Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат

Численность населения Якутии, как и в целом всего Советского Союза, достигла довоенного уровня только к концу 1954 – началу 1955 г., через 10 лет после окончания Великой Отечественной войны. Число жителей сельской местности Якутской республики восстановилось лишь к 1967–1968 г.

ССЫЛКИ:

1. Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959, М., 2001. С.132.

2. Архив Территориального органа Федеральной службы государственной статистики по Республике Саха (Якутия) (далее – Территориальный орган ФСГС по РС(Я)). Ф.70. Оп.1. Д.34, Л.260 – 263; Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Отдел населения; из личного архива Никадимова Ф.Д. (бывший начальник Управления Госкомстата республики); Петров Д.Д. Якутия в годы Великой Отечественной войны. Ч.2: Трудящиеся Якутии в тылу. Якутск, 1992. С.299; * – есть другой вариант численности населения ЯАССР в 1941–1945 гг., где сокращение составило 15,8%, а по нашим расчетам – 12,95%. См. др. вариант: Алексеев В.В., Исупов В.А. Население Сибири в годы Великой Отечественной войны. Новосибирск, 1986. С.84; ** – есть и другой вариант численности городского населения ЯАССР, где прирост составил 14,2%, а по нашим расчетам – 9,8%. См. др. вариант: Алексеев В.В., Исупов В.А. Указ. соч. С.64; *** – Есть другой вариант численности сельского населения ЯАССР, где сокращение составило 28,9%, а по нашим расчетам – 24,2%. См. др. вариант: Алексеев В.В., Исупов В.А. Указ. соч. С.80; **** – Петров Д.Д. Указ. соч. С.299.

3. Алексеев В.В., Исупов В.А. Население Сибири в годы Великой Отечественной войны. Новосибирск, 1986. С.77.

4. Там же. С.149.

5. Исчислено по: Архив Территориального органа ФСГС по РС(Я). Ф.70. Оп.1. Д.34. Л.230–236, 260 – 263; Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Отдел населения. Документы «К годовой разработке механического движения населения за 1942 г. Пояснение.», «Сведения о механическом движении населения по райцентрам и горпоселениям Якутии за два года (1941, 1942 гг.)», «Сведения о механическом движении населения по райцентрам и горпоселениям Якутии за два года (1943, 1944 гг.)»; Филиал Национального архива Республики Саха (Якутия) (далее – ФНА РС(Я)). Ф.3. Оп.71. Д.107. Л.17; Аргунов И.А. Социальное развитие якутского народа: Историко-социологическое исследование образа жизни. Новосибирск, 1985. С.273, 299; Петров Д.Д. Указ. соч. С.299, 310, 311; * – Рассчитано по данным численности населения городов и рабочих поселков (см. таблицу 1); ** – Размеры миграционного движения рассчитаны по данным численности и естественного движения городского населения (показатели включают в себя и административные преобразования населенных пунктов); *** – Размеры истинного миграционного движения вычислены с учетом образования рабочих поселков (ранее именовавшихся сельскими), а потому являются наиболее точными.

6. Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959, М., 2001. С.251.

7. Исчислено по: Архив Территориального органа ФСГС по РС(Я). Ф.70. Оп.1. Д.34. Л.230–236, 260 – 263; Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Отдел населения. Документы «К годовой разработке механического движения населения за 1942 г. Пояснение.», «Сведения о механическом движении населения по райцентрам и горпоселениям Якутии за два года (1941, 1942 гг.)», «Сведения о механическом движении населения по райцентрам и горпоселениям Якутии за два года (1943, 1944 гг.)»; ФНА РС(Я). Ф.3. Оп.71. Д.107. Л.17; Аргунов И.А. Указ. соч. С.273, 299; Петров Д.Д. Указ. соч. С.299, 310, 311; * – Рассчитано по данным численности населения сельской местности (см. таблицу 1); ** – Размеры миграционного движения рассчитаны по данным численности и естественного движения сельского населения (показатели включают в себя и административные преобразования населенных пунктов); *** – Размеры истинного миграционного движения вычислены с учетом образования рабочих поселков (ранее именовавшихся сельскими), а потому являются наиболее точными.

8. Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959. М., 2001. С.82; * – Данные РСФСР по несопоставимой территории, в зависимости от конфигурации линии фронта.

