönlü olmalarına heyran qalmışdı. Nəticədə Nikolson İlona bankda yay təcrübəsi keçməyi təklif etdi. İşçi heyətə rəhbərliyi də Nikolson özü edəcəkdi.
Bu görüşdən qısa müddət sonra İlon Piter Nikolsonun qızı Kristini öz ad gününə dəvət etdi. Kristi Meyin Torontodakı evində keçirilən qonaqlığa əlində evdə hazırlanmış bir banka limon mürəbbəsi ilə gəlmişdi. Kristidən başqa daha 15 dəvətli vardı. İlon Kristini ilk dəfə görürdü. Kristi onun ağzından çıxan ikinci cümlənin “Mən elektrikli avtomobillər haqda çox düşünürəm’’ olduğunu deyir: “Arxasınca da mənim bu haqda fikrimi soruşdu’’. Kristi hazırda elmi-publisistik məqalələr yazır. İlonun onun yaddaşında yaraşıqlı, gülərüzlü və “hər şeyi bilən’’ biri kimi qaldığını söyləyir: “Necə oldusa, mənim könlümü fəth etdi. O çox fərqli idi, məni də elə bu cəhəti ilə cəlb etmişdi’’.
Kəskin xətli almacıq sümüyü və sarışın saçları ilə Kristi tam Maskın zövqünə uyğun idi. Kanadada olduğu müddətdə əlaqəni heç kəsmədilər. Aralarında romantik hisslər yaşanmadı. Ancaq Mask Kristi üçün elə maraqlı idi ki, telefonda onunla uzun-uzadı danışmaqdan doymurdu: “Bir dəfə Mask mənə belə dedi: “Əgər yemək yeməmək mümkün olsaydı, mən daha çox çalışmaq üçün yeməzdim. Kaş ki qidalanmağa əlavə zaman ayırmamaq mümkün olsaydı’’. Bu yaşda işə belə münasibət heyrətləndiriciydi. Əvvəllər buna bənzər heç nə eşitməmişdim”.
Maskın Kanadada daha dərin münasibəti tələbə yoldaşı Castin Uilsonla (Justine Wilson) oldu. Uzun ayaqları və sıx şabalıdı saçları olan Uilson romantikdi, seksual enerji saçırdı. Castin daha öncə özündən böyük bir kişi ilə münasibət yaşamış, amma universitetə girmək üçün ondan ayrılmışdı. O, sonrakı aşiqinin dəri gödəkçəli Ceyms Din (James Dean, 1931–1955 – amerikalı kino aktyoru – İ.N.) kimi ehtiraslı və əhlikef biri olmasını xəyal edirdi. Tale isə elə gətirdi ki, onun qarşısına səliqəli, boylu-buxunlu və yaraşıqlı Mask çıxdı. Mask Castini görən kimi onu görüşə dəvət etdu. İlon onu belə xatırlayır: “Möhtəşəm görünürdü. Həm də çox ağıllıydı, qeyri-adi zəkası vardı. Taekvondo üzrə qara kəmər sahibiydi. Tələbə kampusundakı ən gözəl qız idi’’. Mask yataqxananın önündə onunla toqquşma nömrəsi qurmuş, sonra da guya onu hansısa bir qonaqlıqda gördüyünü uydurmuşdu. Castin də onun dondurma yemək təklifini qəbul etmişdi. Mask Castinin dalınca gələndə qapının üstündə “Təəssüf ki, imtahanlara hazırlaşmalıyam’’ yazısı ilə qarşılaşdığını xatırlayır. Mask onun rəfiqələrindən hansı dondurma sevdiyini öyrənir, bir cüt şokoladlı dondurma ilə Castinin ispan dilinə hazırlaşdığı universitet kitabxanasına gəlir.
Castin bir yazarla ehtiraslı məhəbbət yaşamağı xəyal edirdi: “Hər şeyin Silviya və Ted haqqında yazılmış romandakı kimi olmasını arzulayırdım. Amma gedib məndən əl çəkməyən iddialı bir “hər şeyi bilən’’ə aşiq oldum’’. Patoloji psixologiya dərsindən aldıqları imtahan qiymətlərinə baxırdılar. Castin 97, Mask isə 98 almışdı. Castin, Maskın professorun yanına gedərək qiymətini düzəldərək 100 aldığını söyləyir və əlavə edir: “Sanki bir-birimizlə yarışırdıq’’. Maskın romantik tərəfi də vardı. Bir dəfə Castinə hər gülün üstünə fərqli şeylər yazdığı bir dəstə çiçək və The Prophet (“Peyğəmbər”) kitabını hədiyyə etdi. Castin deyir ki, Mask özünə aşiq etdirməyi yaxşı bacarırdı.
İki gənc universitet illərində tez-tez ayrılıb barışırdı. Mask münasibətləri qorumaq üçün daha çox səy göstərirdi. Mey Castinin öz tərzi olan, “bərkgedən’’ oğlanlarla görüşdüyünü, Maskla heç maraqlanmadığını söyləyir, bunun da Maskı dərindən yaraladığını xatırlayır. Bir neçə dəfə Mask başqa qızlarla münasibət qurmağa cəhd etdi, amma yenə də dönüb Castinə qayıtdı. Castin onunla soyuq davranınca İlon səylərini artırırdı. O deyir ki, əgər telefon durmadan zəng edirsə, bilin ki, bu, Maskdır: “O, “yox’’ sözünü anlamırdı, ondan qırılmaq imkansızdı. Terminatora bənzədirdim onu. Baxışını nəyinsə üstünə cəmləyib “Mənimdir’’ deyirdi. Beləcə, addım-addım məni fəth etdi!”
Universitet Maskın ürəyincə idi. O, sadəcə hər şeyi bilməyə deyil, intellektual imkanlarını qiymətləndirən insanları tapmağa can atırdı. Universitetdəki tələbələr onun alternativ enerji mənbələri, kosmos və beynini məşğul edən başqa şeylər haqdakı mülahizələrini gülüş mövzusuna çevirmirdilər. Mask onu dinləyib ciddiyə alındığı mühitdə idi, bu da onu güclü edirdi.
1990-ın payızında Navaid Faruk (Farroq) adlı Cenevrədə böyümüş bir kanadalı onun yataqxanadakı otaq yoldaşı oldu. Otaqları yataqxananın xaricilər üçün olan hissəsində idi. Burada yerli tələbələr otaqlarını xaricilərlə bölüşürdülər. İlon bu sistemə çox da uyğun gəlmirdi, çünki kanadalı sayılsa da, Kanada haqda anlayışı çox deyildi. Mask belə xatırlayır: “Qonşu otaqda Honkonqdan yaxşı bir oğlan vardı, nümunəvi şəkildə bütün mühazirələrə gedir, bu da mənim işimə yarayırdı. Çünki mən dərslərə mümkün qədər az gedirdim’’. Mask bir müddət pul qazanmaq üçün yataqxanada kompüter və onun ehtiyat hissələrini satdı. “Nə istəsələr yığa bilirdim – ən son oyun avtomatından tutmuş elektron yazı makinasına qədər, həm də mağazadan daha ucuz, – Mask danışır. – Kompüterləri təmir edir, bir sözlə, bütün problemlərini həll edirdim’’. Faruk və Maskı masaüstü strateji oyunlara olan maraq da birləşdirirdi. İlonla dostluğu haqda belə deyir: “Asan dostlaşmırdı, amma bu baş verirdisə, çox sadiq olurdu’’. “Civilization’’ adlı oyun çıxanda dostlar saatlarla bu oyunu oynayır, Farukun istədiyi qız isə yan otaqda darıxaraq onu gözləyirdi. Faruk deyir ki, İlon nəsə bir şeyə maraq salsa, onun xaricindəki dünya dayanır: “Biz o insanlardanıq ki, əylənmədən də yaşaya bilirik. Beynimizdə olan fikirlərimizin yanında olur, sıxılıb darıxmırdıq’’.
