скачать книгу бесплатно
Били??и кэм уратыта – пандемия уонна кини тар?анарын тохтотор охсу?уу ??р?йэхтэригэр оло?уран, доруобуйа харыстабылын ситимин т?рд?ттэн тупсарар сорук турар.
Ураты бол?омтону тыа сирин уонна аччыгый куораттар олохтоохторугар б?ддь??т уонна страховка суотугар т?л?б?рэ суох хаачыстыбалаах медицинскэй к?м? о?о?улларыгар ууруохтаахпыт.
Ол ту?угар ылыллар сокуоннар сарбыйыыга т?бэспит медицина ?лэ?иттэрин ахсаанын ч?л?гэр т??эриигэ ту?уланыах тустаахтар. ?р?сп??б?л?кэ туруорсуулара дьон доруобуйатын к?р??гэ ту?уламмыт федеральнай бырагырааммаларга киирсиэхтээх, доруобуйа харыстабылын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай ситимнэрин салгыы сайыннарар дьа?алларга кыттыахтаах.
Сокуоннар уонна бырагырааммалар ки?и доруобуйатын тупсарар, физическэй культура, спорт сайдыытын ?й??р, тулалыыр эйгэ ыраас буоларын ирдиир, нэ?илиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай ?тт?нэн куттала суох олоруохтаа?ын хааччыйар аналлаахтар.
Дьиэ кэргэни, ийэ, а?а буолууну, о?о саа?ы, доруобуйаларынан хааччахтаахтары уонна саа?ырбыт дьону, ??скээбит са?а бы?ыыга-майгыга ?лэлиир социальнай сулууспа ситимин ?й??р дьа?аллар к?дь??стээх буолалларын сити?иэхтээхпит.
Ыччат дьо??о аман ?с
Эдэр ки?и – эн дойду? инники кэскилин бы?аарар аналлааххын. Кэм-кэрдии болдьо?унан, бу дойду судургута суох оло?ун сотору э?иги бэйэ?ит бы?аарар дьон буола?ыт. Дойду са?а экономическэй уонна уопсастыбаннай тутула хайа диэки хайы?ара э?игиттэн тутулуктаах буолуо.
Билэбин, э?иги эрдэлээн ситэргэ-хоторго тиийэ?ит, олоххут суолун бэйэ?ит тала?ыт, бы?аара?ыт.
Тус дьыл?аны о?осторго, дьиэ кэргэни тэринэргэ, оло?у тутарга уонна кэскили у?анарга хорсуннук киирси?. Сыалы-соругу сити?эр ту?угар ???с буолу?, ?р?й?н-ч?р?й?н биэри?.
?лэ уонна дохуоту киллэрэр дьарык – бу эрэ ки?и бэйэтин эрэллээхтик сананарыгар, сити?иилээх буоларыгар тулхадыйбат тирэх.
Санаа?ытын к????рд??. Э?иги барытын сатыаххыт.
Мин с?бэм. Мин кимминий, ким-туох буолуохпун ба?арабын, мин тугу гынан дохуот о?остобун диэн элбэхтик эргитэ санаа?. Итиннэ хайаан да хоруйу булан тэйи? уонна иннигит диэки дьулу?у?.
Т?р?пп?т с?бэтин эмиэ бол?ойу?. Са?аламмыты сал?ааччы буолар улахан суолталаах.
Биир са?а, балайда уустук соругу э?иэхэ туруорабын. ???н? о?орууттан атын, ?гэс буолбут ?лэ к?р??нэрин та?ынан, э?иги, Саха сирин эдэр олохтоохторо, са?а бородууксуйалары о?орон та?аарар дьо?ус тэрилтэлээх уонна бу хайысха?а санаа?ытын сити?эргэ дьаныардаах буолу?.
Ону та?ынан о?орон та?аарбыккытын тас ырыынакка атыылыырга, экспорка бэйэ?ит бородууксуйа?ытын тиэрдэргэ кы?аны?.
Мин э?иги Сахабыт сиригэр ыраахтан тиэллэн кэлэр малы-салы, табаары солбуйар о?о?уктары тобулан олоххо тэнитиэххитин ба?арабын.
Дьокуускай билигин – хаалтыстаах, бартыбыаллаах, сулууспалаах, уонна б?ддь??ттэн ?лэлээх дьонунан толору куорат.
Киин куораппытын о?орон та?аарааччылар уонна уран тарбахтаахтар куораттарыгар кубулуту? диэн ы?ырабын.
Э?иги, Саха сирин эдэр ыччата, сайдыыга к??? к?т?н тахсыыны, сайдыыны ситиспит дойдулар бу иннинээ?и к?л??нэлэрэ дойдуларын ту?угар о?орбуттарын курдугу о?орор, кыайар аналлааххыт.
Эрэнэбин эдэр дьо??о, итэ?эйэбин кэхтибэт кэскилгэ!
САХА?А СЫРДЫК ЭРЭЛИ СА?АР
«Уол о?о ?с кырыылаа?а, ураа?хай у?уктаа?а» диэн хай?ал тыллара чахчы уратылаах, к?нн?р? дьонтон та?ыччы эр бэрдэ, элик ?т??тэ ки?иэхэ ту?аайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан ту?угар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэ?э. Кинилэр, ураа?хай саха хоодуоттара-хо?ууннара у?ук т?гэн, кы?ал?а кы?айда?ына, ?лэ?э, булка, к?н-хаан к??эйдэ?инэ – кыргыска да?аны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха к??н ки?илэрэ буолан ?р???йэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар т?р??б?т биир у?улуччу ки?инэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини т??? да?аны биир саастыылаа?ым буолбутун и?ин, кырыы эрээри, ураты сиргэ т?р??б?т-??скээбит, сэбиэскэй кэм?э иитиллэн ?лэ?ит, ки?и буолбут Матвей Евсееви мэлдьи би?ирии, с???, хайгыы, толло да?аны к?р?р?м. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах то?ус уонус сылларга то?у анньан киирэн, сити?иилээхтик ?лэлиирин ?йб?р сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, ???ээттэн ?р? тардыыта суох оло?ор, ?лэтигэр суолун бэйэтэ солонон, к?м?с-алмаас хостоо?унун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдур?аччылара эрэ ба?ылаан-к???лээн илдьэ сылдьар о?орон та?аарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык ?лэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ би?ириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэ??э кэриэтэ ?рд?к ??рэххэ ??рэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, у?ук, кытыы нэ?илиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт ??лээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха да?аны итинник уустук о?орон та?аарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, ?сс? ордуктук ?лэлиэн с?б?н дьи? дьыаланан, к??стээх ?лэнэн дакаастаабыт, итиэннэ к?н б?г?н?гэр диэри айымньылаахтык ?лэлээн, ча?ылхай холобуру к?рд?р? сылдьарыттан олус ??рэбин-астынабын. К?рс?н кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билси?эргэ кини эт саастыы, о?о саа?ын до?орун Н. Михалева-Сайа «Саханы быы?аабыт саха» диэн интервьютун на?аа с?б?лээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэ?ирэн, то?оостоох т?гэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев к??рээннээх ?лэтин-хамна?ын, оло?ун ту?унан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэ? эйгэ?э били?иннэриэхпин ба?арабын.
– Матвей Николаевич, саха сиэринэн ки?и кимин-тугун, бы?ыытын-майгытын, оло?ун илгэтин билээри, «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын» диэн т?рд?н?-уу?у хайан токооло?ор ?гэстэн туораабакка, ити ыйытыыттан са?алыахха. Эн бука, т?? былыргыттан кыахтаах-к??стээх т?р?ттэрдээх, ???ээттэн айдарыылаах, тымырдарын-сыдьааннарын к?р?-истэ, ара?аччылыы сылдьар с?д? ?б?гэлэрдээх буола??ын, араас мо?оллору, харгыстары м?чч? т??эн, сити?иилээхтик ?лэлии сырытта?ы?!
– Сунтаар улуу?ун биир кырдьа?ас нэ?илиэгэ Т?бэй, былыргы атын аатынан Тирэ?э, 1841 сыллаахха тэриллибит. Былыр манна, Б?л?? эбэ?э ???ээнэн т??эр Утакаан, аллараанан Ыгыатта ?рэхтэр хочолоругар баар ??н??х-быйа?наах бу сиргэ, сылгынан байбыт Муостаах Сылгылаах Мордьуос Баай диэн ки?и олорбута биллэр. Саха бастакы ??рэхтээх дьонуттан биирдэрэ Михалевтар т?р?ттэрэ эмиэ сылгынан байбыт дьон. Саха биир ма?найгы суруйааччыта М.Н. Тимофеев-Терешкин айма?а-хаана Тимофеевтар эмиэ би?иги нэ?илиэкпит т?р?т уус ??рэхтээх дьонноро. Т?бэйтэн саха бар?а талааннаа?а С.А.Зверев-Кыыл Уола т?р??н-??скээн, саха норуотун киэн туттуута буолбута. Т?бэй б????лэгиттэн биир биэрэстэ холобурдаах Атырдьах диэн сиргэ сэбиэскэй былаас са?ана ?р?сп??б?л?кэ салайааччытынан ?лэлээбит Ю.Н. Прокопьев т?р?пп?ттэрэ, хаан аймахтара олохсуйан олорбуттара. Биллиилээх араадьыйа суруналыы?а, судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, искусствовед Николай Иванович Максимов т?р?ттэрэ Буотама, Ыгыатта ?рэхтэринэн олорбут дьон. Ааспыт ?йэ?э б?д??с?т??гэ т?бэ?эн, Т?бэй аччаан эстэ сыспыта, «Элгээйи» сопхуос учаастагар кубулуйа сылдьыбыта.
Оттон т?р?пп?ттэрим ту?унан ахтар буоллахха маннык. А?ам Николай Матвеевич Сунтаар Т?бэй нэ?илиэгэр Сигэ К??лэ диэн сиргэ 1933 сыллаахха, кулун тутар 25 к?н?гэр т?р??б?т. Евсеевтэр удьуордарыгар айыл?алаах, элбэх ойуун, ичээн дьон былыр-былыргыттан бааллара. Мин хос э?эм Чо?ох ойуун диэн биллэр. А?ам Ньукулай ?б?гэлэрин батан, олус кыайыгас-хотугас ?лэ?ит ки?и этэ. Кини биэ?игэр ийэтэ ?лб?т, оттон а?атын а?ыс эрэ саастаа?ар, сэрии са?аламмыт сылыгар сылгыны уоран сиэбит дэсэртиирдэргэ утарыласпытын и?ин, ол хара дьайдаахтар тыыныгар турбут этилэр. Сэрии кэмин о?ото буолан, ?с кылааска толору ??рэнэн баран тохтообут. Са?а туран и?эн, к???н от кэнниттэн ?й??т?н-хааты?катын с?гэн, сатыы ыраах Мииринэйгэ тай?анан бы?а т??эр. Мас кэрдиитигэр ?лэлээн харчы ?л?р?н, атыыласпыт сээкэйин салаасканан со?он, эмиэ сатыы т?нн?н кэлэр.