9. Алексеев В.В., Исупов В.А. Указ соч. С.64,80; Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959. М., 2001. С.84; * – Данные последней строчки таблицы по Якутской АССР по состоянию на 1.01.1946 г. (а не на 1.05.1945 г.).

10. Алексеев В.В., Исупов В.А. Указ. соч. С.87, 114, 191.

11. Исупов В.А. Городское население Сибири: От катастрофы к возрождению (конец 30-х – конец 50-х гг.). Новосибирск, 1991. С.207; Архив Территориального органа ФСГС по РС(Я). Ф.70. Оп.1. Д.34, Л.260 – 263; Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Отдел населения; из личного архива Никадимова Ф.Д.; Петров Д.Д. Указ. соч. С.299, 310, 311; Аргунов И.А. Указ. соч. С.273; ФНА РС(Я). Ф.3. Оп.71. Д.107. Л.17; Народ саха от века к веку: Очерки истории. Новосибирск, 2003. С.250, 251.

12. Рассчитано по: Сивцева С.И. Якутия в годы Великой Отечественной войны: социально-демографический аспект (1941–1945 гг.). Якутск, 2000. С. 104, 106, 112; Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959. М., 2001. С.96,97; Вербицкая О.М., 2002. С.120, 124, 133 и др.

13. Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959. М., 2001. С.96,97; Исупов В.А. Демографические катастрофы и кризисы в России в первой половине XX века: Историко-демографические очерки. Новосибирск, 2000. С.158,159; Архив Территориального органа ФСГС по Республике Саха (Якутия). Ф.70. Оп.1. Д.34. Л.260–263; Территориальный орган ФСГС по Республике Саха (Якутия). Отдел населения; Петров Д.Д. Указ. соч. С.299.

14. Цыретарова Б.Б. Социальная политика в Бурятии в годы Великой Отечественной войны (1941–1945 гг.). Улан-Удэ, 2010. С.25.

15. Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Отдел населения.

16. Там же.

17. Алексеев В.В., Исупов В.А. Население Сибири в годы Великой Отечественной войны. Новосибирск, 1986. С.198.

18. Рассчитано по: РГАЭ. Ф.1562. Оп.336. Д.525. Л.2; материалам Всесоюзной переписи населения 1959 г.

19. Население России в XX веке: Исторические очерки. В 3-х т. / Т.2. 1940–1959. – М., 2001. – С.91; ГА РФ. Ф.А-374. Оп.11. Д.155. Л.44, 44 об., 45, 45 об; Там же. Д.208. Л.13, 13 об., 14, 14 об.; Там же. Д.356. Л.80, 81, 81 об.; Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Ф.70. Документы; * – рассчитано по: ФНА РС(Я). Ф.3. Оп.112. Д.53. Л.58; ** – другой вариант – 0,77. Рассчитано по: ГА РФ. Ф.А–374. Оп.11. Д.263. Л.89, 89 об.; *** – рассчитано по: ГА РФ. Ф.А-374. Оп.11. Д.73. Л.188, 188 об.; Д.263. Л.12, 82, 82 об., 83, 83 об.

20. Рассчитано по данным Территориального органа ФСГС по РС(Я). Отдел населения; материалам из личного архива Никадимова Ф.Д. и др.

21. Составлено по: Сивцева С.И. Указ. соч. С.107; Территориальный орган ФСГС по РС(Я). Отдел населения; материалы Всесоюзной переписи населения 1959 г.

Саассылана Иннокентьевна Сивцева,д.и.н., профессор СВФУ им. М.К. Аммосоважурнал «Общество: философия, история, культура», №12, 2017 г.http://dom-hors.ru/rus/files/arhiv_zhurnala/fik/2017/12/history/sivtseva.pdf

ИЭДЭЭН ТӨРДӨ ТУОХХА ЭТЭЙ?

Сэрии сылларыгар Саха сирин территориятыгар биир да бомба, снаряд түспэтэҕэ. Ол эрээри уоттаах сэрии сотон ааспыт иччитэх сирдэригэр майгынныыр кураанахсыйбыт өтөхтөр, дьон олохсуйбут миэстэлэрэ үгүстэр. Ити дьоно-сэргэтэ аччыктаан, хоргуйан өлбүттэр олохторо.