Mask universitetdə məktəbdən daha əzmli idi. Biznesin idarəetməsində oxuyur, natiqlik sənəti ilə bağlı müsabiqələrdə iştirak edirdi. İndiki xüsusiyyətlərinin təməli də məhz o dövrdə formalaşmağa başladı. İqtisadiyyat imtahanından sonra Mask, Faruk və dostları yataqxanada təəssüratlarını bölüşürdülər. Çox keçmədən aydın oldu ki, Mask materialı hamıdan daha yaxşı mənimsəyib. Faruk bu haqda belə danışır: “Qrupumuz kifayət qədər güclü idi, buna baxmayaraq İlon ümumi fonda çox seçilirdi. Nə ilə məşğul olsa, işin məğzini daha dərindən qavrayırdı. Onu digərlərindən fərqləndirən də məhz budur’’.
1992-ci ildə Quenn’s universitetində iki il oxuduqdan sonra Mask Pensilvaniya universitetindən təqaüd alaraq Kanadadan Amerikaya köçdü. İlon Ivy League-yə[5 - Ivy League – Sarmaşıq Birliyi, Amerikanın şimal-şərqindəki 8 universitetin daxil olduğu birlik. Bu birliyə daxil olan ali məktəblər mükəmməllik və elit olmaq özəlliyi ilə fərqlənir – İ.N.] daxil məktəbin ona yeni imkanlar açacağına inanır, iki ixtisasa birdən yiyələnib itisadiyyat və fizikadan bakalavr, fizikadan isə magistr diplomları almaq istəyirdi. Castin öz universitetində yazıçı olmaq xəyalına sadiq qalacaq, Maskla əlaqəni kəsməyəcəkdi. Bəzən o, Maskın yanına gəlir, oradan da Nyu-Yorka romantik həftəsonu keçirməyə gedirdilər.
Pensilvaniyada Maskın istedadı və bacarığı daha da üzə çıxmağa başladı. Gələcəyin fizikləri ilə özünü daha rahat hiss edirdi. Bu haqda anası belə danışır: “İlon Pensilvaniyada özü kimi düşünən insanlarla qarşılaşdı. Onların içində də “hər şeyi bilən’’lər vardı. Bu mühitdən inanılmaz həzz alırdı. Bir dəfə onlarla günorta yeməyində bərabər oldum, durmadan fizikadan danışırdılar. “A plyus B bərabərdir pi kvadrat’’ kimi nəsə deyib qəhqəhə çəkirdilər. Onu belə mutlu görmək gözəl idi”. Lakin Mask burda da özünə çox dost tapmadı. Kitabı yazarkən keçmiş tələbələrdən onu xatırlayanları tapmağa çətinlik çəkdim. Təkcə Adeo Ressi adlı bir gənclə yaxın dost oldu. Ressi gələcəkdə Silikon Vadisində iş adamı olacaqdı. O bu gün də İlona kimsənin olmadığı qədər yaxındır.
Ressi qeyri-adi xarici görünüşü olan, 185 sm boyunda arıq bir oğlandı. Başı oxumağa qarışmış, çalışqan və təmkinli Maskın əksinə koloritli və diqqətçəkəndi. Hər ikisi də başqa universitetlərdən gəldikləri üçün onlara birinci kursların qaldığı binada köhnə otaq vermişdilər. Sadə şərait Ressinin gözləntilərinə cavab vermirdi və o, Maskı kampusdan kənarda ev tutmağa razı saldı. Çox ucuz qiymətə onotaqlı bir evi icarəyə götürdülər. Əslində, bu ev hansısa bir cəmiyyətin binasıydı. Həftə içi Mask və Ressi oxuyur, həftənin axırında isə Ressi evi gecə klubuna çevirirdi. İçərini zil qaranlıq etmək üçün pəncərələri zibil torbaları ilə qapadır, divarları parlaq boya ilə rəngləyib əllərinə keçənlərlə bəzəyirdilər. Evi meyxanaya çevirmişdilər; gizlicə içki də verirdilər. Evə beş yüz nəfər sığırdı, hər qonaqdan beş dollar alır, əvəzində isə limitsiz pivə və kokteyllər təklif edilirdi.
Cümə günü axşamlar dinamiklərin gurultusundan ev silkələnirdi. Mey oğluna baş çəkməyə gələndə məcbur qalıb uşaqlara kömək üçün qarderoba baxası olmuşdu. Daha sonra kassa işini də ona tapşırdılar. Kluba giriş haqqını ayaqqabı qutusuna yığırdılar. Hər ehtimala qarşı Mey iki qayçı saxlayırdı.
İkinci ev isə artıq 14 otaqlı idi. Mask və Ressidən savayı, orada başqa birisi də yaşayırdı. Evi müxtəlif masalar, üzəri fanerlə örtülmüş çəlləklər və əşyalarla dekorasiya etmişdilər. Bir gün evə qayıdan Mask Ressinin onun masasını divara dayayıb gün işığında parıldayan bir boya ilə rənglədiyini gördü. Mask masanı qara rəngə boyayıb üstündə dərs çalışmağa davam etdi. Ressi “Bu bizim əyləncələrimiz üçün art-installyasiyadır (məkan kompozisiyasından ibarət modern sənət forması – İ.N.)’’ desə də, illər sonra Maska o münaqişəni xatırladanda quru bir cavab vermişdi: “O, çalışma masası idi’’.
Mask spirtli içki az içirdi: aradabir araq, özü də koka-kola ilə qarışdıraraq. İçkiyə meyli yoxdu, dadını da ki heç sevmirdi. Mask ovaxtkı gecə əyləncələri haqda belə deyir: “Birimizin ayıq qalmağımız lazım idi. Mən təhsilimin pulunu özüm ödəyirdim, evdəki gecə klubunda isə bir axşam ərzində bir aylıq təhsil haqqımı qazana bilirdim. Adeo Ressi evin tərtibatına cavabdehdi, gecə əyləncəsi isə mənə bağlı idi’’. Ressi İlonun dünyada tanıdığı ən düzgün adam olduğunu deyir və əlavə edir: “O heç vaxt içməzdi. Əsla oyun çıxardıb problem yaratmazdı. Heç vaxt. Heç nə’’. Amma Maskın ən zəif yeri bilgisayar oyunları idi, Ressi onun bəzən bir neçə gün dalbadal oyun oynamaqdan “sərxoş’’ olduğunu söyləyir.
Pensilvaniyada Maskın Günəş enerjisinə və alternativ enerji mənbələrinə olan əvvəlki marağı daha da artdı. 1994-cü ilin dekabr ayında dərslərdən biri üçün biznes-plan hazırlamalı idi. Nəticədə ortaya “Günəş enerjisindən istifadənin vacibliyi’’ adlı elmi məruzə çıxdı. Məruzə Maska xas olan bir ironiya ilə başlayırdı. Səhifənin üst tərəfinə belə yazmışdı: “Günəş sabah doğacaq’’ – bərpa edilən enerji haqda, Kiçik Orphan Annie”[6 - Orphan Annie (Yetim Enni) – məşhur amerikalı şair Ceyms Raylinin (James Whitcomb Riley, 1849–1916) şeirinin bir qəhrəmanı – İ.N.]. Məruzə yeni materialların yaranması və irimiqyaslı günəş enerjisi texnologiyalarının inkişafı ilə günəş energetikasının rolunun artması haqdadır. Mask təfsilatı ilə günəş batareyalarının necə çalışması və onların effektivliyinin artırılmasından yazıb. Məruzə gələcəyin enerji stansiyasının təsviri ilə bitir. Stansiya kosmosa göndərilmiş iki nəhəng günəş batareyasından ibarətdir, onlar enerjini Yerə (diametri yeddi km olan qəbuledici antenə) mikrodalğalar vasitəsilə göndərir. Professor “çox maraqlı və yaxşı yazı’’ hesab etdiyi araşdırma üçün Maska 98 bal verdi.