А?ам уон икки атынан пиэрмэ?э от тиэйэрэ, Ханта?ар диэн кырдьа?ас атын бастатар, кэнники сыар?аларыгар бэйэтэ айаа?аабыт айаас соно?осторун к?л?йэр. ?т?мэн ?г?с ма?ы кэрдэн са?аанныыра. Кини кэрдибит, са?ааннаабыт ма?ын са?аччаны кэлин туспа биригээдэ дьон ?лэлээн бэлэмнииллэрэ. Бултуура, т??лээхтиирэ, сылга уон ?с-уон биэс тайа?ы суу?аран, со?отуопка?а туттарара. ?кс?н сылгы?ытынан ?лэлээбитэ. Соно?остору бэйэтэ айаа?ыыра. Кэлин кини мас кэрдиититтэн тохтоон, уокка оттор, тутууга туттар ма?ын эрэ кэрдинэр буолбута. Онто и?э истээх эбит. Арай ийэм биирдэ т??ээтэ?инэ, дьиэтин к??лэтигэр тыатаа?ы утуйа сытара ???. Онтон ол кыыла у?ун ?р?? бытыктаах, баттахтаах о?онньорго кубулуйан хаалбыт. «Куола?а эт, бу манныктарбын алдьатан, муостаахтарбын бултаан б?тт?н!» – диэн илдьит тылы эппит… Ийэм онтон олус уолуйан у?уктан, тойон эрин к?рд???н маска ?лэлиирин, улахан булка сылдьарын тохтоппут. Ол иннинэ кэргэнэ иккитэ маска баттата сылдьыбытыттан аньыыр?аан улаханнык дьиксиммит эбит…
А?абыт а?ыс о?отун иитээри, к??скэ ?лэлиирэ. Мииринэйтэн «Дружба» эрбии, ити араа?а 1953–1954 сс. буолуо, а?алан ким-хайа иннинэ ?лэлэтэн туттубута. «Москва» уу мотуорун, тус-туспа олбохтоох, к?л??ск?л??х «Иж» мотоциклы 60-нус сыл са?атыгар ылыммыта. Пуонданан «Запорожец» массыына атыыласпыта.
Элгээйиттэн мас тыытын со?он собуостанан, та?а?ас а?алара. Би?игини адьас кыра эрдэхпититтэн от-мас ?лэтигэр ??рэппитэ. Миигин кыра сааспыттан, ньырамсыта сатаабакка, бары ?лэ?э илдьэ сылдьан такайбыта. Ол курдук т??рт-биэс сааспар сырыттахпына, айаас акка олордон турар. Алта саастаахпар уоннаах эдьиийим Раяны кытары а?абыт Лэппэчикээн диэн ?рэх ба?ыгар от ?лэтигэр илдьэ барбыта. Уон биирдээхпэр иккиэ буолан симментал с??нэ улахан о?у?унан сайылыктан сайылыкка холбуллубут ??т? та?арбыт. Ардахха бырыы да бадараан суолунан, бырдахха-о?оойуга сиэтэн ойуур быы?ынан, эрэйдээх суолунан ?лэлээбиппит. Ити курдук олох эрдэттэн ?лэ?э-хамнаска эриллэн бу?ууну-хатыыны ааспыппыт, ханнык да ?лэттэн толлон турбат буола улааппыппыт.
Биирдэ ??т тиэйэ сырыттахпына, о?у?ум ата?ын анныттан куртуйах о?олоро к?т?н тахсан ?рг?тэннэр, к?л? с????м туора ыстаммыта. Онно сыар?а анныгар т??эммин, илиибин дэ?нээбитим. Инньэ гынан, уонча хонук ?лэлээбэккэ олорбутум. Ити уон-уон биир саастаахпар. Тэ?ийбэккэбин, ыраах тыа?а ?лэлии сылдьар а?абар ?й?? илдьэн биэрэргэ сананным. Тиийэрим са?ана арай к?рд?хп?нэ, халлаа??а кыра ба?айы хап-хара былыт тахсыбыта. А?ам: «Т?ргэнник дьиэ?эр бара охсууй!» – диэн бэркэ ыксаабыттыы этээт, к?хс?б?ттэн ?т?р?йб?тэ.
Мин а?ам биэрбит пла?ын б?р?нээт, дьиэм диэки т???нэн кэбистим. К??стээх дохсун ардах т??эн ньирилэттэ, тыал улам эбиллэн, силлиэ?э кубулуйда. Си?и бы?а барыыбар иннибэр-кэннибэр мас б??? охтон барчаланна. Нэ?иилэ этэ??э м?чч?-хаччы т??эн, хонууга та?ыстым. Б????лэккэ тиийбитим пиэрмэ дьиэлэрин сарайдарын силлиэ тыал к?т?тэн, ?лт? сынньан кэбиспит этэ.
Ийэм Зинаида Александровна Токуева К??кэйтэн т?р?ттээх. Манна да?атан а?ыннахха, ити сиртэн уонтан тахса учуонай, билим дуоктара, академик, ол и?игэр фольклорист В.В. Илларионов, этнограф Р.И. Бравина, экономист Е.Г. Егоров, о.д.а. тахсыбыттара. ?р?сп??б?л?кэ вице-бэрэсидьиэнинэн ?лэлээбит А.К. Акимов эмиэ онтон т?р?ттээх. Ийэм ийэтинэн т?р?ттэрэ Крыжановскайдар. Макар Крыжановскай диэн кини таайа. Т?рд?лэрэ Польша?а бастаанньа кэнниттэн к?ск? кэлбит ки?и. Икки бырааттыылартан биирэ болдьо?о б?тэн, дойдутугар т?нн?б?т. Икки?э католик итэ?эллээх ки?и, анал к???л ылан, «туора урдус» кыы?ын ойох ылар. Бэйэтэ уус идэлээх ки?и эбит. Дьэ, кинилэртэн Крыжановскайдар тэнийэллэр.
Ийэм т?рд? Ойуун уу?а диэн ааттаналлара. Ааттаммат кырдьа?астар бааллар дииллэрэ. ?рт уота кинилэр бэйэлээх эргиирдэрин сиэбэт эбит, дьон тиистэрэ ыарыйда?ына к?рд???н-аатта?ан туран, кыра ма?ы эмти тардан ылан эмтэнэллэрэ ??? диэн кэпсээччилэр. Сэттэ о?о т?р??т???нэ ??э ойуун, т??рдэ мас, тимир уустара буолаллар эбит. Эбэтэр сэттэттэн т??рдэ – ойуун, ??э – уус. Сэрии сут-кураан сыллара мэ?эйдээн, а?ата ?л?н, сэттис кылаа?ын ситэ б?тэрбэтэх. Ол эрээри ??рэ?эр олус дьо?урдаах эбит. Айыл?аттан талааннаах, ?ч?гэй куоластаах ырыа?ыт буолан, 1957 сыллаахха Москва?а Аан дойдутаа?ы ыччаттар фестивалларыгар кыттыыны ылар дьолломмута. Биир дойдулаа?а, саха с?д? ки?итэ С.А. Зверев-Кыыл Уола Туйаарыма Куо тойугун толорорго бэлэмнээн илдьэ барбыт. Ийэбит кинигэни таптаан аа?ара, би?игини о?о эрдэхпититтэн эмиэ аа?арга ??рэппитэ. «Молодая гвардия», «Подвиг», «Смена», «Советский Экран», «Охота», «Роман-газета», «Хотугу сулус» сурунааллары, элбэх ха?ыаты суруйтарара. Почта?а би?иги т??лбэ?э баар сурутуу 90 быры?ыана би?иэнэ буолара. Нууччалыы ?ч?гэйдик са?арара, элбэх частушкалары билэрэ, сцена?а ыллыыра. Ордук с?б?лээн «Катюша» уонна «Капитан Гастелло» ырыалары толороро. Т?р?пп?ттэрбит би?игини киинэ?э илдьэ сылдьаллара. Ийэм дь??гэлэрэ, эмээхситтэр к?рд????лэринэн, киинэ са?атын тылбаастыы олорооччу. Кини аахпытын, истибитин ?й?гэр умнубаттыы хатыыр дьо?урдаа?а. Дневник сурунарыгар дьон аатын, араас сыыппаралары бэлиэтэнэн и?эр, хос-хос хатылаан ?й?гэр хатыыр дьо?урун сайыннарар-эрчийэр идэлээ?э. Урутаан эттэххэ, кыы?ыгар Наташа?а а?ыс уон а?ыс саа?ыгар диэри олорон, к?н ?йд??х сылдьан, олохтон бараахтаабыта.
Уон алта саастаахпар, ийэбит огдообо хаалбыта. 1981 сыллаахха к???н, атырдьах ыйын б?т??тэ, а?абыт т??рт уон а?ыс саа?ыгар Элгээйиттэн мотоцикл коляскатын, буочука бензини тиэйэн и?эн, к??стээх тыаллаах, долгуннаах к?н эбэ?э ууга былдьаммыта. Дьи?эр, кини уу?ут ки?и этэ, Б?л?? эбэни т?тт?р?-таары харбыыр идэлээ?э. Илиитин дэ?нээбит буолан, «Вихри» а?аар эрэ илиитинэн салайа сылдьыбыт этэ. «Кэлэн ылан бардылар…» – диэбитэ оччолорго ийэм. А?ыс о?отун со?ото?ун иитэр-улаатыннарар, ??рэттэрэр кы?ал?а?а т?бэспитэ.
– Оччо?о, эн, олдьот сааскыттан ыла бэйэ? иннигин эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн б?т?нн??т?н ту?угар кы?алла-м??эллэ, дьиэ ?лэтин-хамна?ын барытын дьа?айа ??рэммит эбиккин. Кыра эрдэххиттэн хар ?лэ?э бу?ан-хатан, спордунан дьарыктанан, эт-хаан ?тт?нэн сайдыылаах, ыарахантан толлубат ки?и буолан, ?рд?к ??рэххэ ха?ан киирбиккиний?
– Ийэбитигэр к?м?л???н, с????, хотон, дьиэ ис-тас ?лэтин бэйэбит к?р?рб?т. Оскуола?а ?ч?гэйдик ??рэммиппинэн, СГУ ГРФ ??рэ?эр туттарсарбар аттестатым баала ?рд?к буолан, т??рт экзаментан иккитин эрэ туттаран киирбитим. Инньэ гынан, абитуриенныыр сайыммар университет тутар-?р?м??нн??р учаастагар кровельщиктаан, хамнас ылан эбиммитим.
Сиэйэ?э 9—10 кылаастарга ??рэнэрбэр Василий Ананьев-Чороонноох Ба?ылай уонна Игорь Дмитриевич, кмс, эрчийбиттэрэ. Уаров Ванялаа?ы кытары Тойбохойунан, Элгээйинэн, совхоз, оройуон уонна араас ыаллыы улуустар хамаандаларын кытары к?рэхтэ?иилэргэ кыттарбыт. Онтон оскуоланы ситии?иилээхтик б?тэрэн, СГУ ГРФ-гар ??рэххэ киирбитим. Университекка ??рэ?им быы?ыгар Александр Тыасытов уонна «Спартак» кулуупка Артур Кравченко тренердэргэ дьарыктаммытым. Саха сирин с??мэрдэммит хамаандатыгар Союз улахан куораттарыгар элбэх к?рэхтэ?иилэргэ кыттыбытым. Саамай улахан сити?иим – Б?т?н Союзтаа?ы турнирга иккис миэстэ?э тахсыбытым. Бокса?а ССРС спорка маастарыгар хандьыдаат буолбутум. Маастар нуорматын армия?а барарбынан толорбокко хаалбытым.
Галялыын 1983 с. ыал буолбуппут. I-кы курсу б?тэрбиппит кэннэ армия?а ылбыттара. СГУ бронята у?уллан, 150 студент бары бииргэ барбыппыт. Биир курска ??рэнэр уолаттарым О?отоойоп Сэмэн, Луковцев Ганя, Кривошапкин Игорь, Винокуров Владик о.д.а. бааллара. Сэмэнниин биир взводка т?бэспиппит. ?ч?гэйдик сулууспалаабыппыт. Монголия?а артиллерийскай полк танковай дивизиятыгар сулууспалаабытым. Комсорг, взвод командирын солбуйааччы буолбутум. Бииргэ сулууспалыыр уолаттарбытыттан Игорь Дудо диэн молдован уола: «Миэхэ кэли?, барыгытын виноградынан, яблоконан к?нд?л??м!» – диэн ки?иргиирэ. Атын да?аны со?уруу дойду Кавказ, Украина уолаттара киниттэн хаалсыбаттар этэ. Онно биирдэ мин кы?ыйан: «Онтон мин э?иги ити фрукта?ытын самородок к?м?скэ б?т?н вагонунан, састаабынан атыыла?ан ылыахпын с?п!» – диэн к??скэ эппиппин кулгаа?ым эрэ истэн хаалла. Дьоннорум киэптэтэн, бары са?ата суох баран хааллылар. Онтон киэ?э утуйаары сытан: «Бэйи эрэ, мин то?о ити курдук эттим? Сымыйаччы курдук к?ст?бэт инниттэн тугу эрэ толкуйданнахпына сатаныы?ы… Арай геолог буолбакка, хайа инженерин идэтин ыллахпына, кырдьык да к?м?с хостуохпун с?п ээ,» – диэн ону-маны эргитэ санаатым. Уонна ити армия?а сылдьан илдьиритэн толкуйдаабыт санаабын олоххо киллэрэргэ бы?аарыммытым.