«Чолбон» сурунаал бу 1992 сыллааҕы 4 №-гэр экономическай наука кандидата Н. Дьяконов «Төһө киһи хоргуйан өлбүтэй?» диэн ыстатыйата бэчээттэммитэ. Ыстатыйа матырыйааллара, официальнай статистика дааннайдарыгар олоҕуран суруллубут буоланнар, итэҕэтиилээхтэр.

Онно этиллэринэн, 1940 с. Саха сиригэр тыатын нэһилиэнньэтэ 325974 киһи эбит. Оттон ити сыыппара 1946 с. баара-суоҕа 218000 киһиэхэ диэри таҥнары түспүт. Оттон сэрии сылларыгар фроҥҥа тыа сириттэн 41,8 тыһ. киһи барбытыттан 27,6 тыһ. киһи өлбүт. Онтон ордуктара төһөтө хоргуйан уонна ол содулугар өлбүтэ биллибэт. Киин уонна Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар 1941—1943 сс. өлбүт дьон 50,8 бырыһыаннара хоргуйууну кытта быһаччы сибээстээх эбит. Өскөтүн 1939 с. Чурапчы оройуонугар 16989 киһи баар эбит буоллаҕына, 1946 с. 8900 киһи буолбут. Ити сыыппаралар туһааннааҕынан Сунтаарга 22559—13900, Уус-Алдаҥҥа 16989—11600, Мэҥэ-Хаҥаласка 20711—14400, Ньурбаҕа 21601—1500, Арҕаа Хаҥаласка 18453—1500, Бүлүүгэ 16023—11900, Үөһээ Бүлүүгэ 14853—10400 тэҥнэспиттэр.

Дьэ, доҕоттоор, туох да диэбит иһин туох эрэ ыарыы сотон ааспытын курдук балысхан аччааһын. Ама, бу барыта сэриигэ баран суорума суолламмыт дьон охсуута буолуо дуо? Ити содула баара мөккүһүллүбэтин иһин, итиччэ үлүгэр быһа-бааччы көҕүрээһин тахсыан табыллыбат. Бу биричиинэтин туһунан дириҥник, киэҥник ырытыһар, хоҥнохтоохтук кэпсэтэр кэм кэллэ дии саныыбын. Саарбахтааһына суох, нэһилиэнньэ ахсаана ити сөҕүмэр аҕыйааһына хоргуйан өлүүнү кытта быһаччы сибээстээх. Уонунан тыһыынча биир дойдулаахтарбыт, биир хааннаахтарбыт туох да буруйа суох эрээри суорума суолламмыттарын кэриэстиир, ахтар-саныыр кэммит кэллэ. Ити хайаан да биирдиилээн салайааччылар уонна аҕыйах дьон бөлөхтөрүн интэриэһинээҕэр үрдүктүк тутуллуохтаах.

Өлөр-өлүү, быстарыы түбүлээбит сүрүн биричиинэтэ туохханый? Онто да суох аҕыйах киһилээх республикаттан бачча үлүгэр элбэх киһи тоҕо хоргуйан өллө? Кинилэри быыһыыр, өрүһүйэр тоҕо кыаллыбатаҕай? Итиннэ араас биричиинэлэр баар буолуохтарын сөп. Мин санаабар, икки сүрүн биричиинэ баар быһыылаах. Бастакытынан, республика уонна оройуоннар оччотооҕу салайааччылара тыа сиригэр хоргуйан өлүү аһара үксээбититтэн, маассабай характердаммытыттан куттанан, ону тохтотор кыахтара суоҕун билинэн, норуокка итиэннэ дойду үрдүкү салалтатыгар адьаһын биллэрбэт, кистиир-сабар суолу тутуспут буолуохтарын сөп. Иккиһинэн, хоргуйан өлүүнү туох да суолтата суоҕунан ааҕан төрүт аахайбат, кыһаммат, дэҥ тыаттан киирэр биллэриилэри государствоны баһааҕырдыы курдук көрөн, күөмчүлээн, куттаан саба баттыырга дьулуспуттара буолуо.