Maskın ikinci məruzəsi kitab və yazılı sənədlərin “skan’’ olunaraq məlumatların optik tanınması və onların vahid bazada (bugünkü Google Books ilə Google Scholar arasında orta bir şey) toplanması haqda idi. Üçüncü məruzə isə Maskın başqa bir sevdiyi mövzuya – ionistor və ya superkondensatorlara (orqanik və ya qeyri-orqanik elektrolitli kondensatorlar – İ.N.) həsr olunmuşdu. Qırx dörd səhifəlik coşqu dolu yazıda Mask enerjinin yeni saxlanma şəklindən bəhs edir. Bu yenilik gələcəkdə avtomobil, təyyarə və raketlərdə istifadə olunacaq. Mask Silikon Vadisindəki son araşdırmalara istinad edərək belə yazır: “Son hədəf böyük miqdarda elektrik enerjisinin saxlanması üçün yeni vasitələr tapmaqdır. Onlar akkumulyator batareyaları ilə yanacaq elementlərindən prinsipial olaraq fərqlənir. Digər tərəfdən, superkondensatorlar kondensatorların əsas xassələrini qoruduğu üçün onlar enerjini eyni ağırlıqdakı adi batareyadan 100 dəfə daha sürətlə buraxır, o sürətlə də enerji ilə yüklənə bilir’’. Ona bu məruzəsinə görə 97 bal verdilər, “mükəmməl hesablamalar’’ və “olduqca əsaslı analız’’ə görə də təqdir aldı.
Professorlar təqdirlərində haqlı idilər. Maskın aydın, lakonik üslubu məntiqlə məşğul olan filosofun bir nöqtədən digərinə ardıcıl və əmin hərəkətinə bənzəyirdi. Onu fərqləndirən cəhət mürəkkəb fiziki konseptləri biznes-planlara daxil etmək bacarığı idi. Bununla bərabər, o, elmi ideyanı məharətlə gəlirli bir müəssisəyə çevirir, nadir istedad nümayiş etdirirdi.
Universitetdən məzun olub nə işlə məşğul olacağını düşünəndə Maskın ağlına kompüter oyunları sferasında çalışmaq gəldi. Zatən uşaqlıqdan bu işə mübtəla idi. Ancaq bunun böyük hədəf olmadığına qərar verdi: “Mən, həqiqətən də, kompüter oyunlarını sevirəm, amma dünyanın ən çılğın oyunlarını yaratsam, onlar dünya işlərinə necə təsir edəcək və ümumən dünyaya nə verəcək? Heç nə. Mən kompüter oyunlarını karyeramı məhdudlaşdıracaq səviyyədə sevmirəm’’.
Mask söhbətlərində o dövr üçün böyük planlarının olduğunu xatırlayır. Onun sözlərinə görə, Quenn’s və Pensilvaniya universitetlərindəki xəyalları eyni şeylər idi – internet, bərpa edilən enerji və kosmos. O belə hesab edirdi ki, bu üç sahəni ciddi dəyişikliklər gözləyir və onların bazar iqtisadiyyatında önəmli payı olacaq. Və Mask bu 3 sahədə böyük layihələr həyata keçirmək üçün and içdi. Sonralar belə etiraf edəcəkdi: “Bu ideyalar haqda qız dostlarıma və keçmiş arvadıma danışırdım. Yəqin ki, söylədiklərim bir dəlinin sayıqlamaları kimi səslənirdi’’.
Mask elektromobil, günəş enerjisi və raketlərə olan ifrat aludəliyinin səbəbləri haqda uzun-uzadı danışır. Sanki o özünün həyat hekayəsini zorla bu istiqamətdə şəkilləndirmək istəyir. Ancaq Mask üçün bir şeylə “təsadüfən məşğul olmaq’’la bir şeyə “can atmaq’’ arasındakı fərq olduqca prinsipialdır. Mask uzun müddətdir ki, dünyanın onunla Silikon Vadisindəki adi bir sahibkar arasındakı fərqi bilməsini istəyir. O, trendləri qoxulayaraq zəngin olmağa çalışmırdı. O, əsas, ümumbəşəri suallara cavab axtarırdı: “Mən bu suallar ətrafında universitetdə baş sındırırdım. Bunlar sonradan uydurulmuş hekayə deyil. Mən trend dalınca qaçan deyiləm, konyunktura adamı deyiləm, avantürist deyiləm. Mən investor da deyiləm. Gələcək üçün önəmli və faydalı olacağını düşündüyüm texnologiyaları həyata keçirmək istəyirəm’’.
4. İlonun ilk startapi
1994-cü ilin yayında Maskla qardaşı Kimbal əsl amerikalı olmağa qərar verdilər. Onlar ölkə içində səyahətə çıxdılar.
Kimbal College Pro Painters şirkətinin distribüteri idi, işləri yaxşı gedirdi. Oradakı hissəsini satdı, əlinə keçən pulu Maskdakı ilə birləşdirərək 1970-ci il modeli olan BMW 320i avtomobili aldılar. İki qardaş səyahətlərinə Kaliforniyada istilərin artdığı avqust ayında San-Fransiskodan başladılar. İlk dayanacaqları Mojave səhrasında yerləşən Needles şəhəriydi. Kondisionersiz maşında 49 dərəcə istiyə tab gətirməli oldular. Saatlarla yol kənarındakı “Carl’s Jr.’’ fast-fudlarında sərinləyərək dincəlirdilər.
Səyahət iyirmiyaşlı “avaragorlara’’ arsız oyunlar çıxarmağa, varlanmaq haqda xəyallar qurmağa imkanlar verdi. Yahoo! axtarış xidməti və Netscape web brauzeri-nin populyarlaşması sayəsində internet həyatımıza daha fərqli girirdi. İnternet həvəsi qardaşları yamanca sarmışdı, “Web’’ üstündən nəsə etmək üçün şirkət açmağa hazırlaşırdılar. Kaliforniyadan Koloradoya istiqamət götürdülər; avtomobilin pəncərəsindən Vayominq, Cənubi Dakota və İllinoysun işıqları sayrışır, onlar növbə ilə maşın sürür, yolboyu beyin fırtınasında yarışır, lovğalanır və xəyallar qururdular. Təhsilini davam etdirmək üçün Maskın payızda şərqə geri dönməsi lazımdı. Səyahətdə ağıllarına gələn ən yaxşı ideya həkimlər üçün onlayn şəbəkə qurmaq oldu. Elektron tibbi kartlar kimi iddialı bir şey düşünməmişdilər, söhbət sadəcə olaraq həkimlərin öz aralarında informasiya mübadiləsi aparıb əlaqə quracaqları bir sistemdən gedirdi. Kimbal belə xatırlayır: “Tibb sahəsində əlaqələrin tənzimlənmədiyini gördük. Mən biznes-plan hazırlamağa başladım, satış və marketinqi planladım, amma nəsə baxdıq ki, olmur. Bəyənmədik bu ideyanı’’.