Сулууспаттан дойдубар кэлэн баран, ГРФ-тан докумуоммун т?тт?р? ыламмын, ИТФ-га горняк идэтигэр биэрдим. ??рэ?им арааста?ыытын 18 предмети биир ый и?игэр са?алыы сити?иилээхтик туттараммын, ?рдэтиилээх стипендия?а к?ст?м. Галя ??рэ?ин б?тэрэн, Томпо Нежданинскай руднигар ?лэ?э анаммыта. Онон мин заочно кэтэхтэн ??рэххэ к?сп?т?м. Ма?най шахта?а крепильщик ??рэнээччитинэн, онтон бэрт сотору крепильщигынан ?лэбин са?алаабытым. Саха ки?итэ шахтердары кытары бииргэ ?лэлииригэр кинилэри ?лэ?э сатабылынан, ?й?нэн биитэр к????нэн лаппа ба?ыйар буолла?ына, тэ??э сылдьар кыахтаах. Мин кэллэктииби кытары уопсай тылы булан, проходчигынан ?лэ?э ылалларыгар кэпсэппитим. Бастаан уоппуска?а барбыт ?лэ?ити солбуйан ?лэлээн барбытым. Кыайар-хотор буоламмын, к??скэ ?лэлиирим, иннэ гынан оло?урбут нормативтарын а?аран кэби?эммин, ?рдэтэннэр, бииргэ ?лэлиир дьоммуттан кынчарылла сылдьыбытым. Оччолорго кинилэр хамнастара 1200 солк. тиийэрэ. 4 сыл и?игэр бэ?ис разрядтаах проходчик буола ??мм?т?м. Онтон икки сыл дэлби тэптэриигэ к???н ?лэлээн, эмиэ бэ?ис разряды ылбытым. Ити курдук араас омук дьонун ортотугар инники к????э сылдьыбытым. Кэлин шахта?а бииргэ ?лэлээбит дьонум «быстах крепильщиктыырыгар 50-нуу шпуру со?ото?ун о?орор этэ, ону би?и эккирэтэн а?аарыгар да тиийбэт этибит» диэн кэпсииллэр эбит этэ.
Шахта?а ?лэлии сылдьан, отсыпной сынньала?мытыгар утуйбакка бултуу барарбыт.? ? Анциферов э?ин диэн нуучча, хохол уолаттарын кытары куобахтыырбыт. Кинилэртэн элбэххэ ??рэммитим. Холобур куоба?ы би?иги курдук истэри-??стэри с?гэ сылдьыбакка, сонно тириитин ньылбы тардан и?ин ороон, хол-буут арааран, м????чч?ккэ уган кэби?эллэрэ. Амурскай уобаластан, Читаттан сылдьар уолаттар балыгы астыыллара эмиэ олох атын этэ. Сонно хатырыктаан, и?ин хостоон сууйан, туу?аан кэби?эллэр. Алдан салаата Тырыга таба, тайах, чубуку бултуурбут. Булчут а?ыйах буолан, лицензия?а тиксэрбит. Булт этин лаабыстыыллара эмиэ уратылаа?а. Сайынын дойдубар Т?бэйгэ тиийэн оттуурум. Ийэ айыл?абар сылдьан, сылаабын та?ааран, сынньанан тиийэрим.
Шахта?а ?лэлиир кэммэр «Технология комплексной механизации разработки месторождений полезных ископаемых» идэлээх ??рэхпин б?тэрбитим. К?м?с хостоо?у??а бэйэм ылсар санаа?а кэлбитим. К?м?стээх сирдэри бас билэр Ааллаах ??н экспедициятын кытары кэпсэппитим. «Якутзолото» холбо?ук «Джугджурзолото» хайа байытар комбинатын «Нежданинскай» руднигар ?лэ кэнниттэн, 1992 сылтан «Горняк» старателлэр артыалларын тэрийбитим. Амурскай диэн ?рэ?и сууйан к?р диэбиттэрэ. Уон да киилэни ылбата буолуо диэбиттэрэ. Хата би?иги 200 киилэ к?м??? сууйбуппут. Онно аахсыбыт харчыбын барытын техника ылыытыгар укпутум, эбиитин улахан быры?ыаннаах кредиккэ киирбитим. Ма?найгы промсезоммут ?лэлээбиппит барыта кредит т?л??????э барбыта. 18 ки?иэхэ хамнас т?л??хтээ?им. Дьоммун кытары а?а?астык кэпсэппитим, быйыл сатамматыбыт, э?иил икки т?г?л элбэх хамна?ы т?л????м диэбитим. Толкуйдаан баран, «Якутзолотону» кытары бы?аччы ?лэлээри, Тарас Десяткины к?рс?б?т?м. Кини тэрилтэтин с?р?н ?лэ?иттэрин к?р???ннэрбитэ. Дьэ онно ыйытыы кытаана?ын биэрбитттэрэ. Мин ыра санаабын уонна баар бала?ыанньаны хайдах баарынан а?а?астык кэпсээбитим. Инньэ гынан итэ?эйэннэр, харчы иэс биэрбиттэрэ. Онон Нежданинскай ГОК-тан арахсан, «Якутзолото?а» к?м?сп?т?н туттарар буолбуппут. Иккис сезо??а табыллан ?лэлээбиппит. Эрэннэрбит хамнаспын, ылбыт иэспин тута т?л??р кыахтаммытым.
Ити кэм?э к?м??? хостоо?у??а бала?ыанньа кытааппыта. Лицензия ирдэбилэ, налуогунан бохсуу са?аламмыта. С?бэлэ?эн баран, Россия старателлэрин Сою?угар киирэргэ бы?аарыммыппыт. Саха сиригэр «Золотой Союз» диэн ассоциация тэриммиппит. Ити кэм?э тустаах былаас уорганнарын кытары ассоциация салайааччытын бы?ыытынан ?лэлэ?эр ??р?йэ?и и?эриммитим. Бала?ыанньа уустук этэ. ?лэтэ суох да буола сылдьыбытым. Алмаа?ы хостоо?уну интэриэ?иргээн барбытым. Булу? улуу?угар алмаа?ы хостуур Нижне-Ленскэй хампаанньа арыллыбытыгар ?лэ?э киирээри кэпсэппиппин ылбатахтара. Ку?а?ан ?ч?гэйдээх дииллэринии, кы?ал?а тириирэ ки?и ?й?н к??скэ ?лэлэтэригэр к?м?л??х. Мин дьолбор Анаабыр улуу?ун ба?ылыга Н.Е. Андросов бэйэтин улуу?ун сиригэр эмиэ алмаа?ы хостуур тэрилтэ арыллыан ба?арар, онуоха с?пт??х ?лэлиэх ки?ини к?рд?н?р эбит. Дьэ онно миигин С? ?т??лээх геолога, саха дьонун промышленноска тардыыга элбэ?и о?орбут Николай Дмитриевич Кириллин кинини кытта били?иннэрбитэ. «Алросалар» бэйэлэригэр чуга?аппатахтара, ол эрээри геологтар Иван Андреев, Махмутьян Мухамедьяров буоламмыт, санаабытын т??эрбэтэхпит. Алроса президениттэн Вячеслав Штыровтан хостуурга к???л? ылан, «Анаабыр алмаастара» тэрилтэ тэринэн ?лэбитин са?алаабыппыт. 1998 с. Майаат ?рэххэ ?лэлии кэлбиппит. Онно т?рд?с ки?ибит мин инникини былаанныырбын ончу итэ?эйбэт этэ, миигин фантазер курдук саныыр бы?ыылаа?а. Кэнники ол ки?и мин били ыра санаабар кэпсиирин курдук б????лэк тутуллубутун, хампаанньа к??скэ сайдыбытын с???н ба?ын бы?а илгистэрэ. Бастакы техникабыт диэн шурфалартан тахсыбыт боруобаны сууйар дьо?ус геологическай тэрил этэ. Ону бэйэбит илиибитинэн хомуйан о?орбуппут сор?отун бэйэбит тус харчыбытыгар атыыласпыппыт. Ол курдук ?рэхпит с?ннь?гэр тимир к?рдьэ?инэн хаспыт траншеяларбытыттан м?л?й??н а?аара доллардаах алмаа?ы хостообуппут. Дьэ ити курдук ?лэбитин сити?иилээхтик са?алаабыппыт. Аны алмаа?ы батарыы курдук олус уустук эйгэ?э киирсэн барбыппыт. Бастакы алмаастарбытын, сахалыы мындырдаан тиэтэйбэккэ, доллар ?рд??р?гэр т?бэ?иннэрэн барыыстаахтык атыылаан, тэрилтэбит кыа?ыра т?сп?тэ. Онон Николай Егорович Андросов, с?д? ки?и ыра санаатыгар бэйэбит дьулуурбутун, эдэрдии эрчиммитин холбооммут, «Анаабыр алмаастара» диэн олохтоох дьон бэйэлэрэ ?лэлиир кыахтаах хампаанньата баар буола т?сп?тэ. Ханнык ба?арар хостуур хампаанньа саамай кырата 7 сыл и?инэн ата?ар туруохтаах, онтон би?иги биэс сылынан инники к????э тахсыбыппыт. 740 ты?. караттан 1 м?л. 330 ты?. каракка тиэрдибиппит.
Т??? да дьиикэй ырыынак сабардаан турдар, сырдыкка дьулу?ар ?т?? соруктаах буоллаххына, хара?а да кэми этэ??э туоруохха с?п эбит. «Ку?а?ан кэм?э т?бэ?эн, ку?а?ан олохтоннум» диир ки?и онно бэйэтэ буруйдаах. Сырдыгы саныыр, ?ч?гэйи о?орор ки?иэхэ хара дьай, ку?а?ан сыстыбат. Мин оннук дьону билэбин. Урут саха промышленноска ?лэлиир кыа?а суох дииллэр этэ. «Анаабыр алмаастара» хампаанньа?а хайаан да олохтоох ки?и ?лэлиэхтээх диэн ирдэбили туруорбутум. Опыттаах улахан омук дьоно исписиэлиистэргэ наставник бы?ыытынан саха дьонун сы?ыаран ??рэттэрэр ?гэ?и олохтообутум. «Хантан да буоллун – саха дьонун булан ?лэлэти?» диэн муос-таас курдук модьуйар эти? диэн билигин бииргэ ?лэлээбиттэрим урут абара саныылларын к?лэн кэпсииллэр.18 сыл устата араас улуустартан 12 ты?. кэри?э саха дьоно, ыччаттара ?лэлээннэр, ?рд?к хамна?ы аахсаннар, олохторун уйгутун о?остубуттара. Ити хампаанньа?а ?лэлиир кэммэр ?р?сп??б?л?кэ?э, олохтоох нэ?илиэнньэ?э, чуолаан, саха дьонугар, тыа сиригэр элбэх к?м?н? о?орбуппутун киэн тутта саныыбын[2 - Интервью толору к?р???н кинигэ электроннай варианыгар аа?ыаххытын с?п. – Ааптар.].
