скачать книгу бесплатно
Оччолорго И. Бурцев, Д. Бубякин, о.д.а. экология боппуруо?ун к??скэ к?т???н дьон-сэргэ ити кы?ал?а?а бол?омтотун хатаабыт кэмэ этэ. Миигинниин биэс хаа?ах диэбиккэ дылы, «Кыым» ха?ыакка (21.10.1989) В.Н. Егоров-Тумарча «Северные просторы» киин сурунаал 3 №-гэр «Дом под угрозой» диэн уопсай т?б?н?н «Спроси у хозяина» экология проблемаларын сытыытык сырдатар суруйуутун сэ?ээриини («Дьи? баарынан, кырдьыгынан») бэчээттэппитим. Эмиэ ити сылга Чурапчы Арыылаа?ын К?мнь? сайылыгар буолбут бы?ылаан ту?унан суруйбуттаа?ым. Ону бииргэ ?лэлиир дьоммор к?рд?рб?ппэр, Доосо обургу: «Доруобуйа харыстабылын миниистирин аатыгар ыстатыйа?ын «А?а?ас сурук» бы?ыытынан т?б?л??», – диэн ?й укпута.
Уйбаан Бурцевтаах суруйууларыттан тэптэн, Саха АССР доруобуйатын харыстабылын миниистиригэр И.И. Местниковка а?а?ас сурукпар маннык эппит эбиппин: «Ытыктабыллаах Иван Иванович! Уларыта тутуу, и?итиннэрэн-биллэрэн и?ии илгэлээх кэмэ буолан, «Кыым», «Молодежь Якутии», «Социалистическая Якутия» ха?ыаттарбыт биллиилээх суруналыыстара, народнай депутаттарбыт ?р?сп??б?л?кэ?а кутталлаах экологическай бала?ыанньа ??скээбитин, кистэлэ?инэн ядернай дэлби тэптэриилэр ыытыллыбыттара ырааппытын, Б?л?? иэдээнин аахсыбакка, ГЭС-тэри уонна АЭС-тары тутарга былаанныылларын, ?сс? радиоактивнай тобохтору к?м?р, кистиир миэстэни бэлэмниир курдуктарын ту?унан суруйдулар, а?а?астык кэпсээтилэр.
Саха сирин олохтоохторун ?йэтэ ортотунан 48–55 сылга диэри кылгаата диэн олохтоох уонна киин бэчээккэ суруйар буоллулар. То?о норуот доруобуйата алларыйда, ?йэтэ кылгаата, ахсаана ?н?йбэт буолла? Оттон соторутаа?ыга диэри у?ун ?йэлээхтэрбит элбэ?инэн Союз ?рд?нэн сура?ырар этибит эбээт! 1977 сыллаахха сайын Чурапчы оройуонун Арыылаах дэриэбинэтигэр ынырыктаах трагедия буолбута…
………………………………………………………………………..
Онон, ытыктабыллаах Иван Иванович, э?иги, норуот доруобуйатын харыстабылыгар турар эмп ?лэ?иттэрэ, ки?иэхэ кутталлаахтык дьайар экологияны кэ?ии содулларын, ?р?сп??б?л?кэ?а радиация туругун хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир ханнык миэрэлэри ыллыгыт, туох ?лэни ыыта?ытый? ?р?сп??б?л?кэ олохтоохторун доруобуйалара, дьыл?алара, инники кэскиллэрэ э?иэхэ итэ?эйиллэр, э?иги илиигитигэр баар. Мин ыйытар, ыалдьар боппуруостарбар, мунчаарар, дьиксинэр санааларбар дьон-сэргэ бары да таарыйтарар буолуохтаахтарын билэбин. Т?м?кпэр бар дьо??ут, норуоккут ту?угар кы?амньыгытыгар туохтан да?аны толлубакка турунаргытыгар эрэлбин биллэрэбин («Саха сирэ». 1989 с.)».
Инньэ гынан, оччотоо?у бэрээдэк бы?ыытынан миниистир бэчээт н???? эппиэттииргэ к??эллибитэ. Онуоха маннык эридьиэстээх т?гэн баара. Биир дойдулаа?ым, обком лектора, наука дуоктара, профессор Валентин Степанович Луковцев т?л?п??н?нэн: «До?оор, миниистир миэхэ эрийэн “эйиэхэ эппиэт суруйа олоробун” диэтэ. Онон эн би?икки бу курдук кэпсэтэн кэби?иэх. Эн, аны буккуур тахсыбатын курдук Валерий Луковцев диэн ааккын толору суруйар буол», – диэн сиэрдээхтик эппитэ. Онтон ыла «Дэли» э?ин дэнэ сылдьыбыттаа?ым.