Mask yayın əvvəlində Silikon Vadisində təcrübə keçməyə başlamışdı. Gündüzlər Pinnacle Research institutunda çalışırdı. Los-Gatosda yerləşən institut güclü alimlər komandasından ibarət startapdı. Onlar elektrikli və hibrid nəqliyyat vasitələri üçün inqilabi sayıla biləcək superkondensatorları yanacaq mənbələri kimi araşdırırdılar. Bəzən araşdırmaları konseptual səviyyədə daha ekzotik sahələrə çevrilirdi. Mask superkondensatorların “Ulduz savaşları’’ (ing. Star Wars, Georg Lucas-ın kultlaşmış fantastik filmi – İ.N.) və başqa futurustik filmlərın ən yaxşı ənənələrini özündə birləşdirən lazer silahları istehsal etmək haqda saatlarla danışa bilirdi. Lazer silahlarının güclü energetik yüklə atəş etməsi mümkündü. Nişançı superkondensatorları patron darağı kimi dəyişərək atışa davam edəcəkdi. Superkondensatorlar raketlərin güc qaynaqları kimi də istifadə oluna bilərdi. Onlar batareyalardan fərqli olaraq uçuş zamanı yüklərə daha dayanıqlı və daha uzunömürlü idilər. Orada çalışmaq Maskın çox xoşuna gəlmişdi, universitetdəki proqramına görə eksperimentlər keçirir, öz fantaziyalarına dalırdı.
Axşamlar isə Mask kompüter oyunları hazırlayan Palo-Altodakı Rocket Science Games startapına gedirdi. Şirkət daha çox informasiya sığsın deyə oyunları kartriclərdən CD-lərə köçürdərək yeni səviyyəyə çıxmağa çalışırdı. CD-lər oyunlara Hollivud tərzi nəqletmə şəkli və keyfiyyət gətirəcəkdi. Bunun üçün istedadlı mühəndis və kino xadimlərindən ibarət qarışıq bir komanda yığılmışdı. Burada sonralar Apple-da iPhone və iPad kimi cihazların yaradıcılarından Toni Fadel, habelə QuickTime multimedia platformasının qurucuları çalışırdılar. Şirkətdə “Ulduz savaşları’’ üçün xüsusi effektlər hazırlayan Industrial Light & Magic çalışanları və LucasArts Entertainment-də oyunlar yazan gənclər də vardı. “Rocket Science’’ Maska Silikon Vadisinin gələcəkdə ona nə təklif edəcəyini anlamağa şərait yaratdı. Onlar gündə 24 saat çalışırdılar. Maskın saat 17-də ikinci işinə gəlməsinə kimsə təəccüb etmirdi. Şirkətin qurucularından avstraliyalı mühəndis Piter Barrett o günləri belə xatırlayır: “Biz İlonu işə sadə, aşağı dərəcəli kodlar yazmaq üçün götürmüşdük. Özünə güvənirdi və soyuqqanlı idi. Bir müddət sonra kimsə ona tapşırıq vermədi və o artıq öz istədiyi işi görürdü’’.
Mask müxtəlif kompüter oyunları üçün coystik drayverləri və mauslar üzərində çalışırdı. Bu proqramlar printeri kompüterə “tanıtmaq’’ üçün istifadə etdiklərimizə bənzəyir. Onları yazmaq iyrənc və maraqsız işdir. Proqram yazmağı özü öyrənmiş Mask kifayət qədər yaxşı mütəxəssisdi və daha iddialı işlər istəyirdi. Ovaxtkı günlər Maskın yaddaşında belə qalıb: “Mən bərabər zamanlı funksiyaların necə yerinə yetirildiyini anlamağa çalışırdım. Bunun sayəsində eyni anda həm CD-dən video izləmək, həm də oyun oynamaq mümkün olacaqdı. O zamanlar sadəcə birini etmək mümkündü. Assemblerdə proqram yazmaq heç də asan deyildi’’. Həqiqətən də eləydi. Kompüterin əsas mikroprosessoruna komanda verməklə Mask maşının çalışması üçün həm də bütün digər funksiyaları idarə etməli idi. Apple QuickTime-ın aparıcı mühəndisi Bryus Lik Maskın gecələr çalışmasına heyrandı: “Tükənməz enerjisi vardı. İndikilərin ona çatmasına çox var. Kompüter hakeri idi, çətin işləri çözmək onu ürkütmürdü’’.
Silikon Vadisində Mask imkan və iddialarına cavab verən iş tapdı. İki il dalbadal yay aylarını burada keçirtdi. Pensilvaniya universitetinin 2 ixtisas üzrə diplomunu alan kimi Amerikanın qərbinə qaçdı. Əvvəlcə Stanford universitetində materialşünaslıq və fizika sahəsində elmlər doktoru dərəcəsi alacaq, Pinnacle-da başladığı superkondensatorlar üzərində araşdırmalarını davam etdirəcəkdi. Ancaq Stanfordda yalnız iki gün qala bildi – internet durmadan onu özünə çəkirdi. “Ümumdünya hörümçək toru”nu birlikdə fəth etmək üçün Kimbalı da Silikon Vadisinə səslədi.
İnternet biznesinın gələcəyini Mask hələ təcrübə keçərkən sezməyə başlamışdı. Startap şirkətlərindən birinin ofisinə Yellow Pages-dən (şirkətlərin telefon və adreslərinin məlumat kitabçası – İ.N.) bir satıcı gəlmişdi. Ziyarətçi qalın masaüstü kitablar yerinə “onlayn reyestr’’ ideyasını satmaq istəyirdi. Satıcı hazırlıqlı biri deyildi, internetin nə olduğunu yaxşı bilmir, istədiyin adresi şəbəkədə tapmaq yolları haqda fikirləri zəifdi. Bu mövzü Maskı düşünməyə sövq etdi, Kimbala zəng edərək şirkətlərə internetə çıxış üçün yardım ideyasını söylədi.
Kimbal İlonun “Bu oğlanlar heç özləri də bilmirlər nə danışırlar. Bəlkə, özümüz bu işlə məşğul olaq?’’ dediyini xatırlayır. 1995-ci ildi, iki qardaş Global Link Information Network adlı startapı açmaq üzrə idilər. Daha sonra şirkətin adı Zip2 olaraq dəyişdiriləcəkdi.
Zip2-nin ideyası dahiyanə idi. 1995-ci ildə kiçik müəssisələr internetin onlara nə verəcəyini anlamırdı. Onlar internet dünyasına necə girəcəkləri haqda heç bir fikrə sahib deyildilər. Öz saytlarının olmasının dəyərini də anlamırdılar. Maskla qardaşı ümid edirdilər ki, restoran, mağaza, bərbərxana və başqalarını internetdə özlərini tanıtma vaxtının gəldiyinə inandıracaqlar. Zip2 xəritəyə bağlı bir onlayn biznes-kataloq olmalıydı. Mask deyirdi ki, hər kəs yaxındakı “pizza”çının adresini bilməyə və oranın yolunu tapmağa çətinlik çəkməməlidir. Bu gün bundan təbii heç nə ola bilməz. Amma o vaxt heç kim belə bir xidməti xəyal belə edə bilmirdi.
Qardaşlar Zip2-ni Palo-Altodakı Şerman avenyu, 430 nömrəli adresdə təsis etdilər. Onlar 70 m2-lik bir ofis kirayələyib mebel aldılar. Üçmərtəbəli binanın qəribəlikləri vardı. Lifti yoxdu, kanalizasiya xətti isə tez-tez tutulurdu. Çalışanlardan biri buranın iş yeri kimi zay yer olduğunu deyir. Mask sürətli internet üçün Rey Jirar adlı bir sahibkarla müqavilə imzalayır. Onun ofisi bir mərtəbə aşağıdaydı. Jirarın dediyinə görə, Mask divarı dəlmiş, internet-porvayder üçün alt mərtəbədən yuxarı ethernet-kabel çəkmişdi. Onun sözlərinə görə, Mask aylıq abunə haqqını bir neçə dəfə gecikdirsə də, əsla borclu qalmazdı.