БИИР ТЫЛЛААХ ДЬИ? ДЬЫАЛА КИ?ИТЭ
Биллиилээх Ил Т?мэн депутата, уопсастыбаннай диэйэтэлэ, хотугу а?ыйах ахсааннаах норуоттар тустарыгар утумнаах ?лэни ыытар Е.Х. Голомареваны биир идэлээхтэрэ, дьон-сэргэ убаастыыр, сыаналыыр дьо?ун ки?итэ. Елена Христофоровна – дьи? хара ?лэтинэн, бэйэтин туруу ?лэ?ит, дь?кк??рдээх хаачыстыбатынан салайар ?лэ?э, бэлиитикэ эйгэтигэр аллараттан тахсыбыт, дьо??о-сэргэ?э элэккэй, алама?ай, кы?аллыгас хомурахтаах Хоту дойду хо?уун кыы?а. Кинини аан ма?най са?а билсибит, алтыспыт дьо??о лоп бааччы, дьыалабыай сы?ыанын та?ынан, ки?и бы?ыытынан холку, т?с-бас майгытынан би?ирэтэр.
Педагог идэлээ?инэн, ??рэх салаатыгар ?р кэм?э учууталтан са?алаан оскуола дириэктэригэр тиийэ ?лэлээбитинэн, с?рдээх ?рд?к култууратынан, дьо??о бол?омтолоох сы?ыанынан быыбардааччыларыгар уонна депутат эбээ?инэ?ин ?т?? суобстаахтык, ис с?рэ?иттэн кы?аллан толорорунан с?б?лэтэр. Астыннарар. ?г?с кы?ал?алаах кырыы, хотугу биэс улууска Голомарева Е.Х. курдук депутаттаахтара – олохтоох нэ?илиэнньэ, быыбардааччыларын, дьон-сэргэ улахан табыллыылара. Дэлэ?э да?аны кинини эрэнэн-итэ?эйэн, ?с болдьоххо Ил Т?мэ??э субуруччу талыахтара дуо?
А?а саастаах до?отторо Кривошапкин А.В., Марфусалова А.Д., Корнилова З.А. курдук уопуттаах парламентарийдары кытта кини куруутун санаа атаста?ан, с?бэлэ?эн-амала?ан ?лэлиирэ би?ирэбиллээх. Ордук саха саарына, Саха сирин дьахталларыттан улахан бэлиитикэ эйгэтигэр у?улуччу тахсыылаахтык ?лэлээбит Зоя Афанасьевнаны кытта а?а табаары?ын, биир идэлээх наставнигын бы?ыытынан утумнаахтык ?лэлиир. Кинини соруйан туоратар да?аны сы?ыан баар кэмигэр парламент ?лэтигэр, ?р?сп??б?л?кэ тыын суолталаах боппуруостарын дь??ллэ?иигэ, бы?аарсыыга тардан кытыннаран, киниэхэ баай уопутунан, ?рк?н ?й?нэн, сынтарыйбат дьулуурунан норуотугар к?м?л???р, Сахатын сирин к?м?ск??р кыа?ы биэрбитин илэ хара?ынан к?р?н, эт кулгаа?ынан истэн билэр буолан, ?рд?кт?к сыаналыыбын. Бэйэтэ «Биир ньыгыл Арассыыйа» эппиэттээх ?лэ?итэ, дойду бэрэсидьиэнин, партия уопсастыбаннай приемнайын салайааччыта буолан туран, оччолорго «Сиэрдээх Арассыыйа» актыбыы?а аатыран туора к?р?ллэ сылдьыбыт Зоя Афанасьевна Корнилованы кытары уопсай дьыала ту?угар бииргэ к??скэ ?лэлээбитэ.
2015 сыллаахха РФ Т?р?т Сокуонугар ?р?сп??б?л?кэ конституциятын с?п т?бэ?иннэрии боппуруо?ун к?р??гэ, дь??ллэ?иигэ уонна РФ Судаарыстыбаннай национальнай стратегиятын бырайыагын курдук инники олохпутугар-дьа?ахпытыгар дьайар олус улахан суолталаах тутаах докумуоннары парламе??а, уопсастыбаннай истиилэргэ дь??ллэ?иигэ ылыннарыылаах этиилэри, кэнники ити докумуо??а киирбит олохтоох, дьо?уннаах к?нн?р??лэри бэлэмниир ?лэ?э кытыннарыыга кэллиэгэлэрэ Оксана Александровна Винокурованы, Елена Юрьевна Алексееваны, Егор Петрович Жиркову кытта уонна, биллэн турар, салайааччылара Александр Николаевич Жирков ?й?б?л?нэн бииргэ айымньылаахтык ?лэлэ?эн, Зоя Корнилова балысхан потенциалын т??анар кыа?ы биэрбиттэрэ.
Мэлдьи мичээр аргыстаах, холку бэйэлээх ?л??н ньургун Далбар Хотунун кытта хара бастакы алты?ыахпыттан, кини ийэлии эйэ?эс, дьо??о бол?омтолоох уонна уопсастыбанньыктарга хотугу ки?и бы?ыытынан муударай, толерантнай сы?ыаннаа?ын бэлиэтии к?рб?т?м. Ол курдук, былаас уорганнарын сорох чунуобунньуктарын ?тт?ттэн гражданскай уопсастыба институттарын актыыбынай бэрэстэбиитэллэрэ атын санаалаахтар, оппозиция диэн к??ркэтэн туоратыллар атарахсыта к?р?ллэр уустук кэмнэригэр, 2009–2010 сыллар диэки, дойду А?а Ба?ылыгын приемнайын салайарыгар би?иги, «Саха уопсастыбаннай киин» Иван Шамаев, Тумарча, Уйбаан Бурцев, Владимир Борисов о.д.а. уонна т?р?т итэ?эл, култуура боппуруостарынан дьарыктанар «Тула?а» т?мс?? кыттыылаахтара, оччотоо?у парламент спикерэ В.Н. Басыгысовы кытта к?рс????б?т?н кини кы?аллан-м??эллэн туран тэрийбитэ. Ол кэпсэтиигэ би?иги саха чулуу салайааччыларын аатын ?йэтитии боппуруостарын к?т?хп?пп?т. Промышленно?ы сайыннарыыга с?р?н олугу охсубут, б??? акылааты уурбут М.К. Аммосов бю?ун кини аатын с?гэр ХИФУ филиалын иннигэр Мииринэй куоракка туруорууну, бырабыыталыстыба уонча сыллаа?ыта И.Н. Барахов аатын киин куорат уулуссатыгар и?эрэн, мэ?э ?йд?б?ннь?к о?орорго эрэннэриитин толороро уонна сотору т?р??б?тэ 115 сыла бэлиэтэниэхтээх норуотун хоргуйан ?л??ттэн ?р???йб?т И.Е. Винокуровка Дьокуускайга эмиэ ?йд?б?ннь?к баар буолуохтаа?ын ту?унан дьон-сэргэ туруорсууларын тириэрдибиппит. ?гэскэ кубулуйан эрэр ?р?сп??б?л?кэ К?н?н бэлиэтээ?ини сорох силовиктар, чунуобунньуктар ?тт?лэриттэн т?орайдаспакка, устудьуон, ыччат кыттарын хааччахтаабакка, дьи? быраа?ынньык бы?ыытынан ?р?г?йд??хт?к ыытыллыахтаа?ын уонна улуустарга эмиэ киэ?ник бэлиэтээн тэрийиини к???лээ?ин о?о?уллуохтаа?ын ту?унан этиибитин Виталий Николаевич Басыгысов ?й??б?тэ. Онуоха Елена Христофоровна тус ???т? баарын дьон-сэргэ ?ксэ билбэт. Бэйэтэ ха?ан да?аны оннугу о?ордум, манныгы ситистим диэн кэпсэммэт сэмэй ки?и.
Ону тэ?э Национальнай концепция 20 сылынан сибээстээн, киин куоракка саха тылынан ??рэтэр оскуола, кылаас букатын тиийбэтин, «Айыы кы?ата» оскуола уопута киэ?ник тар?аныахтаа?ын, бу кы?а туспа дьиэнэн-уотунан хааччыллыахтаа?ын ту?унан кэпсэтии тахсыбыта (манна да?атан а?ыннахха, кэлин «Айыы кы?ата» са?а, туспа дьиэлэнэригэр депутат Е.Х. Голомарева утумнаахтык ?лэлэспитэ, дьо?ун оруолу оонньообута). Олохтоох былаас уорганын ?рд?к сололоох бэрэстэбиитэлин кытары сирэй к?рс??эн, итинник а?а?ас кэпсэтиини Елена Христофоровна, «АЛРОСА» хампаанньа?а Саха сирин интэриэ?ин туруула?ан, пикеккэ сотору-сотору тахсар уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэриттэн сэрэнэ-сэрбэнэ сатаабакка, тус эппиэтинэ?и ылынан, ис с?рэ?иттэн кы?аллан к?м?л?сп?т?н махталынан ?йд??б?т. Итинник хардыы оччолорго гражданскай хорсун бы?ыыга тэ?нээ?э. Онтон ыла ?р?сп??б?л?кэ к?нэ ыытыллыыта кэм ки?илии барар буолбута.
Онтон атын бэйэм чопчу билэр т?гэммин ахтарым сиэрдээх. 2012 с. Саха сирин судаарыстыбанна?ын, Т?р?т сокуонун туруула?ыы м?кк??р?гэр ?р?сп??б?л?кэ бэрэсидьиэнин аата к?нн?р? «ба?ылык» диэ??э уларытыллар буолбутугар, уопсастыбаннас Арассыыйа Федерациятын национальнай субъегын судаарыстыбанна?ын стату?ун намтаттарбат ту?угар «Ил Дархан» диэн бэлиэтиир тиэрмин тылы сокуонунан Конституция?а киллэртэрэн, бигэргэтэр ту?угар бэрт эриирдээх уустук, к??стээх ?лэ?э Зоя Корнилованы, Ульяна Винокурованы, Иван Шамаевы, миигин, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин оробуочай б?л?хх? к?хт??хт?к кытыннарыыга Елена Христофоровна ???э ахтыллыбыт саха, нуучча ньургун кыргыттарын уонна Е.П. Жиркову кытта спикер А.Н. Жирков ?й?б?л?нэн дьаныардаахтык ?лэлээбитэ. Ити кини дьи?нээх норуот депутатын, патриот бы?ыытынан позициятын ча?ылхай к?ст??тэ этэ.
?сс? биир кини к???лэспит, тус бэйэтинэн ылсан, уопсастыбаннаска тирэ?ирэн, олоххо киллэрбит ?т?? дьыалатын санатыа?ы ба?арыллар… Ол ?рд?к та?ымнаахтык, сахаттан кимиилээхтик Арассыыйа, Саха сирин парламеннарыгар ?лэлээбит З.А. Корнилова?а, норуот туруорсуутунан, бэлиэ 75 саа?ыгар Саха ?р?сп??б?л?кэтин бочуоттаах гражданинын аатын и?эриини к???лэ?эн, к??скэ ?лэлэ?эн олоххо киллэриигэ Елена Христофоровна тус улахан ???л??х. Ол ?р?г?йд??х т?гэн дьи? чахчы норуотун, дойдутун ту?угар ?й?н-билиитин, к????н-сыратын, доруобуйатын биэрэн ?лэлээбит судаарыстыбаннай, политическай диэйэтэлгэ салалта, норуот аатыттан сиэрдээх сыанабыл, бар?а махтал чыпчаал к?ст??т?нэн буолбута. Атын да ч?л-чи? уйулгулаах, киэ? к???стээх бигэ личностар, туруу ?лэ?иттэр сиэрдэринэн, Е.Х. Голомарева туох да ы?ыыта-ха?ыыта, уру?уйданыыта суох, сэмэй бэйэлээхтик тустаах эбээ?инэ?ин ?т?? суобастаахтык толорорун, тирээн кэллэ?инэ, хорсуннук киирсэрин дьи? дьыалатыгар к?р?н-билэн, бииргэ ?лэлэ?эн илэ-чахчы итэ?эйбит бэйэм билэр эрэ а?ыйах т?гэннэрбин манна а?ынным. Оттон к?ннэтэ, сыллата ааспыт уонна били??и ???с болдьохторго т???л??х ?лэ, дьыала о?о?уллубута, ?лэлэнэ сылдьара буолуой?