«Кыым?а» ?лэлиир Уйбаан Сэмиэнэбис мин бастакы публикацияларбын аа?ан уонна араа?а Доосоттон истэн, миигин бэлиэтии к?р?р, кэпсэтэр буолбута. Онтон ыла экология боппуруостарынан алты?ан са?алаан, ордук ыкса И.И. Шамаев, Н.Д. Кириллин тэрийбит «Ил» гражданскай сомо?оло?уу партиятыгар (1998 сылтан), 2002 с. кэлин Саха уопсастыбаннай Киин диэн ааттаммыт уопсастыба тэрилтэтигэр бииргэ кыттан чуга?аспыппыт. Ити т?мс??гэ геолог Николай Дмитрьевич баарынан биир идэлээхтэрэ Уйбаан Бурцев, Тумарча, Аркадий Андреев, Руслан Протопопов, горняк Владимир Титов уопсастыбаннай туруула?ар ?лэ?э к??скэ кыттыбыттара. 2001–2002 сыллартан са?аламмыт пикеттэргэ, миитиннэргэ оччолорго да?аны саа?ырбыт дьон, кинилэр уонна М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ, А.И. Эверстов, И.А. Егоров-О?уохай Уйбаан, кэлин сорох т?гэ??э учуонайдар Дария Антипина, Михаил Слепцов, о.д.а. а?ыйах ки?и с?рдээх б??? тирэх, ?й?б?л буолбуттарыгар махталбыт ааспат. Ол са?ана салалта?а нэ?илиэнньэттэн илии баттаа?ыннаах суруктары киллэриилээх, уулусса?а миити??э, пикеккэ тахсыылаах хамсаа?ы??а адьас а?ыйах ки?и кыттара. Бэрээдэги к?р?р аатыран, бэлииссийэ ?тт?ттэн соруйан, дьону дьулатаары, на?аалыыр к?к?т эмиэ элбэ?э. Оннук к?ч?мэ?эй т?гэннэргэ а?а к?л??нэ басты? дьоммут би?иэхэ дурда-хахха, с?р?н тирэх буолбуттара.
Дьухха, а?ыйах са?алаах, элбэх дьайыылаах И.С. Бурцевы кытары биир улуустан, Л?г?й нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх Владимир Борисов ытыктаан, киниэхэ Хоро Хо?уун диэн таптал аат кэриэтэ и?эрбитэ. Ириэнэхтэн и?нибэт, то?тон толлубат Уйбаа??а онто олус с?п т?бэ?эрэ.
Оччолорго даачата э?ин суох эдэрчи дьон, би?иги, Уйбааммыт сайылыгар, Тумарча ?кт?м?? баар дьиэтигэр саас, сайын аайы тахса сылдьарбыт, аны санаатахха, хатыламмат ?т?? да кэмнэр эбит! Биирдэ к???н муус ылса тахсыбыппыт. Халы?аан эрэр к??л муу?угар кыра?алаабыт чараас хаарга 70 саастаах Уйбаан Сэмиэнэбис чэпчэки ба?айытык кылыйбахтаан ылбытыгар амыдайа Уйбаан Шамаев олус с?хп?тэ, ??рб?тэ бу баарга дылы. Атын т?гэ??э эмиэ кини даачатыгар к???н Майаттан кыраайы ??рэтээччи Ылдьаа Куола?ап киирбитигэр тахса сырыттыбыт. Баар бала?ыанньа, бэлиитикэ боппуруостарыгар санаа атаста?аары, с?бэлэ?ээри, Борисов Володябыт этиитинэн кырдьык-хордьук т?л?п??мм?т?н былыргы ыскаап т????н тардарыгар уктубут. Сатаатар, дьиэлээх ки?ибит кэккэлэ?э у?аайба н???? уорга??а ?лэлээбит ыаллаах этэ. Онтукатын кытары Уйбаан атастыы а?аардаах. Онтон сонно кэпсэтии, м?кк???? са?аламмытыгар, ууга-хаарга киирэн омуннуран, онуоха эбии Ылдьаабыт т?р?к? улахан са?атыттан ?т?кт?сп?тт??, бары са?абыт лаппа улаатан маргыар б??? буолан бардыбыт. Онно хайа эрэ дьээбэлээх: «Ыскаапка сытар т?л?п??нтэн «мойуор» и?иттин диэн ордоотуу-ордоотуу кэпсэтэр бы?ыыбыт дуо, бу?!» – диэбититтэн к?лэн быара суох бардыбыт. «Мойуор, кассета?ын уларыт эрэ!» – э?ин диэн, эбии туустаан-тумалаан, к?лс?? б???. Уйбааммыт: «И?иттиннэр ээ, туохтаах ???н?й?! Дьон-норуот, судаарыстыба интэриэ?игэр ?лэлиибит буолбатах дуо?!» – диэн к?бдь??рб?т?гэр, бары биир тыла суох с?б?лэстибит. Дьэ итинник к?рд??х да?аны, ыгым да т?гэннэргэ Хоро Хо?уун ымыттыбат дьиппиэнэ, хорсуна барыбытыгар холобур буолааччы. Сэрии о?олоро, сорохторо тулаайахтара саха саарыннарын, убайдарбыт барахсаттары кытары «эн-мин» дэ?эн уопсастыбаннай дьыала?а бииргэ ?лэлээбиппитинэн, к?н б?г?н?гэр диэри Буурсап Уйбаанныын, Тумарчалыын чугастык алты?а турарбытынан чахчы да?аны дьоллоох эбиппит.
Мантан салгыы ытыктыыр, саха барыта тумус туттар ки?итэ а?а до?орум Иван Семенович оло?ун, ?лэтин ту?унан кылгастык били?иннэрэ, эбии сырдата т?????? ба?арыллар.