Хайдаҕын да иһин, бу икки биричиинэ тосту, толоос, сүөргү быһыыттан атыннык сыаналаныахтарын сатаммат. Ону ааһан норуот иннигэр улахан ыар буруйу оҥоруу буолар. Тыа сиригэр үөскээбит быһыыны-майгыны бүүс-бүтүннүүтүн билэ-көрө олорон маассабай аччыктааһыны, дьон хоргуйан өлүүтүн таһаарыы, ама, сиэрдээх быһыыга киирдэҕэй, хайҕаллаах дьыала буоллаҕай?! Норуокка маннык иэдээни соҥнооһун, геноцид быһыытынан көрүллэн, сөптөөх сыанабыл бэриллиэхтээх.

Сэрии сылларынааҕы Саха сирин салалтата кыратыттан улаханыгар тиийэ, бу дьыалаҕа быһаччы сыһыаннаахтарын быһыытынан, эппиэтинэһи кинилэр сүгэллэр. Самалык биричиинэлэргэ сигэнэн, буруйу-сэмэни атыттарга сүктэрэ сатыыр сүөргү. Буруй олохтоох салайааччыга сытара көстөн турар суол. Үлэни-хамнаһы, дьыаланы-куолуну, үлэһиттэри барыларын иилээн-саҕалаан, салайан, хамаандалаан олорооччулар эппиэттээбэккэ, туораттан буруйу ким сүгүөн сөбүй? Өлөн эрээччилэр бэйэлэрэ дуо? Суох, кинилэр бэйэлэрин буруйдарынан хоргуйан өлбөтөхтөрө, атын туора күүс орооһуутуттан суорума суолламмыттара. Ол туора күүһүнэн эн – оччотооҕу салайааччы, буолаҕын.

Тоҕо көрө-көрө көрбөтөҕө, билэ-билэ билбэтэҕэ буолан кубулуммуккунуй, өлөн эрэри быыһаабатыҥ, өрүһүйбэтиҥ?! Оттон эн аһыыр аскын оҥорооччу, дэлэтээччи ити өлөн эрээччи буолбатах этэ дуо?! Тыа сирин дьонун, холкуостаахтары, аһы-үөлү оҥорооччулары хоргутан өлөрөн бараҥҥын кимнээхтэринэн государственнай былааны, фронт наадыйыытын толоруом диэн толкуйдаабыккыный? Эн, сэрии саҕанааҕы тыа сирин салайааччыта, мантан куотунар албаһыҥ биир: буруйдаахтар республика үрдүкү салайааччылара, обком, совмин. Киирэр сигналлары кинилэр тибэ олорбуттара диэҕиҥ. Ол биирдиилээн кииртэлээбит үҥсүүлэр, сигналлар улахан далааһына, уота-күөһэ суох буоланнар умулуннахтара. Тоҕо табыллыбатай тыа сиригэр балаһыанньа тыҥааһыннааҕын чуолкай билээччилэр, оройуоннар салайааччылара, бары бииргэ түмсэн улахан комиссиялары тэрийэн иҥэн-тоҥон бэрэбиэркэлээн, итэҕэтиилээх дааннайдарынан ылыннарыылаахтык быһаарсыбыттара буоллар, обком да, совмин да ылыммакка ханна барыахтар этэй? Итинник комиссиялар оройуоннарга тэриллибиттэрэ тоҕо эрэ иһиллибэт. Бары куттанан, киксибит курдук, ууну омурдан олорбуттара. Обком уоһа хамныырын кэтэспиттэрэ.

Эн, саха салайааччыта, бэйэҥ омугуҥ дьылҕатын туһугар ис дууһаҕыттан ыалдьан кыһаммат буоллаххына, ол туора омук дьоно сылаас кабинекка, сымнаҕас кириэһилэҕэ тиэрэ түһэн олорбут Степаненко дуу, Масленников дуу кыһаллыахтара дуо?! Кинилэргэ сыччах государственнай былааны толоруу эрэ наада, атыҥҥа аралдьыйалларын оччо ахсарбат тойоттор буолаллара өйдөнөр. Тыа сирин иэдээнин барытын республика үрдүкү салалтатыгар түһэрэр тутах, кэрэгэй.