Соторутаа?ыта Ил Т?мэн депутаттара М.Н. Христофорова, Ф.В. Габышева, о.д.а. к???лээ?иннэринэн С? бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников уо.д.а. кыттыылаах, т?г?р?к остуолга парламент вице-спикерэ А.А. Григорьева: «Би?иги «??рэх ту?унан» федеральнай сокуон са?а редакциянан ылыллыытыгар Е.П. Жиркову уонна Е.Х. Голомареваны кытары национальнай субъектар бырааптарын к?м?скээ?и??э к??скэ ?лэлэспиппит», – диэн бэлиэтээн эппитин ??рэ-би?ирии истэн, киэн тутта санаабытым. Ити курдук ?с болдьох тухары Елена Христофоровна бэрт элбэх боппуруостары туруула?ыыга утумнаахтык ?лэлии сылдьар. Хотугу а?ыйах ахсааннаах норуоттар, арктическай улуустар нэ?илиэнньэлэрин бырааптарын, интэриэстэрин туруула?ыыга, эгэлгэ элбэх кы?ал?аларын бы?аарсыыга эбэ?ки удьуордаах Саха сирин биир чулуу кыы?а ыытар сыралаах ?лэтин-хамна?ын атыттар, биир идэлээхтэрэ киэ?ник си?илии сырдаталларыгар эрэллээхпин.
Уонна ??лээннээх саастаах к?л??нэм биир чулуу бэрэстэбиитэлин, ытыктыыр бэлиитикпин, уопсастыбаннай диэйэтэли бэлиэ саа?ын ?л?скэннээх ?лэ ????гэр к?рс?б?кк?нэн исти?ник э?эрдэлээн туран, ?сс? да та?аарыылаахтык, кимиилээхтик Саха сирин бар дьонун, Хоту дойду?, ?р?сп??б?л?кэ? ту?угар ?лэлээ, тус олоххор, дьиэ кэргэ??эр дьоллоох буол диэн ?т?? ба?абын этэн алгыыбын!
СЫРДЫК СЫДЬААЙДААХ
Былыр-былыргыттан то?уттар тымныы будулуйан турда?ына, бала?ан и?игэр к?м?л??к о?ох барахсан бачыгырыы умайан сылаа?ынан угуттаан, сырдыгынан сыдьаайан к?? бааччы астык, нуурал эйгэни ??скэтэн саханы абыраан кэллэ?э. Син ол тэ?э тулаларыгар ?т?? сы?ыаннарынан, эйэ?эс-сайа?ас, ??р?нньэ? майгыларынан, кылгастык да алты?ан ааспыкка сырдык санааны са?ар, ки?и ки?итэ дэтэр дьо?ун-мааны дьон оло?у киэргэтэллэр. ?б?гэ айыы сиэрин-?гэ?ин и?эриммит, к?н? с?р?н?н утумнаабыт удьуор харалы би?иги кэммит биир би?ирэмнээх бэрэстэбиитэлинэн суруйааччы П.П. Федоров-Сомо?ону ааттаатахха, бука, ?г?стэр с?б?лэ?иэхтэрэ.
Павел Петрович учууталын Далан алгы?ынан уус-уран айымньы умсул?аннаах чээл к??х хонуутугар киирбит кэмнэрин ?йд??н кэллим. Лоп курдук с??рбэ сыл анараа ?тт?гэр саха аа?ааччыларын ??рд?б?т кэрэхсэбиллээх тэрээ?ини кинигэ кы?ата, суруйааччылар, «Чолбон» сурунаал уонна бибилэтиэкэ ?лэ?иттэрэ кытты?ан о?орбуппут. Оччолорго, 90-с сылларга айар тыл а?алара буолбут норуот суруйааччылара утуу-субуу олохтон баран, суруйар-айар дьо??о ???эттэн ?й?б?л м?лт??н, кинигэ бэчээттэниитэ а?ыйаан, литература сайдар хамсаа?ына а?ырымныы бы?ыытыйбыт кэмэ этэ. Дьэ, ол буом со?ус бириэмэ?э, хо?оонньут кыргыттары сэргэ т??рт эдэр уонна саастарын ?гэнигэр сылдьар ли?кир эр дьон биир сылга кэпсээн, сэ?эн кинигэлэнэн айар эйгэ?э киирбиттэрэ аа?ааччыга со?уччу со?ус сонун т?гэнинэн буолбута. Павел Федоров-Сомо?о «Ол ы?ырар тырымнас уоттар», Константин Эверстов «Туман буолбут таптал», Уйбаан Ойуур «Буур?а» уонна Василий Бочкарев «?р??б?т уоспун ???лэн» кинигэлэрин бииргэ би?ирэмнээннэр, киэ? кэпсэтии дьоро киэ?этэ дьону-сэргэни сэргэхсиппитэ.
«Са?а суруйааччылар а?ыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ ?лэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбата?ын бу к?рс????б?т к?рд?р?р, – диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай редактора. – Би?иги бу билси?иннэрэр ааптардарбыт – ха?ыакка-сурунаалга балачча бэчээттэммит, литература?а ис с?рэхтэриттэн ба?аран, бэринэн туран ?лэлиир дьон. Онон кинилэр бастакы кинигэлэрин били?иннэрэр ордук ??р??лээх уонна бу ?лэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата т?р?ттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ ?б?л??й?н к?рс? кинилэр аа?ааччыга дьо?уннаах бэлэхтэринэн буолар». Маннык и?итиннэриини ха?ыакка биэрбит суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы П.Д. Аввакумов, Тумат, Харысхал, Г.В. Попов, В.А. Тарабукин, П.П. Флегонтов, о.д. а ?р? к?т???ллэн туран э?эрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук хас да ааптары бииргэ сомо?олоон, би?ирэм кэпсэтии та?аарарга к???лээччинэн Байбал Сомо?о буолбута. Театр артыыстарын В. Апросимовы, К. Михайловы, ырыа?ыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дири?иттэн бэйэтэ салайар айар т?мс??т?н кытыннаран, тэрээ?ини киэргэппитэ. П.П. Федоров бастакы кинигэтэ ордук эдэр аа?ааччыны, ыччаты таарыйбыта бэчээккэ сэ?ээриилэр ааттарыттан да ?т? биллэр: эдэрдэр Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ы?ыраллар?», Марфа Далбаева «Са?а суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомо?о сонун суолу тэлэр» диэн санаа ?ллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар айымньылара олох сытыы, м?кк??рдээх т?гэннэригэр толкуйдуурга ы?ырар суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Онтон ыла айар эйгэ, аа?ааччылар ?й?б?ллэриттэн ?сс? тэптэн, Павел Петрович хонно?о а?ыллан тахсыылаахтык ?лэлиир. Айар дьарыгы кини к?хт??х уопсастыбаннай ?лэни кытта сатаан дь??рэлиир.
Кинини бодору?ан билсиэхпиттэн ?г?стэртэн уратыла?ар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-би?ирии к?р?б?н. Бар дьон, т?р?т сир ту?угар бэриниилээх, кы?аллыгас, эппит тылыгар туругас к?н? майгытын. Байбал бэйэтин ту?угар м?хс?бэккэ, наар атыттар тустарыгар кы?аллар-м??эллэр т?б?ктээх. Дойдутун ?лэ?ит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын ?рд?кт?к тутарга, ?йэтитиигэ сыратын биэрэн с??рэр-к?т?р, туруорсар-кэпсэти?эр идэлээх. Тус бэйэтинэн к???лээн, дьону т?мэн ?лэлээн ?т?? т?м?ктэри сити?эрин биир дойдулаахтара, чурапчылар, астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат ?т??лээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу ?лэ?иттэрин, тэрилтэлэрин, били??и кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ элбэхтэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри та?аартарда. Олортон а?ыйа?ы а?ыннахха, Даланы педагог бы?ыытынан киэ? эйгэ?э били?иннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» о?олоро» (2008), «Учуутал дьоло – ??рэнээччилэрин сити?иилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е. Николаевка «Бар?а махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014) кинигэлэри саха дьоно би?ирэбилинэн к?рс?б?тэ. ?йэтитиигэ дьаны?ан дьарыктанан, кини – сэрии ыар сылларын содулугар эстибит Мэлдьэхси нэ?илиэгин Чоччууда алаа?ыгар уот кыргыска барбыттарга, Чурапчы к???р?лл??т?н сиэртибэлэригэр ?йд?б?ннь?к уонна саха бастакы норуодунай худуо?унньуга П.П. Романов т?р??б?тэ 100 сылыгар мэ?э комплекс о?о?уллуутун с?р?н тэрийээччи.
Тыа сиригэр Суруйааччы сойуу?ун ?лэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тар?атыыга к??скэ ?лэлиир. «Дири? уоттара» литературнай т?мс??н? уонча сыл устата салайан ?лэлэппитэ. Саха омук чиэ?ин, кырдьыгын к?м?скээ?и??э оло?ун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини т?р??б?т Хопто?отун орто оскуолатыгар, сэрии ту?унан бастакы «К?м?скэ уута» романы саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аата Т?л?йг? «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини бы?аччы к???лээ?ининэн уонна улахан сыратынан, дьулур?а дьулуурунан и?эриллэллэрэ сити?иллибитэ. Убай туттубут биир идэлээхтэрин Сэмэн Туматы, Тумарчаны, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи ?р? тутан, ?б?л??йдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон ?тт?ттэн харааннаа?ы??а, ?й?б?лгэ, сырдатыыга ?р сылларга ?лэлэ?эн кэллэ.
?р?сп??б?л?кэ, олохтоох нэ?илиэнньэ интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох биир т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым. 2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар к??скэ ?лэлэспит Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар ма?найгынан П.П. Федоров-Сомо?о улаханнык к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн, кинилэр парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьаа?ыттан В.П. Стручков-Дуула?а Дьу?аал эмиэ ?й??р ис хо?оонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон билигин олоххо киирбит саха судаарыстыбанна?а баарын бэлиэтиир дор?оонноох «Ил Дархан» анал аат бигэргэниитигэр Павел Петровичтаах к?м?л?р?н бар?а махталынан ахтабын.
Суруйааччы Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а бэчээттэнэр кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэлэрин кыанар-хотунар саллаат саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн уруккуттан оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха ыччата аармыйа?а сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ баччаа??а диэри суох этэ. Биир т?р??т?нэн суруйууга аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир т?гэнинэн буолбут буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А. Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Бу сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р ыарахаттара олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ – аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?и толорор саллааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас, ардыгар ха?ыс да?аны сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар сэдэх т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.
Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьон-сэргэ би?ириир били??и кэм биир бэлиэ ки?итин уобара?ын бу матырыйааллар ситэрэн биэрэллэр.
2019 сылга б?л????к, философия билимин хандьыдаата, литератураны чинчийээччи Егор Гаврильевич Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны суруйан бэчээттэппитин хайаан да?аны ахтан аа?ар ?т??кэн ?лэ?ит ки?иэхэ махтал бэлиэтинэн буолуохтун!
Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.
2020 с.
АТТЫБЫТЫГАР БААР АЙДАРЫЫЛААХ
Ураа?хай омук хабыр тымныылаах, у?ун кы?ыннаах хотугу тыйыс дойдуга тулуйан, торолуйан, уу?аан-тэнийэн, ч?л туруктанан к?н б?г?н?гэр диэри кэллэ. Онуоха с?р?н т?р?т?нэн былыр-былыргыттан норуот эмчиттэрин утумнаан кэлбит ?т?? ?гэ?э буолар. Ол да и?ин, саха ки?итэ дьа?ы-дьа?а?ы, о?олтон-дэ?тэн эмтэнэн-томтонон этэ??э а?аран, бырда быстыбата?а. Саха сирин ?рд?нэн улуус ахсын араас ыарыыны, дьар?аны эмтээн-томтоон, ?р???лл?бэт да ыарыыттан ?т??рдэн, бар дьон билиниитин, ытыктабылын ылбыт с?д? кырдьа?астар бааллара, билигин да?аны абыраллаах айдарыылаахтарбыт аттыбытыгар ?лэлии-хамсыы сылдьаллар.