Айыы бухатыырыгар холоонноох
Охтон баранар мастаах, уолан б?тэр уулаах орто дойдуга ийэ айыл?атын харыстыырга-хараанныырга ?рд?к аналланан кэлбит Уйбаан Буурсап булгуруйбат модун дьулуурунан, ???лл?бэт ???с, кэннинэн кэхтибэт дь?кк??р?нэн оло?хо бухатыырыгар холоонноох хо?уун ки?и. Туруула?ан ?лэлээбитэ, дьаны?ан ситиспитэ, суруйбута-айбыта о?ордук биир ки?и холугар кыайтарбат та?ыччы. Дэгиттэр дьо?ура, ылсыбыт ?лэтин хайысхалара киэ?э эмиэ с?хт?р?р. Ол да и?ин, дэлэ?э уос номо?ор, уус-уран айымньыга киириэ дуо! Б?л?? ?р?с тардыытын айыл?атын к?м?скэлигэр бииргэ ?лэлэспит до?оро, талааннаах суруйааччы Эдуард Соколов-Тулусхан «Хампа» улахан айымньытыгар кини уобара?ын дь???йб?ттээх. Оттон биир идэлээх а?а табаары?а норуот суруйааччыта Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» романыгар эмиэ кинини бар дьон интэриэ?ин к?м?ск??р ?лэ инники к??н?гэр сылдьар уопсастыбанньык бы?ыытынан ойуулаан к?рд?рб?тэ. Ки?и бэйэтэ баарыгар сити курдук айымньы дьоруойа буолуута балачча сэдэх т?бэлтэ диэххэ с?п.
Хантан, хайдах оло?хо бухатыырыныы маннык хатан хатарыылаах ки?и ?с кырыылаа?а, ураты у?аарыылаах ураа?хай у?уктаа?а баар буолбутай диэн ыйытыкка бэйэ санаатын а?ыйах тылынан бы?ыта-орута суруйан били?иннэриэ?и ба?арыллар.
Т?р?т сир т?р???э, ытык ыал ыччата
«Уол о?о барахсан бу охсу?уулаах орто туруу бараан дойдуга оройунан т??эн кэлиэ?иттэн му?у муннунан тыыран, эрэйи э?ээринэн тэлэн уйана-хатана биллэр, бу?ууну-хатыыны, тургутууну аа?ан, ки?и-хара буолар». Бу – ?б?гэлэр оло?хо?о хо?уйуллар сахтартан ыла ??рэтиилэрэ-такайыылара. Уйбаан т?р?к? тыйыс-ха?ыс айыл?алаах Саха сиригэр у?ун уот кураан сатыылаабыт, олохтоох саха нэ?илиэнньэтин ?с гыммыттан биирин имири эспит, аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт алдьархайдаах сэрии сылларын кирбиитэ б?р??кээн, ыган кэлэрин са?ана – 1940 сыл олунньу 17 к?н?гэр к?н? к?рб?т эбит.
Буурсап аймах би?игин ыйаабыт т?р?т сирэ Уус Алдан Хоро нэ?илиэгин уруккута дири? силистээх-мутуктаах. Боро?он М?р? Эбэтигэр сай-?ат диэбит хоролору т?р?ттээбит ?б?гэ ки?и – норуот номо?ор Алдан, Амма ?р?стэри ааттаталаан ааспытынан бэркэ биллэр с??р?к о?устаах Улуу Хоро. Кини Омо?ой Баайы, Эллэй Боотуру кытта б?т?н омугу уу?аппыт-тэниппит биир ытык ?б?гэбит. Хоролор Боро?он улуу?угар М?р?н? сэргэ Туймаада?а Хатас сиригэр-уотугар тойон уу?а ха?аластары кытары ыалла?ан олорбуттара ???. Нуучча кэлиитин са?ана уйаара-кэйээрэ биллибэт Саха сирин была?ын тухары тар?анан олохсуйбуттар. Ол да и?ин, ???ээ Б?л??гэ, Сунтаарга, ?л??х?мэ?э эмиэ олохсуйаннар, к?н б?г?н?гэр диэри Хоро нэ?илиэктэрэ сириэдийэн олороллор. Бэл, инньэ Дьаа?ыга, Абыйга, Усуйаана?а, Булу??а хоролор тиийбиттэрэ ???йээннэргэ сэ?эргэнэр. Бука, и?нигэ?э-толлуга?а суох, ата?астанары-?т?р?ллэри с?б?лээбэт буоланнар, оччолорго, кыргыс ?йэтин са?ана, ынах-сылгы с????лээх ?с саха а?атын уустара хотон олохсуйа иликтэринэ «кыйаар дойдута» дэнэр Б?тэй Б?л??гэ, таас дьаа?ы, тумара туундара хотугу сирдэргэ аартыгы арыйдахтара. Иннилэрин биэримтиэтэ суох бурул?а, боотур майгыларынан сэ?э??э-номоххо киирбиттэр. Уйбаан Сэмиэнэбис т?р?ттэрэ дьэ ол хоролор М?р?тээ?и а?а ба?ылыктарын, Тыгын Дархан до?оро-ата?а Тарбыах Тиис Эгий диэн уолуттан тымыр-сыдьаан тардыбыттар.