Mask proqramlar yazır, daha ünsiyyətcil Kimbal isə qapı-qapı dolaşaraq müştərilərin sayını artırmağa çalışırdı. San-Fransisko körfəzində yerləşən bütün şirkətlərin adı və telefon nömrələrinin toplandığı məlumat bazasını Mask ucuz bir lisenziya ilə satın aldı. Daha sonra o, Natveq şirkəti ilə kontakta keçdi. Bu şirkət ilk GPS naviqatorlarda istifadə olunan digital xəritə və marşrutlara yüzlərlə milyon dollar xərcləmişdi. Mask bu şirkətlə uğurlu danışıqlar apardı. Kimbalın sözlərinə görə, Natveq öz texnologiyasını onlara pulsuz-parasız verdi. Mask iki məlumat bazasını birləşdirdi, sadə, amma canlı bir sistem əmələ gəldi. Zaman keçdikcə Zip2-nin mühəndisləri ilk məlumat bazasını daha geniş rayonları əhatə edən xəritələr və PC-lərdə də marşrutları göstərən sistemlə təkmilləşdirdilər.
Errol Mask uşaqlarına kömək etmək üçün onlara 28 min dollar vermişdi. Buna baxmayaraq ofisin icarəsi, proqram təminatına lisenziya və bəzi avadanlıqlar alındıqdan sonra qardaşlar hardasa pulsuz qaldılar. Zip2-nin qurulduğu ilk üç ayı Mask qardaşı ilə ofisdə yaşadı. Əşyalarını kiçik bir şkafda saxlayır, duşu isə qonşuluqdakı idman salonunda alırdılar. Bəzən gündə dörd dəfə yaxınlıqdakı 24 saat açıq olan Jack In The Box kafesində yeyirdilər. Kimbal o kafeni belə xatırlayır: “Bir dəfə meyvə kokteyli aldım, içində nəsə üzürdü. Çıxarıb atandan sonra içməyinə içdim, amma ayağım bir də ora dəymədi. Menyuları isə hələ də yadımdadır’’.
Daha sonra qardaşlar ikiotaqlı mənzil tutdular. Mebelləri yoxdu, yerə atılmış döşəyin üstündə yatırdılar. Mask bir cənubi koreyalı mühəndisə yemək və gecələmək qarşılığında Zip2-də iş verdi. Kimbal o adamı belə xatırlayır: “Zavallı elə bilirdi ki, böyük bir şirkətə işə düzəlib. Amma nəticədə gördü ki, bizimlə yaşayır, hara düşdüyünü anlamırdı’’. Bir dəfə işə Maskın BMW 320i markalı maşını ilə gedərkən təkərlərdən biri yolda yerindən çıxdı. Page Mill ilə El Caminonun kəsişdiyi yerdə maşının mehvəri asfalta saplandı. Əmələ gələn çuxur bir neçə il orada qalmışdı.
Zip2 informasiya erasını hədəfə almış perspektivli bir internet-müəssisə idi, amma satış köhnəlmiş üsullarla həyata keçirilirdi. Qapı-qapı dolaşaraq müəssisə rəhbərlərini inandırmaq, şəbəkənin faydalarını izah etmək, hətta qılıqlarına da girmək lazımdı. Çünki onlar görünməyən bir şey üçün pul ödəməli idilər. Mask qardaşları 1995-ci ilin sonunda ilk müştərilərini əldə etməyə başladılar, arxasınca isə satış qrupunu formalaşdırdılar. Zip2-nin ilk işçilərindən biri Ceff Heilman adlı 20 yaşında azad ruhlu, həyatını veyillənərək keçirən bir gəncdi. Atası ilə televizorda reklam çarxının sonunda veb-adresi görürlər. Heilman deyir ki, bu, “.com’’-lu bir şeydi, atama nə olduğunu soruşdum, o da bilmirdi: “O zaman anladım ki, internetin nə işə yaradığını öyrənmək lazımdır’’. Heilman bir neçə həftə tanıdıqları adamlardan internet haqda məlumat topladı, “San Jose Mercury News” qəzetində gördüyü bir elanla iş üçün müraciət etdi. Heilman və bir para başqa adam satış bölümünə işə alındılar.
Mask, demək olar ki, ofisdən kənara çıxmırdı. İş masasının altında, lobya torbasının üstündə yatırdı. Heilman belə deyir: “Hər səhər səkkizin yarısı ilə səkkiz arasında işə gələndə onu torbanın üstündə yatan görürdüm. Əmin deyiləm, amma, yəqin, heç olmasa, bazar günləri çimirdi’’. Mask Zip2-nin əməkdaşlarına işə gələn kimi onu oyatmağı tapşırmışdı. Oyanan kimi də qalxıb çalışmağa başlayırdı. İlon proqram kodlarını yazır, Kimbal isə ehtirasla satışa girişirdi. Hər şeyə rəğmən Kimbal çox nikbin idi, işçilərin kefini açır, onları motivasiya edirdi. O, Heilmanı Stanford hipermarketi ilə Palo-Altonun əsas cazibə mərkəzi olan Universitet prospektinə göndərirdi. Onun vəzifəsi pərakəndə satış ticarətçilərini Zip2 ilə çalışdıqları zaman reytinqlərinin qalxacağına inandırmaqdı. Təbii ki, heç kim buna inanmırdı. Həftələrlə Heilman çox sayda qapı döyür, amma hər səfərində ofisə əliboş qayıdırdı. Eşitdiyi tək cümlə “İnternetə reklam vermək ən səfeh şeydir’’ idi. Mağaza sahibləri çox vaxt heç danışmaq belə istəmir, onları rahat buraxmalarını tələb edirdilər. Nahar fasiləsi yaxınlaşanda qardaşlar pulları saxladıqları siqar qutusuna baxır, Heilmanı çağırıb soruşur, ürəkaçan cavab ala bilmirdilər.
Kreyq Mor adlı əməkdaşlardan biri əvvəllər daşınmaz əmlakla məşğul olmuşdu. O, reklama daha çox pul xərclədikləri üçün avtomobol dilerlərini dolaşmağa başladı. Mor avtomobil satan qalereyalara Zip2-nin əsas veb-saytı olan www. totalinfo.com haqda məlumat verib bu saytda qeydiyyatdan keçəcəyi halda onlara olan tələbatın artacağını söylədi. Mor danışdıqlarını nümayiş etdirməyə başlayanda əsas səhifələr yavaş açılır, bu da marağın azalmasına səbəb olurdu. Bu da Zip2-nin potensialını xəyal etmələri üçün Moru danışmaq məcburiyyətində qoyurdu. Mor yaşadığı bir hadisəni belə anlatdı: “Bir gün ofisə əlimdə 900 dollarlıq çeklə gəldim və onlardan bu pulu neyləyəcəyimi soruşdum. İlon klaviaturalara işgəncə verməyi buraxdı, başını monitorun arxasından çıxarıb belə dedi: “Ola bilməz!”