Норуот айыл?аттан айдарыылаах, ???эттэн ???йтэриилээх эмчиттэриттэн биир с?д?лэрэ Фома Петрович Чашкин – Куома Чааскын этэ. Кини олорбут кэмэ ойууну-оло?хо?уту, ото?уту билиммэт, итэ?элтэн, урукку ?гэстэртэн аккаастаммыт бириэмэ?э т?бэспитэ. Онон дьону эмтиирин бобон, хаарчахтаан, хаста эмэ сууттаан, бэл хаайан, сор хаанын сордообуттара.
Таатта оройуонунаа?ы «Коммунист» ха?ыат 1948 сыллаа?ы 04819 №-игэр (эппиэттиир редактор А.И. Бэстиинэп) Ф.П. Чашкин сууттаныытын ту?унан и?итиннэрии тахсыбыт эбит. Онно оччотоо?у кэм тыйыс уораанынан аргыйар маннык хабыр тылы-??? аа?абыт: «…(оройуоннаа?ы норуот суута) реакционнай идеяны тар?аппыт Фома Чашкин дьыалатын к?рд?. Гражданин Чашкин ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана ойууннуу сылдьыбыт, оттон 1946 сылтан ыла… Сууттанааччы… бэйэтин албын бы?ыытын суут… билинэргэ тиийдэ… Чашкины реакционнай тар?атааччы бы?ыытынан к?р?н суут 6 ыйга кы?ала? ?лэ?э приговордаата». Дьэ итинник эрэйи к?рб?т?н ?рд?нэн ытык аналын толорон, Куома барахсан хас эмэ ты?ыынчанан ки?ини эмтээн-томтоон ?т??рд?б?т умнуллубат ???л??х. Холобурга, с??рбэ?ис ?йэ?э саха норуотун э?э сыспыт сэллик ыарыыны кини адьас кыайа тутарын оччотоо?у мэдиссиинэ ?лэ?иттэрэ бигэргэппиттэрэ ?г?с.
Мантан аллара ытык кырдьа?ас ту?унан икки кэрэхсэбиллээх ахтыыны киллэрэр то?оостоох. 2008 с. 83 саастаах Уолба олохтоо?о, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Клавдия Гаврильевна Макарова ахтыытынан 1946 с. Ф.П. Чашкин Арсен, Ульяна Петровтар диэн куорат Горькай уулуссатыгар олорор ыалга хаайыыттан тахсарыгар хонон ааспыт. Ол ту?унан бу курдук суруйбут эбит: «Мин оскуола?а ха?ыс кылааска ??рэнэ сылдьарбын соччо чуолкайдык ?йд??б?пп?н. Оччолорго бала?ан дьиэлээх этибит. Ол олордохпутуна, киэ?э арай ынахтарын к?л?йб?т утуйар та?астарын тиэйбит дьахтардаах эр ки?и хоно киирбиттэрэ. Кы?ын этэ. Ынахтарын синньигэр сыалдьа баайбыт этилэр уонна киэ?э хото??о тахсан хоно?о дьахтар ына?ын ыабыта. Ити Куома Чааскын бастакы кэргэнинээн Хара-Алда??а баран и?эллэр эбит. Онно к?рд?хп?нэ, боростуой та?астаах, хаты?ыр о?онньор курдук ?йд??б?н. Сарсыарда туран, ынахтарын к?л?йэн барбыттара.
Иккис к?р??м. 1946 сыллаахха куоракка училище?а ??рэнэ киирбитим сурдьубунаан Танялыын. А?ам аймахтарыгар Арсен Петровтаахха Горькай уулусса?а олорорбут. Арай ??рэнэн б?тэн кэлбитим, биир о?онньор кэлэн олороро. Куома Чааскын хаайыыттан тахсан хоно кэлэн олороро. Арсен Петров Уолба ол и?ин кэллэ?э буолуо. Ха?ан да астамматах ас астаммыт этэ. Маанылаан ахан хоннорбуттара. Сарсыарда Арсен ?й??лээн-таймалаан Тааттатыгар атаарбыта. Дьэ бу о?онньор кэлэн хонуон биир хонук иннинэ мин та?ырдьаттан киирдим. Эдьиийим Ылдьаана, о?о?ор сыста олорон, этэрбэс тигэ олороро. Оттон Уолба ки?итэ Миитэрэй диэн ки?и кинилэргэ олороро. ?лэтиттэн кэлэн, сонун саптан быстах утуйа сытара. Мин киирэрбин кытары бу дьоммут буккуллан а?ай турдулар. Ханна да суох ыты ??р да ??р буоллулар. Эдьиийим этэрбэ?инэн, Миитэрэй сонунан. Мин дэлби куттанным. Мин к?рд?хп?нэ ыт т?р?т суо?а. Инньэ диэбиппэр, миигин м???н эрэ б?тэрбэтэхтэрэ. Оччолорго сэрии кэнниттэн куоракка «хара мааскалар бааллар» дииллэрэ, олор ыттарын киллэрди? дииллэр. Ааны ас, ыты та?аар дииллэр, быстыам дуо, ааны астым. Ыты та?аарбыт курдук туттан олорунан кэбистилэр уонна «хара мааскалар ыттара, онон бу т??н хайдах утуйабыт, ынахпытын сиэтэн илдьэ бараллара буолуо» дэстилэр. Мин т?б?л?р?нэн ыарыйдылар бы?ыылаах диэн дэлби куттанным. К?т??т?м Арсен киэ?э ?лэтиттэн кэлбитигэр: «Бу кыыс хара мааскалар ыттарын киллэрдэ, т??рт харахтаах хара ыт, – диэтилэр. Мин Арсе??а сибигинэйэн: «Ыт т?р?т суо?а», – диэтим. Ол т??н мин т?р?т утуйбатым, ынахпытын уоран барыахтара диэн. Сарсыарда турбуппут туох да буолбатах этэ. Куома Чааскын сарсыарда барбытын кэннэ эдьиийим Ылдьаана: «Ити о?онньор бэриэччик ыта эбит. Ол и?ин бу кыыска к?ст?бэтэх. Би?иэхэ мааныланан хоноору», – диир. Хаайыыттан тахсан и?эр ки?и туох аанньа буолуой, ку?а?ан ба?айы та?астаах, хаты?ыр, ха?ырыктыйбыт харахтаах о?онньор олороро, тугу да улаханы кэпсэппиттэрин истибэтэ?им».
Аны Куома Чааскы??а эмтэммит дьон ахтыыларыттан. Мин икки тасты? балыстарым Попова Пелагея Федотовна уонна Башарина Пелагея Игнатьевна иккиэн сэллик буоланнар, кистээн о?онньорго эмтэнэ барбыттар. Кэ?ии арыгыларын Уолба ма?а?ыыныттан ылбыттар. Оччолорго Уус-Таатта?а массыына сылдьыбат. Кыргыттар сатыы барбыттар. О?онньорго чуга?аан и?эн, ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттар уонна биир баара?ай тиит аттыгар ииктээбиттэр. О?онньордорун дьиэтигэр киирбиттэр, онуоха о?онньор: «Бу э?игини к??тэн олоробун», – диэбит. Чэйдэрин таппыттар. Кыргыттары чэйдээ? диэн ы?ырбыт. Кыргыттар кэ?ии арыгыларын о?онньорго биэрбиттэр. Онно о?онньордоро: «Син кэ?иилэнэр эрээригит, то?о дьиэ?ититтэн-уоккутуттан а?албакка, Уолбаттан ыла сылдьа?ыт!» – диэбит. Ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттарын, улахан тиит аттыгар к???рэттибиттэрин к?рб?т курдук эппит. О?онньор тылыттан куттанан, Башарина Пелагея, Попова Пелагея ата?ын остуол аннынан бы?а ?кт??-?кт?? «т?нн??ххэ, барыахха» диэн имнэммит. Ол да буоллар, т?нн?бэтэхтэр, эмтэппиттэр. Пелагея Попова к?хс?б?т?н чупчуруйар уонна би?иэхэ ыты?ыгар кып-кы?ыл хамсыы сылдьар ??ннэри к?рд?р?р уонна этэр диир: «Мин ??ннээх с?т?л? ?ч?гэйдик эмтиибин, – ыалдьар сирбитигэр уурунар гына туос биэрэр. – Балыы?а биэрэр эминэн эмтэнээри?, икки ?тт?ттэн эмтэннэххитинэ, т?ргэнник ?т??р??хх?т», – диэбит. Кыргыттар иккиэн ыарыылара ааспыта».
Салгыы оччотоо?у о?о, билигин П.А. Ойуунускай аатынан С? судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, 90-тан тахсыбыт биллиилээх аксакал суруналыыс Дмитрий Васильевич Кустуров «Дэ??э кэлэ сылдьыбыт с?д? ыалдьыт» диэн ахтыытын киллэрэн, аа?ааччыларга били?иннэрэбит:
«Холкуостар бастаан тэриллэллэрин са?ана би?иэхэ оччотоо?у Таатта оройуонун Кириэс-Халдьаайытыгар Харытыанаптартан ордук бас-к?с ыал суо?а. Турбут-олорбут ини-биилэр кыайаллара-хотоллоро, дь???ннэрэ-бодолоро ыраа?а, этэргэ дылы, ки?и а?аар кырыытыттан к?р?р дьонноро этилэр. Убайдара Ба?ылай касыылканан от о?устарааччы, лабагырыайканан бурдук быстарааччы, алта о?ус тардар малатыылкатын к?р?н-истэн, бурдук астатааччы кини буолара. Иккис быраат Миитэрэй отчут-масчыт чулуута, мас уу?ун бэрдэ этэ. ???с быраатын Сэргэйи, к?рб?т?х ки?им эрээри, Харытыанаптартан орто ??рэхтээх учуутал этэ дииллэрэ. Кини хомсомуол сылдьан холкуо?у т?р?ттэспит уонна олорор сирдэрин аатынан «К?ндэ» диэн артыал дэппитэ ???. Кини эдэркээн саа?ыгар, сэлликкэ ылларан, ?л?н хаалбыт эбит.
Т?рд?с быраат Арамаан дьону арааран билиэхпиттэн холкуос бэрэссэдээтэлэ, ?т???йэн уол о?о этэ. Ол эрээри ыыс ара?ас хааннаах, арылхай киэ? харахтаах убайдарыттан атын, мото?ор, куба?ай сирэйдээ?э. Тас к?р???ттэн эбитэ дуу, хайдах дуу, дьон кинини ?т??с Арамаан, ?сс? судургутук ?т??с диэн ааттыыра. Кини, холкуос бэрэссэдээтэлэ ки?и, оройуоммут киинигэр Ытык К??лгэ т?тт?р?-таары сылдьара кэмнээх буолуо дуо. Ол сылдьан суолун ортотугар баар Уолбаттан биир т?р?т-уус ыал – «Хаарыллар дуо» дэппит дьон кыыстарын кэргэн ылбыта.
Арамаан кэргэнинээн т??рт сыл устата олорор да, убайдарын ?т?г?ннэрбит курдук, айбыта кинини о?о т?р?тт?р?н маанылаабатах. Чугас-ыраах сирдэринэн эргичийэн, кэргэнин илдьэн к?рд?р?, с?бэлэтэ сатаабыт да, ту?а тахсыбатах. Хомойуус да буоллар, хайыа баарай? О?о?о ба?арара бэрдиттэн, сири-буору аннынан, аатырбыт а?ай ото?укка Куома Чааскы??а тиийэргэ бы?аарынар. Ол ытык кырдьа?а?ы хайдах гынан тылыгар киллэрбитин билбит суох.