Хос э?этэ Ыстапаан тимир, мас уу?а. Кини Байа?антай, Таатта дьонун айанын аартыгар, Тандалыыр суол аа?ар Илин ?рэххэ (харыс аатынан, былыргыта, сурукка киирбитинэн Дьэ?киидэ) Кыймаласпыт диэн сиргэ олохсуйбут. Кини уола, Боро?он улуу?ун кулубатынан талыллыбыт айма?а Миитэрэпээни утумнаан, бэйэтин кэмигэр син биллэр-к?ст?р, атын нэ?илиэктэргэ «били аатырбыт Отох Охоноо?ой» дэтэр сытыы-хотуу, тыллаах-?ст??х ки?и эбит. Сэрии сылларыгар му?ха тэрийэн, чугастаа?ы дьонун хоргуйууттан быы?аабыт. Туу?ут, илимньит о?онньор Макеевтар диэн т??рт о?о дьоно ?л?нн?р тулаайах хаалбыттарыгар туутуттан биэрэн, хайдах угарын улахан уолга с?бэлээн биэрбитин, кэлин уол, милиция майора буолбут ки?и: «Хоргуйан, эстэр суолга киирбиппитин эн а?ыныгас, ?т?? санаалаах э?э? быы?аан турар», – на?аа махтанан ахтыбыт. Уйбаан Сэмиэнэбис э?этин ?сс? бу курдук ахтан суруйбут: «К??ллэр туоналарын биэс тарбах курдук билээччи, му?ха тардыытын дьа?айааччы, ыйанкэрдэн биэрээччи – кини этэ… Кэлин олох саа?ырбытыгар тиэйэн киллэрэн, туона ?ктэтэллэрэ уонна т?тт?р? тиэйэн та?аараллара… Э?эбин Илин ?рэх дьоно бука бары ытыктыыллара… Кини этиитин, с?бэтин м?кк??рэ суох ылыналларын билигин саныы-саныы с???б?н эрэ. «Охоноо?ой о?онньор туох диирэ буолла» дэ?эллэрин истэрим».
Оттон би?иги Уйбааммыт аатын ылбыт аба?атын, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ??рэх эйгэтин ?лэ?итэ буолан и?эн, эдэр саа?ыгар кылгас ?йэлэммит И.А. Бурцев ту?унан «Уйбаан» диэн 2016 с. Илин ?рэх Бурцевтарын т?р?ттэрин-уустарын, аймах-билэ дьонун сырдатар бэрт и?ирэх ис хо?оонноох кинигэни та?ааттаран турар. Онно Макеевтаахха сы?ыаннаах биир дьикти т?гэни Уйбаан Сэмиэнэбис ахтар. Илин ?рэххэ кинилэр тыымпыттан былыргы саха боотурун куйа?ын – т??скэ кэтэр ылта?ынтан о?о?уллубут хатырык куйа?ы уонна икки тимир дуула?а бэргэ?эни булбуттар. Ону э?этэ ??рэхтээх Уйбааннарыгар тиксэрбитэ Санкт-Петербург куорат музейыгар хараллыбытын чугас аймахтара талааннаах устуорук учуонай Федор Васильев «Военное дело якутов» кинигэтин бэлэмнииригэр ту?аммыт, Х – ХIV ?йэлэргэ сы?ыаннаа?ын бэлиэтээбит.
Уола ?стээ?эр эрэ сэриилэ?э сылдьан была?айга былдьаммыт а?атын Сэмэн ааспат а?ыытын санатар «Саллаат дьыл?ата», «А?ам саата» суруйууларыгар ойууланар т?гэннэр аахпыты эрэ долгуталлар: «Тасты? эдьиийдэрим кэлин кэпсииллэринэн, ?лб?тэ дьи?нээхтик чуолкайдана илигинэн буолуо, ки?илэрин син биир к??пп?ттэр, сэмээр, таска та?аарбакка эрэ. Онноо?ор идэ?элэрин этиттэн ха?ааналлара ???… «?л??лээн биэрбит кустарыгар биир эмис ба?айы улахан сара к???н баарын э?эм то?о эрэ сиэппэтэ?э… (а?атын ??лээннээхтэрэ «кыттыгас» о?остон куска илдьэ сылдьан баран, кыра уолга чаастаан биэрбиттэр. – Ааптар). Э?иилги сайыныгар э?эм тасты? быраата, сэрии кыттыылаа?а Н.Д. Бурцев Эбэттэн к??лэйдии тахсыбыта. Э?эм ааспыт сайын бултаабыт кустарбыттан, булуу?уттан та?ааран, бу?аттарбыта… Бу 1952, эбэтэр 1953 сыл сайына бадахтаах. Кус а?абар ананан булууска ууруллубут буолуохтаах дии саныыбын.