Mask Zip2-nin proqram keyfiyyətini yüksəltdikcə çalışanların ruh yüksəliyi də artırdı. Artıq konseptləri təcrübə nümunəsi olmaqdan çıxmış, prezentasiya edilib istifadəyə hazır real məhsula çevrilmişdi. Marketinqin incəliklərini mənimsədikcə Mask qardaşları göstərdikləri xidmətin effektli olmasını istədilər. İlon standart PC üçün iri bir futlyar düzəldib onu təkərli bir oturacağın üstünə yerləşdirdi. Potensial müştərilərə şou göstərməyə başladılar – Zip2 sanki proqramları superkompüter üzərindən çalışdırırdı. Kimbal bunun investorlarda ciddi təəssürat yaratdığını deyir. Heilman isə müştərilərin Maskın işinə olan sevgi və bağlılığına vurulduqlarını xatırlayır: “Mask üzü sızanaqlı gənc bir yeniyetməydi, amma əzmkarlığı və daxili enerjisi aşıb-daşırdı. O belə hesab edirdi ki, başladığın işi mütləq sona çatdırmalısan və əgər bunu etməsən, həyatının önəmli bir fürsətini itirmiş olacaqsan. İnvestorlar Maskın bu platformanı qurmaq üçün həyatını verməyə hazır olduğunu görürdülər’’. Mask onlardan birinə belə demişdi: “Mən samuray kimiyəm. Uduzmaqdansa, xarakiri edərəm’’.
Mask Zip2-nin hazırlıq mərhələsində dramatik vəziyyətləri yumşaldıb çıxış yolu göstərən etibarlı bir şəxslə dostluq etməyə başladı. Greg Kouri 30–35 yaşlarında kanadalı bir biznesmendi. Maskla Torontoda tanış olmuş, ona inanmış və Zip2-nin “beyin həmləsi’’ qrupuna daxil edilmişdi. Bir səhər Mask qardaşları Kourinin evinin kandarında dayanıb ona Kaliforniyaya gedərək şəxsi bizneslərini açmaq istədiklərini bildirdilər. Qırmızı sabah xalatında olan Kouri evə girib altı min dollarla geri qayıtdı. 1996-nın əvvəlində o da Kaliforniyaya köçdü və Zip2-nin təsisçisi oldu.
Kouri keçmişdə daşınmaz əmlak işində təcrübə toplamış, insanları yaxşı tanıyan biri idi. O, Zip2-də baş məsləhətçi vəzifəsini icra edirdi. Kouri Maskı sakitləşdirməyi bacara bilirdi və nəticədə onun, bir növ, müəllimi, ağsaqqalı oldu. Gələcəkdə Zip2-nin CEO-su olacaq iş adamı Derek Proudian Greg haqda belə deyir: “Çox ağıllı insanlar bəzən anlamırlar ki, hər adam onlara yetişə bilmir. Greg İlonun dinlədiyi nadir insanlardan biri idi. Onun sayəsində İlon situasiyaları daha dolğun şəkildə görürdü’’. Kourinin bir başqa işi də İlon və Kimbal arasındakı mübahisələrdə hakimlik eləməkdi.
Kimbal özü haqda belə deyir: “Mən artıq heç kimlə dalaşmıram, amma İlonla davalarımızı sülhlə nəticələndirə bilmirik’’. İşlə bağlı bir qərar ucbatından yaranan şiddətli münaqişədə Maskın yumruğundakı dəri üzülmüşdü və o, tetanus peyvəndi vurdurmağa məcbur olmuşdu. Kouri bu hadisədən sonra belə davalara son qoydu. Kouri Maskın şirkətlərinə xeyli yatırım qoydu. O, 2012-ci ildə 51 yaşında ürək çatışmazlığından vəfat etdi. Mask onun dəfn mərasimində şəxsən iştirak etmişdi. Kimbal “Ona şox şey borcluyuq’’ deyir.
1996-cı ilin əvvəlində Zip2 ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı. Mohr Davidow Ventures adlı investisiya şirkəti iki cənubi afrikalı oğlanın internet üçün Yellow Pages hazırlamaq istədiyini eşidib qardaşlarla görüşdü. Prezentasiya təcrübəsi hələ az olsa da, Mask şirkətini kifayət qədər yaxşı tanıtmağa müyəssər oldu. İnvestorlar onun enerjisinə mat qaldılar. Mohr Davidow Ventures Maskın şirkətinə üç milyon dollar[7 - Mask qardaşları bu mərhələdə özlərini pulgir iş adamları kimi aparmadılar. İnvestor Steve Jurvetson belə demişdi: ‘’Şirkətlərinin 25 faizi üçün cəmi 10 min dollar istədilər. Bu çox kiçik bir rəqəm idi. 3 milyonluq yatırımı eşidəndə ‘’Mohr Davidow’’un onların iş planını həqiqətən də oxuduğunu şübhə altına aldım. Amma iki qardaş bu pulu almağa nail olmuşdu’’.] yatırmağa qərar verdi. Məhz bu yatırımdan sonra Global Link adı dəyişərək Zip2 oldu. Şirkət Palo-Altoda, Kembric-avenyu (Cambridge Ave), 390 adresindəki daha böyük ofisə köçdü, işə yeni istedadlı mühəndislər cəlb edildi. Digər tərəfdən Zip2 özünün biznes-strategiyasını dəyişdi. Şirkət o dövr üçün ən yaxşı internet-axtarış sistemini qurmuşdu. Mask San-Fransisko ilə kifayətlənməyib bu texnologiya ilə bütün ölkəni əhatə etməyə başladı. Lakin əsas aksent fərqli bir başlanğıca ediləcəkdi. Zip2 göstərdiyi xidmətləri qapı-qapı dolaşaraq satmaq yerinə qəzetlər üçün xüsusi proqram hazırladı. Bunun sayəsində onlar əmlak kataloqları, avtomobil və tematik elanlar hazırlayacaqdılar. Nəşriyyatlar gec də olsa, internetin biznesə təsirini anlamağa başlayırdı. Qəzetlər öz texnologiyalarını yaratmadan Zip2 ilə sürətlə şəbəkəyə onlayn bağlanacaqdı. Mask və Zip2-ni daha böyük qənimət – Ümummilli kataloqlar şəbəkəsindən pay gözləyirdi.
Şirkətdəki bu dəyişikliklər Maskın həyatında dönüş nöqtəsi oldu. İnvestorlar Maskı texnologiyalar üzrə direktor, Riç Sorkini isə CEO təyin etmək istədilər. Sorkin əvvəllər səs sistemləri istehsal edən Creative Labs-da çalışmış, internet-startaplara investisiyalar yönəldən biznesin inkişafı qrupuna rəhbərlik etmişdi. Zip2 investorları onu təcrübəli və internetdən yaxşı anlayan bir adam kimi tanıyırdılar. O vaxt Mask bu təyinatlara etiraz etmədi, amma sonradan Zip2 üzərində kənar nəzarətdən çox məyus olacaqdı. Zip2-nin texniki işlər üzrə vitse-prezidenti Jim Ambras olanları belə xatırlayır: “Orada işlədiyim dövrdə məni ən çox pərt edən Maskın şeytanla – Mohr Davidov-la anlaşma imzalaması oldu. İlon biznesə həlledici təsir gücünü itirdi. Artıq CEO olmaq istəyirdi’’.
Ambras Hewlett-Packard Labs və Silicon Graphics Inc. şirkətlərində çalışmış yüksək səviyyəli bir professionaldı. Zip2-yə birinci dalğa investisiyalardan sonra gəlmişdi. Silicon Graphics Hollivud tərəfindən bəyənilən keyfiyyətli kompüterlər istehsal edirdi. Öz dövrünün ən cazibədar şirkəti idi, ətrafına Silikon Vadisinin kompüter fanatlarını toplamışdı. Ambras onların ən ağıllı olanlarını tovlayıb Zip2-yə gətirməyə söz vermişdi. O, xatirələrində İlonun Silicon Graphics-dən ən yaxşıları cəlb etməyimizdən məmnun olduğunu qeyd edib.