Оччолорго мин, т?рд?с кылааска ??рэнэр о?очоос, сааскы биир ?т?? к?н, с???? к?р??чч?лэр олорор дьиэбитигэр оттор маспыт б?ттэ диэннэр к?л? к?рд???, ол Харытыанаптарга тиийбиттээхпин. Эбэ алаа?ын сыырын ?р? с??рэн, аба?ам Дь?г??р о?онньор бала?аныттан чугас, тыа са?атыгар турар дьиэ?э к?т?н т?ст?м. Онно дии, урут ха?ан да харахтаан к?рб?т?х ки?им, а?аар илиитинэн кэтэ?иттэн тардыстан, у?а оро??о сытар эбит. «Ээ, Куома Чааскыннара ити эбит» дии санаатым. Ол ыккардыгар Арамаан то?о кэлбиппин истээт да, «Пиэрмэ сэбиэдиссэйигэр баар, от тиэйээччи кэлбитэ буолуо. Биир о?у?у к???ллээтин», – диэт, к?хс?б?ттэн аан диэки ?т?р?йдэ.
Дьиэбэр тиийбиппэр, ким-хайа иннинэ Бааска уол, Дьэбдьэкэ кыыс ыйыт да ыйыт буоллулар: «Хара?а уоттаах», «дьиппиэрэн с?рдээх даа?», «та?а?а хара?», «этэрбэ?э т?нэ даа?». Ону баара кыыс ийэтэ: «Ыраахтан кэлбит улахан ки?и ту?унан ону-маны лахсы?ыма?!», – диэн саба са?арда. Кэлин истибиппитинэн, Арамааннаах утуу-субуу икки кыыс о?оломмуттара. Сэттис кылаа?ы б?тэрээт, куоракка ??рэнэ киирэн-хайаан, ол кыргыттар туох дьон буолбуттарын субу диэн чуолкай билбэппин. Бы?ата, мин кэпсээбит Харытыанаптарбыттан били??и Томпо улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар, иитиэх уоллара Б??т?ртэн ураты, ыал буолан ??скээбит-тэнийбит суо?ун курдук ?йд??б?н. Кэм-кэрдии хамсаа?ына арыт итинник кэри-куру ?р?ттэнэр бадахтаах. Эбэ алаа?ын Илин Бас дэнэр сиргэ урут биэс уонча чилиэн ха?аайыстыбалаах б?т?н холкуос олорбута. С??рбэччэ дьиэттэн, биэс с??счэкэ с???? кыстыыр икки с??нэ хотонуттан, холкуос хонтуоратыттан, ?с ма?хаа?айдаах бурдук куумунатыттан дь?р? биирдэстэрэ эмэ ордоохтооботох. Дьон олорбото?ун курдук барыта к??рэ-ла?кы…
Саха тустаах кэмигэр аатырбыт ото?ут Фома Чашкин ?т??н? санаан сылдьыбыт биир сирэ субу соторутаа??а диэри итинник б?р?к?тэ суох к?р??нэнэн турара.
Бу ахтыыны суруйдум Эбэ алаа?ын Илин Ба?ын урукку олохтоо?о Миитэрэй Кустуурап
2014 сыл, ахсынньы 3 к?нэ»
Дьэ ити курдук, ытык ки?и дьо??о-сэргэ?э к?м?л?сп?тэ, абыраабыта му?ура суох элбэх. Улуу эмчит ту?унан кинигэни хомуйан, 2009 с. о?орорбутугар, Уолбаттан Куома кырдьа?ас идэтин сал?аан, ?т?мэн элбэх ки?ини эмтээн ?т??рд?б?т уола Михаил Фомич Чашкин дьиэ кэргэнэ, кини оло?ун до?оро Альбина Саввична Чашкина уонна дьа?алта?а ?лэлээбит Людмила Ильинична Бурнашева, музей ?лэ?итэ Оксана Петровна Егорова, Баайа?аттан кыраайы ??рэтээччи Татьяна Игнатьевна Андросова к?м?л?сп?ттэрэ. Оттон урут Байа?антай, Таатта улуу?угар киирэр Томпо Кириэс Халдьаайытын э?ээриттэн суруналыыс Евдокия Семеновна Неустроева, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Иван Иванович Павлов матырыйаал хомуйан ыыппыттара. Ол курдук элбэх ки?и к?м?т?нэн хомуллубут ахтыылар т?м?ллэннэр, балачча баай матырыйааллаах дьо?ун кинигэ «Айыл?аттан айдарыылаахтар» серия?а 2009 сыллаахха к?н сирин к?р?р кыахтаммыта.
Саамай ??р??лээ?э диэн, ити ыарахан, уустук идэтин кини т?р?пп?т улахан уола утумнаан, саа?ын тухары бар дьонун эмтээн эрэйдэрин чэпчэттэ. Михаил Фомич Чашкин ?йэ а?аарын кэри?э кэм устата ити ытык эбээ?инэс о?остубут эмтиир дьарыгынан ыалдьар дьо??о к?м?л???н, дьон-сэргэ махталын ылыан ылла.
Хомойуох и?ин, би?иэхэ сахаларга сэбиэскэй кэмтэн т?р?т итэ?эли билиммэт атеистыы иитии содулугар, онуоха эбии урут алаастарынан, ?рэхтэринэн тар?а?ан быданан олорбуппут таайан дуу, аттыбытыгар баар талааннаах, дьо?урдаах дьоммутун аанньа аахайбат, ситэри сыаналаабат кэрэгэй кэмэлдьи баар. Оннук к????н сы?ыан урукку итэ?эли-?гэ?и билиммэт, киэр илгэр, сада?алыыр адьынат, репрессия са?аттан ыла силис тардан, ордук айыл?аттан айдарыылаах идэлээхтэрбитигэр уларыйан биэрбэт. Урукку идэлээх дьоннорбут ыалдьар, эрэйдэнэр биир дойдулаахтарыгар к?м?л?р?н, эмтээ?иннэрин и?ин ?т?ргэ??э т?бэ?эн, эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н туран, ?йэлэрин тухары айыл?аттан анаппыт, ?б?гэттэн утумнаабыт идэлэриттэн аккаастаммакка, ?лэлээн ааспыттара. С?д? дьоммут ту?унан кэли??и сылларга эрэ кэккэ ахтыылар хомуллан бэчээттэннилэр.
«Бичик» (Айар) кинигэ кы?атыгар 2007 сылтан са?алаан, анал сериянан К?ст?к??н Чирков, Ньыыкан, о.д.а. уонна били??и кэм айдарыылаахтарын тустарынан кинигэлэр тахсан барбыттара. Оттон Куома Чааскы??а аналлаах кинигэни Е.Д. Андросов, П.Х. Андросов, Т.И. Андросова, о.д.а. хомуйбут ахтыыларын холбоон, эбии матырыйаал булан т?мэн, 2009 сыллаахха хомуурунньук та?ааттарбытым. Бу кинигэ?э Куома кырдьа?ас уолун Михаил Фомич ??лээннээ?э, талааннаах суруналыыс, т?р??б?т Тааттатын ис с?рэ?иттэн таптыыр Анастасия Морхоева кини ту?унан аан ма?най бэчээккэ та?аарбыт матырыйааллара туспа салаанан киирбиттэрин киэн тутта саныыбын. Анастасия Александровна барахсан биир саастыылаа?ын дири? ытыктабылынан кэпсиир, суруйар буолара.
Манна ?сс? биир саха саарына, ?т??кэн ки?и ту?унан ахтан а?арыахпын ба?арабын. Кини – саха биллиилээх учуонайа, билим дуоктара, ?рд?к ??рэх ти?игэр экономиканы ??рэтиини тэрийбит, кэлин суруйааччы бы?ыытынан аа?ааччылар бол?омтолорун тардыбыт Василий Романович Дарбасов. Уолбаттан а?ыйах к?ст??х Дабаччыма диэн Мэ?э Алдан нэ?илиэгин сиригэр-уотугар т?р??б?т-??скээбит Ба?ылай Арамаанабыс оло?ун ти?эх сылларыгар доруобуйатынан улаханнык мо?уогуран, Михаил Фомичтыын билсибитэ. Эмчит хайдахтаах курдук ту?алаа?ын, наадалаа?ын бэйэтинэн билэн, ыарахан ыарыыны кытары туруула?ан, ?йэтэ арыый у?аан, Николай Островскай, Эрилик Эристиин холобура суох хорсун бы?ыыларыгар ханыылыы, к????н т?м?нэн хас да?аны кинигэ суруйбута. «Куома Чааскын» диэн дьи? олоххо буолбукка оло?урбут уус-уран сэ?энин суруйан норуотугар кэриэс кэби?эн хаалларбыта. Дабаччыма ити айымньытын суруйарыгар Михаил Фомич бэйэтэ, кини оло?ун аргы?а Альбина Саввична о.д.а. улаханнык к?м?л?сп?ттэрэ.
Уолбаттан Михаил Фомич чугас ыала, саха?а, киэ? эйгэ?э мындыр ?й?нэн, дьикти-дьиибэ дьарыгынан биллибит Михаил Трофимович Боппосов маннык дьикти т?бэлтэни и?итиннэрэн турар. Чашкиннар дьиэлэрэ электропроводкаттан сылтаан умайбытыгар, истиэнэ?э ыйанан турбут а?аларын Куома кырдьа?ас мэтириэтэ хоруордар да?аны б?т?н хаалбытын дьон барыта с?хп?т эбит. Мин ?рд?к? кылааска бииргэ ??рэммит ??лээннээхпин Михаил Боппособу анаан-минээн ?лэ?эн к?рс?н, ааттаах-суоллаах ыкса ыалын ту?унан сэ?эргэспитим Мантан салгыы кини кэпсээнин аа?ааччы билиитигэр тириэрдэбин:
«1990 сыллаахха биhиги Петр Алексеев аатынан совхозпут отделениетыгар Уолба?а Кабардино-Балкария, Нальчик курортугар икки путевка кэлбит этэ. Ону хонтуора?а сылдьаммын истэммин, мин таhараа ыалбар М.Ф. Чашки??а кэпсээбитим: «Иккиэн сынньана барыахха!» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эттим. Мэхээлэ да?аны ону сэ?ээрэ иhиттэ. Онтон мин хонтуора?а иккиhин сылдьарбар: «Михаил Фомич эмтэнэ барыан ба?арар», – диэтим. Онуоха салалта, ыала ки?и до?ор буоллун диэн, иккиэммитигэр путевка анаабыттара. Фомич с?б?лэhимээри гыммытын, дьоно хаайан, иккиэн бэс ыйыгар барбыппыт. Тиийэн олус ?ч?гэйдик сынньаммыппыт. Хайа?а экскурсия?а суруйтараары гыннахпына, киhим арыт буолуммат. Онтон аны ол к?н?гэр барсыан ба?арар. Инньэ гынан, бэйэм эрдэттэн суруйтараммын, Эльбрус чыпчаалыгар, атын да Хотугу Кавказ кэрэ миэстэлэригэр сылдьыталаабыппытын ?ч?гэйдик саныыбын.
Оччолорго путевка 24-тэн тахса к?ннээх буолара. Хаhaн да бэйэ ыырыттан, дьиэттэн тэйбэтэх дьо??о балачча уhун кэм курдуга. Дьиэбитигэр сурук суруйабыт. Мэхээлэм барахсан кэргэниттэн сурук тутта?ына, сотору-сотору хос ылан аа?ар. Дойдутун, дьонун олус ахтар. Саастаах дьону кытары, нууччалыы бэркэ ?йд???н, олус тапсан кэпсэтэр. Дьэ ол курдук сылдьаммыт, биирдэ дьиибэ т?бэлтэ буолбута. Арай т??н уhуктан кэллим – Мэхээлэм б?к т?hэн, т?б?т?н харбанан олорор эбит. Уум быыhынан к?рд?хп?нэ, уhун сабыччы ??нэн т?сп?т батта?ын ?ргэнэргэ дылы гынар. Уонна тугу эрэ элбэх-элбэ?и ботугуруурун истэбин. Ис хоhоонун ?ч?гэйдик арааран истибэтим. Арай: «О?олорбун кыайан эмтээбэт буоллум…» – диирин эрэ ?йд??н иhиттим. Т??? ?р оннук олорбутун билбэтим, мин утуйан хаалбыт этим…
Аны санаатахпына, онтон ыла кини аhа?астык дьону эмтиир буолбута. Ол иннинэ кини хас да сыл эттэппит эбит быhыылаах. Наар т?б?т? ыалдьан, сытан тахсар этэ. Онтон ити со?уруу сылдьар кэммитигэр бото-болдьо?о ситэн аhыллыбыт эбит, быhыыта. Ол иннигэр биирдэ эмэ билэр дьоннорун эмтиир этэ. 1995 с. кыыhым диатезтаан эрэйдэммитигэр эмтээн турар. Эмтииригэр туттаары, то?со?ойу ытан а?аларбар сорудахтаабыта. Ытыан иннинэ ал?аар диэн эппитэ, «эмп-томп буол…» диэн тыллардаах этэ. Биир саастаах уолум Мичил эмиэ киниэхэ эмтэнэн, ?т??рэн хаалбыта.