«Сыы?а биллэриилэр кэлэллэрэ ???», «сура?а суох с?пп?ттэр к?ст?лл?р» э?ин диэн кэпсээннэр дэлэй эбиттэрэ буолуо. Дьонум дуу?аларын т?гэ?эр, с?рэхтэрин-быардарын хайа эрэ муннугар ?р сылларга таска быктарбакка иитиэхтээн, са?ыаран илдьэ сылдьыбыт эрэллэрин кыыма ха?ан б?тэ?иктээхтик ?сп?т?н этэр к?ч?мэ?эй. Биири билэбин – кинилэр ?р да ?р к??пп?ттэрэ. Ити би?иэхэ эмиэ бэриллибитэ диибин, ордук миэхэ уонна а?ам эдьиийигэр Прасковья Афанасьевна?а». Саллаат Сэмэн кэргэнэ, хо?уун ?лэ?ит, сытыы тыллаах-?ст??х б?г?р? ки?и, Фекла Васильевна Турантаева, 25 саастаа?ар эрэ огдообо хаалан баран, хос кэргэн тахсыбакка, эрин дьонун кытары олорбут. Кырдьа?астары к?р?н-харайан ?йэтин мо?ообут.
Арай ол кылгас ?йэлэммит саллаат Сэмэн аатын ааттатар уол о?ону сэриигэ барыан иннинэ кыл м?чч? кэриэтэ хаалларбата?а буоллун диэн ыйытык ??йэ-хаайа тутар. Оччотугар Уйбаан Буурсаптан атын, кини курдук геофизик, геолог идэлээ?инэн, Мииринэйгэ 60-с сыллартан «Ботуобуйа» экспедициятыгар ?лэлээн, Мииринэй тыатын барытын кэрийбит уонна ?лэтин с?ннь?нэн салалта?а туруорса, киирсэ сатаан баран суруналыыс талааннаах буолан, «уларыта тутуу», «гласность» диэн ааттаммыт демократия к???л салгына биллээтин кытары сытыы суруйуулары оччотоо?у обком уоргана «Кыым» ха?ыакка бэчээттэтэн «айдааны та?аарбыт» ки?и к?ст?? эбитэ дуу? Боро?он улуу?ун оло?хо?ута Дмитрий Михайлович Говоров хо?уйбут Б?д?р?йбэт М?лдь? Б???т?н кэриэтэ тохтоон-чугуйан хаалбакка дь?кк?йэн, Уйбаан Буурсап «судаарыстыба сэкириэтэ» аатыран кистэммит сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэптэриилэр, айыл?а?а, кыылга к?т?рг?, олохтоох нэ?илиэнньэ?э суо?ар кутталынан суо?уур, хостонон баран а?а?ас халлаан анныгар хараллыбакка хаалбыт уран рудатын дьаптал?аларын, кимиэхэ да?аны биллэ илик Саха сиригэр баар кистэлэ? ядернай полигон ту?унан киэ? билиигэ а?а?астык та?ааран, олор содулларын туоратыыны туруорсубута.
Бастакылартан биир басты?нара
Уйбаан Сэмиэнэбис сэрии тулаайа?а, э?э?э-эбэ?э иитиллэн, ?б?гэ т?р?т ?гэстэрин, оло?хо са?аттан оло?уран, туту?уллан кэлбит айыы ки?итин кодексын урукку сэбиэскэй иитиини кытары дь??рэлээн ылыммыт а?а к?л??нэ ыраас дуу?алаах, к?н? санаалаах, к?м?скэс с?рэхтээх бэлиэ бэрэстэбиитэлэ. Удьуор утумунан аартыгы арыйааччы, са?аны са?алааччы буолбута ?г?с. Ылсыбытын ы?ыктыбат, мэ?эйтэн-харгыстан харыастан хаалбакка, дьэ эбии тэптэн, ?р? баран туох эрэ т?м?г? хайаан да?аны ылан, туруоруммут сыалын-соругун сити?эн тэйэр дь?кк??рдээх.
Сахаттан биир бастакынан геофизик-геолог идэтигэр к?рг??м?нэн киирэн ??рэммиттэртэн, ?лэлээбиттэртэн кинини эмиэ ааттыахха с?п. Аармыйа?а ?с сыллаах сулууспа кэнниттэн 1962 сыллаахха геолог халы? хамаандатын ??рэтэн та?аарбыт, онтон ону тохтотон, са?а геофизиктары бэлэмниир соруктаммыт Алдан техникумугар ??рэнэн идэ ылар. «Геофизик идэтэ соторутаа??ы кэм?э диэри Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойду б?тт??н?н ?рд?нэн да?аны бэрт сэдэх идэнэн биллэрэ. Геофизика би?иги дойдубутугар отутус сыллардаахха геология биир салаатын бы?ыытынан ??д?йэн баран, били??и кэм?э сайдан, кэ?ээн, бэйэтэ туспа наука?а кубулуйда. Судургутук эттэххэ, минераллар уонна хайа боруодалара магниттарынан, ?л?? ыйаа?ыннарынан, электричествоны а?арыыларынан, радиоактивностарынан уонна да атын ?р?ттэринэн бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаахтарыгар бу наука оло?урар. Геофизика гаас, ньиэп, таас чох, тимир рудата, хор?олдьун, кы?ыл к?м?с, алмаастаах кимберлитовай туруупка уонна да атыттар ханна, т??? дири??э сыталларын к?рд??????э аналлаах» диэн кини идэтин ту?унан бэрт дьэ?кэтик бы?аарбыта.