Итиччэлээх үгүс хоргуйан өлбүт дьон быыһыгар, хор, биир эмит кыра да салайааччы аччыктаан, хоргуйан эрэйдэммитэ адьас суох этэ, хоргуйан өлбүтэ баар буолуо дуо. Кыра кыаммат дьон, аһы-үөлү бэйэтин чэрдээх илиитинэн үлэлээн муҥнанан аһааччы боростуой үлэһит сордоох үрүҥ-хара көлөһүнүн тоҕон, дойдуну аһатан-таҥыннаран баран, быһылааннаах кэм үтүргэнигэр тиийэн бастаахтартан өрүһүллэрин оннугар өлөр-өлүү иннигэр умсары анньылыннаҕа…

Үтүмэн үгүс материальнай хоромньуну таһынан төһөлөөх үгүс культурнай, духовнай сүтүк таһаарыллыбыта буолуой? Ити уонунан тыһыынча өлбүттэр истэригэр эдэркээн бэйэлээх ыччаттар уонна оҕолор бааллара эбээт. Кинилэр ортолоругар эҥин эгэлгэ талааннаахтар былаҕайга былдьаннахтара. Кинилэр төһөлөөх үгүһү айаннар республика духовнай сайдыытыгар киллэриэхтэрэ хааллаҕай…

Ыал ыалынан, дьиэ дьиэнэн эстибитэ. Ити аата ол дьон утумнуур суоллара-иистэрэ имири эһиннэҕэ. Ол эрэйдээхтэр төһөлөөх ытаан-соҥоон, хомойон-хоргутан, муҥу-сору көрөн, үгүс киһи үөйбэтэҕин санаан бу орто дойдуттан араҕыстахтара. Кинилэри өрүһүйэр, быыһыыр ким кэлиэй. Тот аччыгы кыайан өйдөөбөт, кини эйиэхэ илиитин ууммат. Хоргуйан өлбүттэр хайдахтаах курдук тулуурдаахтарын, сэмэйдэрин, көнөлөрүн, чиэһинэйдэрин, майгы-сигили сөҕүмэр үрдүк чыпчаалын көрдөрбүттэрин патриотизм уонна геройство курдук көрүөххэ сөп. Киһи сөҕөрө баар, кинилэр аһы-үөлү бэйэлэрэ оҥоро, тута сылдьан өлбүттэрэ. Ити, туох да саарбахтааһына суох, ыраас суобас, чиэһинэй буолуу муҥутуур холобура.

Кыһыылааҕа-абалааҕа, хомолтолооҕо кинилэр били Крым татаардарын, Волга немецтэрин, Кавказ омуктарын курдук көһөрүллэн, үрүө-тараа баран өлбүт буолбатахтар. Сылаас дьиэлэригэр-уоттарыгар, өтөхтөрүгэр нус бааччы олорон, сыччах баар ас-үөл бэриллибэтэҕиттэн өлбүттэрэ. Чугастыы, биһиэхэ, Уус-Алдаҥҥа, Уһун-Күөл диэн бэрт кыракый дэриэбинэҕэ 59 киһи хоргуйан өлбүтэ биллэр. Ити хоргуйан өлбүт уонунан тыһыынча дьон дууһалара үөһэттэн таҥнары өҥөйөн туран билигин да ытаһа тураллар. Биһиги, буруйа суох эрээри, суорума суолламмыт дьону умнарбыт олох сатаммат, кинилэр сырдык ааттарын үйэтитэр иэстээхпит. Муҥ саатар, братскай ииннэри да тутуох баара.

Бу биһиги, сахалар, үйэлэр тухары оспот бааспыт, национальнай трагедиябыт быһыытынан сыаналаныахтаах. Оччотооҕу официальнай политика этэринэн, «дьэҥкэрэн» өлбүттэри кэриэстиир араас өрүттээх үлэ республика Правительствотын таһымыгар барыахтаах.

Петр Константинович Сивцев,Уус-Алдан, Чэриктэй«Сахаада», 02.09.1992 с.

БИИР ТАБЛИЦА ТААБЫРЫННАРА

(Икки улахан хоргуйуу туһунан өссө биирдэ)

Науканы айар дьон, учуонайдар, докумуону, бука, туох сыаллаах-соруктаах үлэ суруйалларыттан көрөн туттан-туһанан эрдэхтэрэ буолуо. Мин бэчээттэн, кинигэттэн ылан матырыйаалы тустаах кэм уратытын, автор туох санаалаах олорон тугу этээри оҥостубутун өйдөөтөхпүнэ эрэ тутта сатыыбын. Ол мин, коммунистическай идеология туругуран турар кэмигэр үөрэммит буоламмын, тугу барытын партияҕа, былааска эрэ туһалаах өттүнэн көрдөрөртөн куотуна сатыыр быһыым.