Mask kod yazmağı özü öyrənmişdi. Buna baxmayaraq bu sahədə böyük uğurlar qazandı. Amma onun səriştəsi işə yeni götürülən mühəndislərlə müqayisədə heç də mükəmməl deyildi. Yeni işçilər Zip2-nin kodlarını görən kimi proqram təminatını yenidən yazmağa başladılar. Mask buna əsəbiləşirdi. Ancaq dəyişikliklər daha effektivdi. Onlar yazılacaq proqramı hissələrə bölürdülər, çünki sonradan bunları dəyişmək və üstündə düzəliş etmək xeyli asanlaşırdı. Mask öz-özünə öyrənənlərin düşdüyü klassik tələyə düşmüşdü – o, kodun əsas hissələrini yazdığı üçün çox vaxt proqram naməlum səbəblərdən çalışmırdı. Yeni əməkdaşlar mühəndis qrupuna daha mükəmməl iş strukturu gətirdilər. Yeniliklər Maskın çalışma prinsipindən daha faydalı idi. Mask, adətən, bir tapşırıq verir, sonra da mühəndislərdən bir neçə gün non-stop rejimində işləmək tələb edirdi. Vəziyyəti Ambras belə xatırlayır: “İlondan tapşırığın nə zaman yerinə yetirilməsini soruşanda o, bir saatdan çox müddət verməzdi. Biz artıq bilirdik ki, “bir saat’’ bir və ya iki gün deməkdir. Əgər “bir gün’’ desə, bu da bir-iki həftə anlamına gəlirdi’’.
Zip2-nin qurulması və inkişaf edərək böyüməsini görmək Maskın özünə olan inamını artırırdı. Məktəb yoldaşı Terens Beni Kaliforniyaya İlonu ziyarətə gələndə onun xarakterinin dəyişdiyini gördü. Maskın anası şəhərdə bir ev tutmaq istəyirdi. Ev sahibi isə qadına maneələr yaradırdı. İlon adama “Əgər sən kiməsə problem yaratmaq istəyirsənsə, bunu mənə edə bilərsən’’ demişdi. Terens onun bu soyuqqanlı rəftarına çox təəccüblənmişdi. Çünki İlonu əsəblərinə hakim olmayan biri kimi tanıyırdı: “İndi isə qarşımda özünə güvənən, vəziyyəti nəzarətdə saxlayan gənc bir adam dururdu’’. Castin onun xarakteri ilə bağlı bunları deyir: “İlon o insanlardan deyil ki, “Sizi anlayıram, fikrinizlə razıyam’’ desin. Onda belə şey yoxdur. Mask anlamır ki, ona təbii görünən şey başqasına məqbul deyil. O, 20 yaşlı gəncin özündən böyük birinin planlarını pozmağın və ya səhvlərini üzünə vurmağın ədəbsizlik olduğunu təzə öyrənməyə başlayır. O öz davranış qaydalarına görə yaşamağa alışıb. Zənnimcə, onun üçün əsas olan strateji düşünmək və zəkadır”. Mask gənc mühəndisləri tənqid edib onları cana doydurmağa meyilli idi. Zip2-nin kreativ direktoru Diris Dauns belə danışır: “İclaslardan birində yeni bir avtomobil saytını müzakirə edirdik. Kimsə bu texniki dəyişikliyi bəyənmədiyini dedi. İlon ayağa qaxıb “Tüpürüm sənin bəyənib-bəyənməməyinə’’ dedi və toplantını tərk etdi. İlon üçün “yox’’ kəlməsi mövcud deyil. Başqasından da eyni yanaşmanı istəyir”. Mask ara-sıra yaşca böyük işçiləri də təngə gətirirdi. Satış qrupundan Mor belə xatırlayır: “İnsanlar iclasdan bəzən üzlərində nifrət ifadəsi ilə çıxırdılar. Maska nə olduğunu anlamırdıq, axı o, sevimli oğlan idi. Onun isə vecinə deyildi, sanki heç nə baş verməmişdi, özündən razıydı’’.
Mask investorların Zip2-də etdikləri idari dəyişikliklərə alışmağa çalışır, bir tərəfdən də böyük pulların dəstəyini hiss edirdi. İnvestorlar Mask qardaşlarına kredit kartları çıxartdılar, maşın almaq üçün hərəsinə 30 min dollar verdilər. Sürdükləri BMW artıq tökülürdü. Onu daha da betər vəziyyətdə olan bir sedanla dəyiş-düyüş etmiş, sprey boya alıb rəngləmiş, guya təzələmişdilər. Aldıqları pulla Kimbal BMW-nin 3 seriyasını, İlon isə Jaguar E aldı. Kimbal İlonun seçimi haqda belə deyir: “Doğrudur, o Jaguar tez-tez xarab olurdu və onu ofisə evakuatorla gətirirdilər. Amma İlon hərzamankı kimi geniş miqyasda düşünürdü’’[8 - Mask yeni ofislərini anası Mey və Castinə də göstərmişdi. Mey bəzən toplantılarda iştirak edir, ortaya maraqlı fikirlər atırdı. Zip2 xəritələrindəki gedilən yerdən geri qayıtmağı asanlaşdıran populyar özəllik bu gün bütün naviqasiya proqramlarında var. Amma o vaxt ‘’Evə dönüş trayektoriyası’’ adlı düyməni ilk dəfə məhz Mey təklif etmişdi.].
Bir həftəsonu Mask, Ambras, bir neçə əməkdaşları və dostları Santa-Kruz dağ silsiləsinin Saratoga Gap cığırlarında velosiped sürməyə getdilər. İştirakçıların çoxu hazırlıqlı və ağır dağ şəraiti ilə yayın istisinə alışıq idilər. Dağa yüksək templə çıxmağa başladılar. Maskın xalası oğlu Rass Riv zirvəyə birinci çatdı və çatan kimi də qusmağa başladı. Onun arxasınca digər velosipedçilər də gəldilər. Mask on beş dəqiqə gecikmə ilə hamıdan sonra gəldi. Qıpqırmızı pörtmüşdü, üzündən tər sel kimi axırdı, amma o, zirvəyə çıxa bilmişdi. Ambras sonralar belə deyəcəkdi: “Mən tez-tez o günü düşünürəm. Mask elə çətin marşrut üçün hazırlıqlı deyildi. Başqası olsa, yarıyolda dayanar, velosipeddən düşüb piyada gələrdi. Son 30 metrdə üzündəki acı gözümün önünə gələndə “əsl Mask da elə budur” deyirəm – hədəfə çatmaq, ya da ölmək. Amma əsla yarıyolda dayanmamaq’’.
Mask ofisdə enerji qaynağı olmağa davam edirdi. Vençur biznesinin sərmayədarlarının şirkəti ziyarətindən əvvəl İlon çalışanları toplayır, hamının telefonlara sarılaraq qaynar fəaliyyət görüntüsü və ciddi iş atmosferi yaratmaq haqda təlimat verirdi. Bundan başqa, o, Quake (Software tərəfindən 1996-da yaradılan oyundur, üçölçülü qrafik motoruna sahib ilk kompüter oyunu sayılır – İ.N.) üzrə yarışlar üçün komanda da qurmuşdu. Mask turnirdə iştirakı belə xatırlayır: “Biz ilk milli turnirdə iştirak edib ikinci yerə çıxdıq. Əslində, birinci də ola bilərdik, sadəcə bizim ən yaxşı oyunçumuz videokartla çox sərt davranmışdı. Bir neçə min dollar qazanmışdıq’’.