Нальчиктан т?нн?рб?т?гэр, куоракка кэлбиппит, хаайтарыы б??? буолбут. Ма?а??а с????нэн киhи самолет кэтэhэн олороро. Ол сайын уот кураан сатыылаабыт кэмэ этэ. Киин оройуоннар Ньурбанан э?ин тар?аhан оттооhун буолбута. Уолбаттан, совхоз атын да отделениеларыттан биригээдэ хомуллан, Ньурба?а оттуу к?пп?ттэр этэ. Ма?а??а вертолет Ньурбаттан кэлэн, иккис рейскэ дьону ылан, Таатта?а к?т??хтээ?ин истибитим. Мэхээлэбинээн сэмээр кэтэhэ сылдьабыт. Тааттаттан киьи б???т? баар. Онтон элбэх киьи остолобуойга а?ыы бардылар. Би?игини эмиэ ы?ырбыттарын, барсыбатыбыт. Сэрэйбит курдук, ол кэм?э: «Ытык-К??лгэ вертолет к?т?р?нэн, хаассаттан билиэттэ ылы?!» – диэн биллэрдилэр.
Би?иги биир бастакынан с??рэн тиийэн, билиэт ыллыбыт. Уонна посадканы кэтэhэн, аа-дьуо сылдьабыт. Таьырдьа ыраах баар остолобуойтан а?ыы барбыт дьон а?ылаан-мэ?илээн, ыксаан-бохсоон кэллилэр. ?г?стэрэ хойутааннар, билиэттэн маттылар. Миэхэ сорохторо: «Вертолет кэлэрин билэр эрээри, то?о сэрэппэккин!» – диэн м???ттэллэр. Кы?ыыта диэн, улахан ба?айы байыаннай вертолекка, борт ойо?осторугар баар ыскамыайка миэстэтинэн 22 эрэ билиэт атыылаатылар. Дьи?инэн, ыга симэн т??? ба?арар ки?ини илдьэ барар кыахтаахтара. Дойдубутугар кэлбиппит кэннэ, а?ыйах хонон баран, силлиэлээх дохсун ардах курулаччы т?сп?тэ. Онно сылгы ??р?н к?р?н ?йд?р?ттэн с?хп?т?м. К??стээх тыалга, и?нэри т??эр, ыа?астаах уунан кутар ардахха, биэлэр кулуннарын к??ннэринэн хаххалаан, ыга симсэн турбуттарын ?йд??б?н. Ол ардах кэнниттэн курааннаабыт, а?ы?а сиэн кубарыччы куурбут ходу?аларга а?ыйах хонугунан от б??? ыга анньан ??мм?тэ. Инньэ гынан, атын сиргэ баран оттуур кы?ал?а тохтообута.
Михаил Фомичтыын ыаллыы олорор буолан, кини айыл?аттан айдарыылаах ки?и буоларын ?ч?гэйдик билэбин. Биирдэ кинилэргэ киирэ сылдьан, биир эдэр, модьу ки?и кэннинэн чугуру?наан, ааны кэтэ?инэн а?ан тахсыбытын к?рб?т?м. Ол ки?и ийэтэ Мэхээлэттэн аатта?ар этэ. Мин, т?тт?р? тахсан бараммын, салгыы тугу кэпсэппиттэрин билбэккэ хаалбытым. Кэлин истибитим, ол ки?и арыгытын эмтэтэн баран, кини сэрэтиитин истибэккэ, бобуутун тутуспакка, т?тт?р? и?эн кэбиспит этэ. Онтон ыла уба?а?ын сатаан кыаммат буолан хаалбыт эбит. Уонна кэлэн, эмчити буруйдуурдуу тылла?ан, Мэхээлэни кыы?ырдыбыт этэ. Нэ?илиэкпит и?игэр киниэхэ эмтэтэ-эмтэтэ, харыстарын тутуспакка, т?тт?р? к??скэ иьэр дьоннор бааллара. Ону биирдэ табахтыы-табахтыы сэ?эргэ?э олороммут: «Оттон ити дьону ?йд?н?лл?р?н курдук кыратык мо?уоктуу т????хх?н?» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эппиттээхпин. Онуоха кини: «Ээ кэбис, бииргэ ??скээбит, бэйэбит дьоммут буолла?а!» – диэбитэ…
Биирдэ биригэдьиирдии сылдьан, сиспин то?ороммун, дьар?аран улаханнык ыалдьыбыта. Онуоха ыксаан, Сергеев Лазарь Иванович уола Ваня илиитин дэ?нээн мо?уогурбутун эмтэтэ барарыгар аргыс буолан, Уус-Алда??а, Бээрийэ кырдьа?а?ыгар Гурий Турантаевка эмтэтэ бара сылдьыбыппыт. Ол тиийэн чэйдии олордохпутуна, эмчит кэргэнэ хантан сылдьарбытын ыйыталаспыта. Уолбаттан кэлбиппитин истэн, кыы?ыран м?хп?тэ: «Бэйэ?итигэр эмтиир киьи баарын кэннэ то?о кэллигит?!» – диэн. Би?иги онуоха мух-мах баран, тугу эрэ бы?аардыбыт. Онтон эмтэнии са?аланан, уолбут бастаан киирэн баран, т?ргэн ба?айытык т?тт?р? та?ыста. Илиитин, нэ?иилэ и?игэр ?й??н, токуччу тутта сылдьыбыт ки?ибит, холкутук ?р? к?т???р буолан, ??рэн-к?т?н тахсыбытын с?хп?пп?т. Хайдах эмтээтэ диэн ыйытала?ыыга, к?тт??ннээ?и сатаан бы?ааран кэпсээбэтэ. Онтон миигин Гурий кырдьа?ас к?р?н баран: «?с к?н хонон-?р??н эмтэннэххинэ сатаныы?ы», – диэбитэ. Ону мин, оччолорго биригэдьиир, эмиэ да?аны заправка?а солбуйан ?лэлиир буоламмын уонна бэлэм массыынаттан хаалымаары, с?б?лэспэтим. «Оччо?о т??нн????б?н», – диэн т??ннээн эмтээбитэ. Кырдьа?ас Михаил Фомичтаах хайдах олороллорун ыйыталаспыта, кинилиин чугас аймах буоларын кэпсээбитэ. Уолба?а тиийэн баран, Мэхээлэ?э кэпсээбиппэр, би?иги аймахтыыбыт диэн бигэргэтэн эппитэ. Ол курдук айыл?алаах дьон, бэйэ-бэйэлэрин к?рс?бэккэ да?аны сылдьан, син биир хайдах эрэ билсэ, араа?а сибээстэ?э олороллор эбит бы?ыылаах диэн ?йд??б?т?м.
Киниэхэ на?аа элбэх ки?и кэлэн эмтэнээччи, Хаандыгаттан э?ин нуучча дьоно б??? кэлээччилэр. Миигиттэн: «Где здесь живет шаман?» диэн ыйытан ?г?ст?к ыйдарааччылар. Урут мин на?аа табахтыыр этим, ыаллыы олорор буолан, Мэхээлэ киирэн сэ?эргэ?э-сэ?эргэ?э табахта?ааччы. Онтон мин сыыйа-баайа табахпын бырахпытым, ону ыалым, ата?а Кириллин Уйбаанныын быра?ыа диэн итэ?эйбэккэ сылдьан, с?хп?ттэрэ. Михаил Фомич: «Аны ?с сылынан ты?а? ыраа?ырыа», – диэбитэ».
Дьэ ити курдук, Михаил Фомич Чашкин а?атын, удьуор ?б?гэлэрин утумнаан, айыл?аттан аналын толорон, т???л??х ыары?а?ы эмтээбитэ буолуой?! Кини ?т??т?н-???т?н биир дойдулаахтара ?рд?кт?к сыаналааннар, Таатта улуу?ун бочуоттаах гражданинын аатын и?эрбиттэрэ. Айдарыылаах эмчит ?сс? да?аны бар дьонугар к?м?-?й?б?л буола турдун. Саха дьоно, кини курдук дурда-хахха буолар айыл?алаахтарбыт баалларын тухары, кэлэр кэскилбитигэр эрэллээх, бигэ тирэхтээх буолуохпут.[3 - М.Ф. Чашкин ?лэтин, оло?ун илгэтин сырдатар суруналыыс Сардаана Баснаева ха?ыакка интервьютун кинигэ толору к?р??эр QR-куодунан киирэн аа?ы?. – Ааптар.]
АЙЫЛ?АНЫ АРА?АЧЧЫЛААЧЧЫ
Саха ньургуннарын, дьон т??рт кырыылаахтарын кытары бииргэ ?лэлээ?ин
Уйбаан Буурсап биир бастакынан айыл?а харыстабылын, экология боппуруо?ун сытыытык к?т?хп?т, дьи? дьыаланан утумнаахтык ?лэлэспит уонна бэчээт н???? баар бала?ыанньаны а?а?астык, кырдьыгынан дьо??о-сэргэ?э арыйан тириэрдибит ки?и буолар. Дьэ онтон ыла кини до?отторо суруйааччы Василий Титов, суруналыыстар Иннокентий Захаров, Уйбаан Уххан, кэлин со?ус Дмитрий Бубякин, Александр Бурцев-Сал?аа?ын, о.д.а. ити тиэмэ?э элбэхтэ суруйбуттара. Аан ма?най И.С. Бурцевы «Чолбон» сурунаалга к?р?р-билэр буолбут эбиппин. Кини саха норуотун, ??рэхтээхтэрин чиэ?ин, ?т?? аатын к?м?скээн турууласпыт патриот суруйааччы И.Е. Федосеевы кытары билсэрэ, сурунаалга кэлэ сылдьара. Мин оччолорго норуот суруйааччыта Далан с?бэтинэн «Хотугу Сулустан» («Чолбонтон») са?алаан, бэчээт эйгэтигэр – кинигэ кы?атыгар ?лэлии киирбитим дьыл?а хаан бэлэ?э эбит.
80—90-с сыллар са?аларыгар к???л санаа, омук кы?ал?ата буолар тыын боппуруостары к?т???р, сымыйа буруйдаа?ыннартан к?м?скэнэр, ааспыт устуоруйа «?р?? бээтинэлэрин» тириэрии, эрэпириэссийэлэнэн умнууга хаалбыт норуот чулуу дьонун сырдык ааттарын т?н?ннэрии киинэ буолбут Суруйааччы сою?ун уоргана «Чолбон» сурунаал этэ. Онно ?лэлиир умнуллубат сылларбар саха басты? суруйааччыларын, интэлигиэнсийэ, араас эйгэ чулуу бэрэстэбиитэллэрин билбитим, ыкса алты?ан барбытым. Ол дьиктилээх кэмнэртэн ыла Далан, Тумарча, Доосо, Эрчимэн, Б??т?р Аввакумов, Сэмэн Руфов, Харысхал курдук биллиилээх суруйааччылардыын биир тэрилтэ?э ?лэлээн билсибитим. Софрон Данилов, Савва Тарасов, Моисей Ефимов, Гаврил Колесов, Багдарыын С?лбэ, Дь?г??р Алексеев, Ба?ылай Дарбаа?ап, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Бурцев, о.д.а. саха саарыннарын кытары алты?ар дьолломмутум.