Араас омук ааттаахтарын ортотугар сирдэриэхтээ?эр, с?рэ?инэн-бэлэ?инэн, кыайыгас ?лэ?итинэн, билиитинэн-к?р??т?нэн, булугас сытыы ?й?нэн инники к????э сылдьан к??скэ ?лэлиир. Тахсыылаахтык ?лэлии сылдьан, ордук Мииринэйдээ?и кэмигэр, дьи? сахалыы мындыр ?й?нэн, омсолоо?у, итэ?э?и-бы?а?а?ы кытары эйэлэ?имтиэтэ суо?унан сир баайын хостооччулар ?лэлиир истииллэрин, хотугу сир уйан айыл?атыгар к????н, бэл алдьатыылаах сы?ыаннарын с?пс??б?т буолан барар. Бырамыысыланнас сир баайын хостуур хампаанньаларын салалтата, кистэлэ? сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэбиилэри о?орбуттар, айыл?а?а тахсар хоромньуну бохсор, содулун аччатар, туоратар, ч?л?гэр т??эрэр ту?угар миннэрин да тартаран к?рб?тт?р?н и?иттэн билэр, ону ?й?-санаата ылыммат. Ордук урукку Садын оройуонун Б?л?? муоратын анныгар тимирдиллибит Туой Хайа б????лэгин (Олимпиада призера Александр Иванов т?р??б?т-??скээбит т?р?т дойдута) олохтоохторун иэдээннээх дьыл?ата уйул?атын к?т?пп?тэ. Остуоруйа?а кэпсэнэрдии сиэдэрэй оттоох-мастаах, эгэлгэ сэдэх ??нээйилэрдээх, ?лг?м бултаах, сир астаах айыл?а маанылаах дьикти кэрэ миэстэтэ, сир ?т??тэ далай уу т?гэ?эр хаалбытын ?й?-с?рэ?э ылыныан ба?арбата. Т?р?т сирдэриттэн толору хааччыллыылаах бэлэм дьиэ?э-уокка тиийиэххит диэн албыннаан, к??элэ? бы?ыытынан к???р?лл?б?т, олохторо огдолуйбут, Арыылаа?ынан э?ин ?т??х-батаах сылдьар туой хайалар дири? кутур?аннара, муор-туор дьыл?алара Уйбаан а?ыныгас с?рэ?ин аймыыра. Кинилэргэ сиэрдээх сы?ыаны ирдэ?эр ба?аламмыта. Систиэмэ?э уларытыы киллэрэр кыаллыбатын, сир баайын хостооччулар ?л?гэрдээх ыраас бары?ы ылартан ха?ан да?аны аккаастанар ба?алара суо?ун ?йд??р. Таас эрки??э т?б?н?н сааллар тэ?э, туруорса-киирсэ сатаан баран, бэчээт, кырдьыктаах тыл к????нэн туруула?ар толкуйу булунар.
1967–1971 сылларга Саха сиринээ?и территориальнай геология салалтатын экспедицияларыгар ?лэлиир. Ити сылларга СГУ-?а кэтэхтэн ??рэнэн, инженер-геолог идэтин ылар. 1973–1983 сс. «Якутскгеология?а» уонна «Якуталмазка» геофизик, геолог уонна научнай ?лэ?ит бы?ыытынан сити?иилээхтик ?лэлиир. Онтон икки сыл «Вилюйгэсстройга», салгыы «Кыым» ха?ыакка спецкорреспонденынан ы?ырыллар. Дьэ онтон ыла уу да ылбат, уот да сиэбэт курдук санаммыт «Якуталмазтар» уйаларыгар ууну киллэрэн барар. 1986 сылга Мииринэй уонна Б?л?? б?л?х оройуоннарыгар тулалыыр эйгэни харыстаа?ын, экология боппуруостарын аан бастаан утумнаахтык, сытыытык ха?ыакка к?т???р. Кини дьаныардаах туруорсуутунан ССРС НА СС институтун, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кыттыылаах хамыы?ыйаны ?р?сп??б?л?кэ салалтата тэрийэр, алмаасчыттар айыл?а?а та?аарбыт хоромньуларын туоратар, ол кэннэ харыстабыл миэрэлэрин ыларга модьуйар. Муус дьэ хамсаан барар.
Бобууттан ча?ыйбакка, хаарчахтан хаайтарбакка то?о к?т?н, кистэлэ??э тутуллубут сэдэх докумуоннары сатаан ирдэ?эн булан, киэ? билиигэ та?ааран, олохтоох исписэлиистэри т?м??нэн му?урдаммакка, урукку Сэбиэскэй Союзка, Арассыыйа?а биллэр А.В. Яблоков, о.д.а. курдук биллиилээх академиктары, учуонайдары кытыннаран, м?кк???ннэрбэт дакаастабыллары о?орторон, радиация содулларын туоратыыга анал судаарыстыбаннай тэрилтэ тэриллэригэр кыах биэрбит, с?р?н оруолу толорбут И.С. Бурцев курдук ытык ?б?гэлэрин, т?р?пп?т?н аатын дор?оонноохтук ааттаппыт айыы айма?ын ара?аччылааччы, к?н улуу?ун к?м?скээччи баарынан би?иги, сахалар, бука бары киэн туттабыт.