Şirkət qəzetlərlə əməkdaşlıqdan ciddi uğurlar qazandı. “The New York Times”, “Knight Ridder” kimi qəzetlər, “Hearst Corp.” və digər media qurumları şirkətin xidmətlərinə abunə oldu. Onlardan bəziləri Zip2-yə hər biri 50 milyon dollar əlavə sərmayə də qoydu. Craigslist (1996-cı ildə Amerikada qurulmuş, bu gün 50-dən çox ölkədə fəaliyyət göstərən internet elan saytı – İ.N.) kimi onlayn elan saytları yeni ortaya çıxmağa başlamışdı və qəzetlər konkret fəaliyyət planı hazırlamalı idi. Ambras bu haqda belə deyir: “Qəzetlər internetlə yola getmədiklərini anlayırdı. Mümkün olduqca daha çox qəzeti abunə etməyə çalışmalıydıq. Onlar əmlak, avtomobil və əyləncə həyatı ilə bağlı elan və kataloq istəyir, bizi bütün onlayn-servislər üçün platforma kimi istifadə etməyi düşünürdülər’’. Zip2 “Hakimiyyəti mətbuata verdik” şüarı ilə bir brend oldu. Pul axırdı, axdıqca da şirkət böyüyürdü. Baş ofis bir müddət sonra çox darısqal olmağa başladı. Hətta iş masalarından birini qadın tualetinin düz önünə qoymuşdular. 1997-ci ildə Zip2 Mauntin-Vyudakı Kastro-strit 444 adresindəki geniş bir apartamentə köçdü.
Mask Zip2-nin qəzetlərin kölgəsində qalmasını qəbul edə bilmir, çox əsəbiləşirdi. O, şirkətin birbaşa istifadəçiyə xidmət göstərə biləcəyini düşünür və bunun üçün city.com domenini satın almağı təklif edirdi. Məqsəd istifadəçi üçün son dayanacaq olmasına nail olmaqdı. Lakin media şirkətlərindən gələn pulların cazibəsi Sorkin və İdarə Heyətini daha mühafizəkar yola sürükləyirdi. Onlar istifadəçilər hadqa düşünməyi arxa plana atmışdılar.
1998-ci ilin aprel ayında Zip2 ikiqat mənfəət gətirəcək nəhəng bir sövdələşmə haqda açıqlama verdi. Şirkət əsas rəqibləri olan CitySearch ilə 300 milyon dollarlıq bir müqavilə ilə birləşəcəkdi. Yeni şirkət CitySearch adını saxlayacaq, Sorkin isə onun CEO-su olacaqdı. Nəzəri olaraq bu ittifaq iki eynigüclü şirkətin birləşməsi idi. CitySearch bütün ölkə üzrə geniş kataloqlar şəbəkəsinə sahibdi. Bundan başqa, şirkətin təcrübəli satış və marketinq qrupları vardı. Onları Zip2-nin istedadlı mühəndisləri tamamlayacaqdı. Birləşmə mətbuatda anons edildi və sanki birləşmə artıq labüddü.
Daha sonra baş verənlər haqda fikirlər fərqlidir. Məntiqlə hər iki şirkət ciddi audit aparıb işlərin təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün bəzi əməkdaşları işdən çıxartmalı idi. Bu proses zamanı CitySearch şirkətinin maliyyə vəziyyəti ilə bağlı ortaya bəzi nataraz suallar çıxdı. Digər tərəfdən Zip2-nin bir çox işçisi CitySearch-də vəzifəsini itirəcəkdi. Kollektivin bir hissəsi sövdələşmənin ləğv edilməsində təkid etməyə başladı, Sorkin isə birləşməni həyata keçirtməyə qərarlı idi. Əvvəl birləşmə tərəfdarı olan Mask sonradan ona qarşı çıxmağa başladı. 1998-ci ilin mayında şirkətlər birləşmədən imtina etdi. Mətbuat bu hadisəni şişirdərək böyük məsələyə çevirdi. Mask Sorkinin uzaqlaşdırılmasında və özünün CEO təyin edilməsində təkid edirdi. İdarə Heyəti bu təklifdən imtina etdi. Nəticədə Mask vəzifəsini itirdi, Sorkinin yerinə isə Mohr Davidow şirkətindən Derek Prudian gətirildi. Prudian o qalmaqalı belə xatırlayır: “Onlar əməllicə dava elədilər. İlon CEO olmaq istəyirdi, amma mən ona belə dedim: “Bu sənin birinci şirkətindir. Gəl yaxşı alıcı tapaq və çoxlu pul qazanaq, onda sən ikinci, üçüncü və dördüncü şirkətlərini qura biləcəksən”.
Anlaşma pozulunca Zip2 çətin vəziyyətə düşdü. Qazancları azalmağa başlamışdı. Mask hələ də birbaşa istehlakçıya çıxmaq istəyir, Prudian isə “bunun üçün əlavə sərmayə lazım olacaqdı” deyə ehtiyat edirdi. Bazara Microsoft da girdi; şəhər və avtomobil yolları xəritələri ilə bağlı startaplar yağışdan sonra göbələk kimi çoxalırdı. Zip2-nin qurucuları rəqiblərinə yeniləcəklər deyə qorxur və əndişə içindəydilər. 1999-cu ilin fevral ayında PC istehsal edən Compaq Zip2 üçün gözlənilmədən nağd 307 milyon dollar təklif etdi. Şirkətin keçmiş əməkdaşı Ed Ho bu təklif haqda “Sanki cənnətdən bizə pul göndərmişdilər’’ deyir. Zip2-nin idarə heyəti təklifi qəbul etdi, Palo-Altoda böyük bir restoran tutub möhtəşəm bir banket verdi. Mohr Davidov qoyduğu ilkin sərmayənin 20 dəfə artığını qazandı. İlon 22 milyon, Kimbal isə 15 milyon dollar aldılar. Mask Compaq şirkəti ilə işə davam etməyi ağlının ucundan belə keçirtmədi. Prudian belə deyir: “Zip2-nin satılması dəqiqləşən kimi İlon növbəti layihəsinə başladı’’. İndən belə Mask şirkətləri üzərində nəzarəti əlində saxlamaq və CEO kimi qalmaq üçün mübarizə aparacaqdı. Kimbal o günləri belə xatırlayır: “Biz dəhşətə gəlmişdik, düşünürdük ki, onlar nə elədiklərini bilirlər. Amma yanılmışdıq. Bizim şirkəti aldıqdan sonra bilmirdilər nə etsinlər, onlar adicə sərmayədardılar. Bir-birimizlə yaxşı anlaşırdıq, lakin şirkət hədəfini itirdi’’.
İllər sonra Mask Zip2 ilə bağlı olub-bitənləri ətraflı düşündükdən sonra anladı ki, əməkdaşlarına qarşı daha yaxşı davrana bilərmiş: “Mən əvvəllər buna bənzər şirkət idarə etməmişdim. Mən heç vaxt heç kimə rəhbərlik etməmişdim. Öz-özümə soruşdum: “Komandanın işinə nə təsir edir?’’ İlk təbii təxminim bu idi ki, başqası da özünü mənim kimi aparardı. Amma mən yanılırdım. Başqası sənin kimi düşünə bilməz, çünki o səndə olan məlumat və bilgiyə sahib deyil. Əgər mən öz oxşarımla danışır, ona bildiyimin ancaq yarısını verirəmsə, mənim gələcəyim nəticəyə oxşarımın da gəlməsini gözləmək imkansız bir şeydir. İşi yanındakı adamların gözü ilə də görməyə çalışmalısan”.