Ону тэҥэ бу суруйан эрэрбэр сыһыаннаах тиэмэ, мөккүөрдээҕин тэҥэ, үгүс дьоҥҥо тута тиийбэтинэн уратылаах. Бииринэн, саха киһитэ куһаҕаны, санаа баттыгаһа оҥостумаары, умна сатыыр үгэһэ баар. Бэл саастаах дьон, «оннук этэ дуо?», «ама доҕоор! Хантан ылан суруйалларый?» эҥин диэччилэр. Атын өттүттэн, коммунистическай идеология сэбиэт былааһа үчүгэйи эрэ дьайар былаас дэтэр тугу барытын киэргэтэн көрдөрөр ачыкыны кэтэрдэриттэн өй баайыллыыта сорохторго сибилиҥҥэ диэри сабыдыаллыыра биллитэлээн ааһар. Оннук дьон, ийэлэрэ-аҕалара хоргуйан өлбүт биитэр хаайыыга түбэһэн баран эргиллибэтэх да буоллахтарына, «миигин интэринээт абыраабыта, сэбиэскэй былаас киһи-хара оҥорбута» диэн өссө махталлаах буолааччылар.

Дьэ ити инниттэн, ааҕааччыбын мунаардымаары, мин тугу эмэ суруйарбар туох буолбутун чахчы баарынан көрдөрөр эрэ докумуоннарга олоҕурарбын ордоробун.

Урут «Хоргуйуу хантан кэлэр этэй?», «Сахаҕа кырыыстаах кэм этэ» диэн үөһэ ааттаабыт тиэмэбэр икки бөдөҥ ыстатыйаны анаабыттаахпын. Онно, бэрт элбэх докумуону өрө-таҥнары сыымайдаан, маннык түмүккэ тиийбитим:

1. Хотугу дойдуга киһи быстарара үгүс. Ол эрээри ураты кыһалҕалаах кэмнэргэ оннук быстарыы ордук ыараан кэлэрэ уонна киһини өтөрүнэн өрүттүбэт иэдээҥҥэ тэбэрэ. Сүүстэн эрэ тахса сыл устатыгар улахан сут Саха сиригэр түөрт төгүл кэлэн ааспыт. 1917 сыллаах революция иннинэ иэдээннээх хоргуйуу буолбут эбит: 1881—1887 сс., 1910 сылтан 1915 сылга диэри. Советскай былаас сылларыгар буолбут икки улахан сукка, айылҕа атаҕастабылынааҕар, дьон оҥоһуута ордук көйүүлээх иэдээҥҥэ тиэрдибит.

2. 1917 сылтан 1929 сылга диэри хоту олорор норуоттарбыт, үксэ гражданскай сэрии тэбиититтэн, табаларын сорох сиргэ 70—80, атын сиргэ 90 бырыһыаҥҥа тиийэ сүтэрбиттэрэ. Булт 1923, 1924, 1925, 1927 сылларга, күндү түүлээх кыыл кэлиитэ аҕыйаан, биир киһиэхэ тиксэринэн баара-суоҕа 30 солкуобайдаах дохуоту биэрбитэ. Итиччэ харчыга, холобур 1928 сыллаахха, ытыс саҕа кирпииччэ чэйи атыылаһыахха сөп этэ.

Соҕурууттан Саха сиригэр кэлэр аһылык, табаар быстах аҕыйаабытын таһынан, онтон өлүүлээн бэриллибити тиэрдии бэдэрээтинэн эрэ илдьиллэр кыахтааҕа. Онон таһаҕас хоргуйуу ааҥнаабыт сиригэр 8—7 ыйынан биитэр саҥа экономическай политика (НЭП) олоххо киириитэ хотугу норуоттары абыраабатаҕа. Киин Россияттан силистээн государственнай эргиэн тэрилтэлэрэ, үптэрэ-астара дэлэччитинэн, саа, булт тэрилин элбэхтик тиэрдэринэн туһанан, таһаҕаһы бэдэрээттэһэн таһааччылары бэйэлэригэр тардаллара уонна түүлээх көстөр сиригэр ким хайа иннинэ тиийэллэрэ. Кинилэр бастакы куоһурдара: түөрт аты тутан барар ындыыһыкка күҥҥэ 4 солкуобайы төлөөһүн, сүүс буут таһаҕаска үс бытыылка испиири биэрии. Атыыһыттарбыт дэнэр дьон, государство эргиэнин тэрилтэтиттэн кредит ылан, хас да ындыыһыты тутар кыахтаахтара. Оттон 400 гр бытыылка ууламмыт арыгыга 1925, 1926 сылларга Томпоҕо үс тииҥи, үс бытыылкаҕа бүтүн сарыыламмыт тириини биитэр таба саҕынньаҕы ылыахха сөп этэ.