Бэлиэтэммитин курдук, И.С. Бурцев с?р?н идэтин, ?лэтин та?ынан суруналыыс, публицист, кыраайы ??рэтээччи, а?а к?л??нэни, кэрэ-бэлиэ дьону, бэйэтин биир идэлээхтэрин, геология, геофизика, о.д.а. идэлэрин сырдатааччы бы?ыытынан эмиэ биллэр. Бэчээккэ элбэхтэ бэчээттэммитин та?ынан та?ааттарбыт кинигэлэрин ахсаана уо??а тиийдэ. ?лэлээбит тэтимин ы?ыктыбакка, а?аардас кэли??и икки сылга «Бастакылар» (2020) уонна «Радиоактивная Якутия» (2021) кинигэлэри бэчээттэттэ. «Бастакыларга» кини аан ма?най Саха сиригэр университет тэриллэн, сахаттан геолог идэтигэр к?рг??м?нэн ??рэнэн, чулуу ?лэ?ит буолбут а?а табаарыстарын, ??лээннээхтэрин, дьо??о-сэргэ?э киэ?ник биллэ илик геофизиктэр тустарынан сырдатта. Иккис кинигэтин тиэмэтин хомуурунньугун аата ыйа сылдьар. Ити курдук кини сылайары-сал?ары билиммэккэ, ?лэлии-хамсыы, суруйа-бичийэ сылдьар. Оло?хо бухатыырыныы, кэннинэн кэхтибэккэ, сылайары-сындалыйары аахсыбат, саа?ырыыны билиммэт эколог Уйбаан Бурцев эппит тылын энчирэппэт, туруоруммут соругуттан туораабат. Билигин да?аны айыл?аны туруула?ар ?лэтин-хамна?ын ?гэнигэр сылдьар.
Сити?иллибитинэн уоскуйбат, кэскили туруула?ар айыы бухатыыра
Мантан салгыы И.С. Буурсап ?лэтин биир с?р?н хайысхатын, инники с?р?н соруктарын сырдатар ыйытыкка хоруйун улуу Арассыыйа биэс гыммыттан биирин ылар ба?ырхай сир баайдаах Саха ?р?сп??б?л?кэтигэр, саха уонна хотугу т?р?т омуктар, олохтоох нуучча нэ?илиэнньэтин дьыл?атыгар олус актуальнайын уонна кини к?т?хп?т проблемалара ?сс? да а?а?ас туралларын учуоттаан, аа?ааччы бол?омтотугар ту?аайабыт:
– Иван Семенович, эн оло?у? ?г?с сылларын Саха? сирин айыл?атын к?м?скэлигэр анааты?. Кэлин сылларга радиация – сир аннынаа?ы ядернай э?иилэр уонна урут хостоммут а?а?ас халлаан анныгар хаалларан кэбиспиттэрэ тулалыыр эйгэ?э, ки?иэхэ-с????гэ, кыылга-с??лгэ олус кутталлаа?ын, ку?а?ан содулларын ??рэтти?. Олор тулалыыр эйгэ?э буортулаах дьайыыларын аччатарга бэйэ?ин харыстаммакка ?лэлээти?. Итини барытын соторутаа?ыта суруйбут «Якутия радиоактивная» диэн дьо?ун кинигэ?иттэн да билэбит. Кинигэ?эр радиация дьайыытын суох о?орууга ?лэ ситэ ыытыллыбата, бу олус уустук проблема ?сс? да кыайан бы?аарыллыбата диэбиккин. Радиация дьайыытын туоратар управлениены Арассыыйа?а аан бастаан Саха сиригэр тэриллибитин туох да т?р??тэ суох тохтотон кэбиспиттэрин эмиэ билэбит. Арай управление?ын иккистээн тилиннэрэр буоллар, аан бастаан туох ?лэни ыытыа? этэй?
– Мин управлениены салайарбар анал лицензиялаах, ?лэ ыытарга к???ллээх киин научнай институттары, ?г?с биллиилээх, ааттаах-суоллаах учонайдары кытта сибээс олохтообутум, ?лэлэппитим. Олор «Росатом» ?лэ?иттэрин м?кк???ннэрбэт гына т?м?ктэри ылан испиттэрэ. Кинилэр ?лэлэригэр оло?уран, Саха сиригэр о?о?уллубут 12 сир аннынаа?ы ядернай дэлби тэптэрииттэн «Кратон-3» (1978 с.) уонна «Кристалл» (1974 с.) саахаллаах э?иилэр сирдэрин ч?л?гэр т??эриигэ (реабилитация) бырайыак о?отторбуппут. Хомойуох и?ин, «АЛРОСА» АХ ити бырайыак ирдэбилин ситэ толорбото, тулалыыр эйгэ?э куттал суо?уура тохтотуллубата. Мин кэннибиттэн радиация боппуруо?унан дьарыктаммыт Айыл?а харыстабылын министиэристибэтэ хонтуруолун кыайбата. Иэдээннээх саахалы та?аарбыт «Росатом» институтун (ВНИПИпромтехнология) итэ?эйэн ити ?лэни толотторо сатаабыттарын, киниэхэ бас бэринэн кэбиспиттэрин т?м?гэр итинник буолла.
Холобур, кэнники докумуоннар к?рд?р?лл?р?нэн, «Кристалл» э?иигэ «ч?л?гэр т??эрии» кэнниттэн (12 сыл буолан баран) э?ии сириттэн радионуклид тахсарын, алмаа?ы хостуур шахта?а кытта киирэрин, оттон к?р??лээбит остуолбалара сууллан эрэллэрин министиэристибэ бэйэтин сыллаа?ы дакылаатыгар уонна атын учуонайдар ?лэлэригэр суруллар. Кэтээн к?р?рг? аналлаах скважиналары бырайыак ирдэбилин тутуспакка ситэ ??ттээбэтэхтэрин, радионуклиды а?арбат цеолиттаах ханаабаны о?оро сорумматтарын ту?унан ?г?ст?к сурулунна.
«Кратон-3» саахаллаах э?иигэ бала?ыанньа ?сс? уустук. Ону Айыл?а харыстабылын министиэристибэтин сыл аайы та?аарар дакылаата толору туо?улуур. Ол курдук, 2015 с. (ч?л?гэр т??эрии кэнниттэн 8 сыл буолан баран) ити объекка ??нээйи (мас, муох, о.д.а.) уода?ыннаах радионуклид араа?ын нуорматтан 5000 т?г?л элбэ?и бэйэтигэр и?эриммитэ суруллар. Оттон э?ии буолаатын кытары радионуклидтаах былыт Марха с?ннь?н барытын сабардаан, Б?л??н? аа?а барбытын ?р?сп??б?л?кэ синоптиктара архыып докумуоннарыгар оло?уран саба?алаабыттара. Ол былыт суола ??рэтиллибэтэ?э.
Ити а?алыллыбыт холобурдар бу икки саахаллаах сиргэ ч?л?гэр т??эрэр ?лэ ситэ ыытыллыбата?ын, тулалыыр эйгэ?э, тыынар тыыннаахха куттал туоратыллыбата?ын к?рд?р?лл?р. Бу сирдэргэ хаачыстыбалаах ?лэ хайаан да бастакы уочарат ыытыллара эрэйиллэр.
Оттон Орто Ботуобуйатаа?ы ньиэп, гаас с???мэр баайдаах сиргэ 7 т?г?л ядернай э?ии о?о?уллубута, онно радионуклидынан киртийии баара биллэр эрээри, ситэ чуолкайдаммата. Манна чинчийэр ?лэ ситэ-хото ыытыллыбата, онон би?иги былааннаабыт, программа?а киллэрбит ?лэбит сал?аныахтаах.
Уран рудалаах сирдэр. Алда??а 1 м?л. тонна ураннаах рудалары ?рэхтэр хочолоругар та?ааран сытыараллар. Олор ?рэхтэр ууларыгар, тулалыыр эйгэ?э суураллан киирэллэр. Учуонайдар итини барытын ки?и итэ?эйэр гына дакаастаабыттара да маныаха дьа?ал ылыллыбат, ?лэ ыытыллыбат. Билигин «Луннай» диэн учаастакка уран рудатыттан кы?ыл к?м???н уонна ?р?? к?м???н арааран, ыл?аан ылан баран, руданы эмиэ ?рэх кытылыгар ыскылааттыыллара, онон сири дойдуну радиациянан киртитии сал?анара и?иллэр. «Луннайга» маны тохтотор дьа?аллар уонна атын кирдээх сирдэри ыраастыыр ?лэлэр хайаан да ыытыллыахтаахтар. Аан дойдуга сири-дойдуну радиациянан маннык киртитии атын холобура суох, киртийии далаа?ына, куттала с???мэр. Улахан, сыралаах, уустук, тэрээ?иннээх, у?ун кэми эрэйэр ?лэ ыытыллыахтаах. Бу кыалла илик боппуруос Арассыыйа та?ымыгар бы?аарыллыахтаах.
?л??н сиригэр Томтор Таас диэн сэдэх элимиэннэринэн баай сир баар. Маннык баай аан дойдуга суох дииллэр. Бу баайы барытын ?р?сп??б?л?кэттан былдьаабыттара, чаа?ынай илиигэ биэрбиттэрэ. Сотору хостуур, та?ар ?лэни са?алыахтара. С???мэр сыаналаах сэдэх элимиэннэри кытта уран, торий уонна дьааттаах таллий баара биллэр. Олор т???л?р?н-хаччаларын аа?ар ?лэ хостооччулар т??рэ с?ргэйиэхтэрин иннинэ ыытыллыахтаах этэ. Оннук ?лэ баччаа??а диэри ситэ о?о?улла илик. Бу баай Анаабыр ?р?с тардыыларын ба?ыгар баар. Сири-уоту харыстаабакка то?о с?ргэйэн бардахтарына, баай балыктаах маанылаах Анаабыр эбэ киртийэр, Томтор Таас тулатынаа?ы таба мэччирэ?э с???рэр куттала баар. Итини сэрэтэр, туоратар ?лэ радиациятын, дьааттаах таллийын аан бастаан бы?аардахха, хостооччуларга эттэххэ, туруорустахха эрэ кыаллар. Ити ?лэ манна ыытыллара булгуччулаах.