Эргиэн үрэх баһыгар арыгынан, чэйинэн, табаҕынан сүрүннэнэр буолан испитэ. Элбэх түүлээххэ турбат табаар – бурдук, туус, саахар – аанньа тиэрдиллибэт буолбута. Уу суоллаах сирдэргэ бурдук тиийдэҕинэ да, түүлээх суох буоллун да, бурдуктаах лааппылар сабыылаах тураллара. Ол курдук 1927 сыллаахха хоту улуустарга наада буоларынааҕар элбэх аһылык, табаар тиэрдиллибитэ да, түүлээх суоҕунан, нэһилиэнньэҕэ тарҕатыллыбатаҕа. Онуоха эбии государственнай эргиэн, республика олохтообут сыана үрдүкү кэрдииһин кэһэрэ элбээн барбыта. Бултана илик булка иэс ылсыы-бэрсии – бу этэ олохтооҕу хабалаҕа киллэрэр ньыма.

3. Республика өттүттэн кыах тиийэринэн көмө оҥоһуллар этэ. Уон сыл устата хотугу омуктарга бэриллибит көмө кээмэйэ 1,7 мөлүйүөн кэриҥэ солкуобайга тэҥнэспитэ. Оттон хотугу улуустар гражданскай сэрии кэмигэр тэбиллибит ороскуоттара итинтэн икки бүк улахан этэ. Сити да үбүнэн ас-таҥас кэмигэр тиэрдиллибитэ эбитэ буоллар, дьон хоргуйуута тохтуур кыахтааҕа. Ону баара «Якутторг» да, «Холбос» да хотугу оройуоннарга таһаҕас тиэрдэр транспордара суоҕа. Инньэ гынан, эргиэн олохтоох тэрилтэлэрэ государственнай эргиэн үтүргэнин тулуйбаккалар 1926—1927 сылларга хотугу норуоттар олорор сирдэригэр баар лааппыларын, үптэрэ тиийбэтинэн, сабан, ол государственнай эргиэн тэрилтэлэригэр биэрэргэ күһэллибиттэрэ.

Итинник билиҥҥи рыногы санатар быһыыга-майгыга хотугу дьон, республика тэрийэр кооперативтарыгар кыайан тардыллыбакка, «Салҕабыл» общество көмөтүнэн эмиэ суол-иис мөлтөҕүнэн, ситэри туһаммакка, государственнай эргиэн уонна ити эргиэн кредит биэрэр «атыыһыттарбыт» дэнээччилэр хабалатыгар киирэн, хоргуйан, эстэн-быстан барбыттара. Холобур, хаһан эрэ Намҥа олорбут ламуттар, билиҥҥи Томпо улууһун икки нэһилиэгин дьоно, көһөн эҥин, имири эстибиттэрэ. Умнаһыттыйыы, үлэтэ суох хаалыы Халыма улууһугар, Абыйга нэһилиэнньэ чиэппэрин, Муомаҕа 41 бырыһыанын хаппыта.

4. 1917—1928 сыллаах сут саамай ыарахан содулунан хотугу норуоттары, бэйэлэригэр эрэмньилэрин сүтэрэргэ тириэрдэн, олох киэҥ далайыгар эрдиитэ суох тыыга олордон уһаарыыта буолар. Оттон ону бары норуоттары, ол иһигэр нуучча курдук улуу норуоту, биир күрүс советскай норуот оҥоруу саҕана ким да көннөрө сатаабатаҕа, көннөрөр да кыаҕа суоҕа. Холбоһуктааһын, ол аата колхозтары тэрийии, хотугу сир экономикатын өрө көтөхпөтөҕө. Уопсай үөрэхтээһин онно үөскээбит быһыыга-майгыга олохтоох норуоту «хараҥа олохтон» өрүһүйэргэ буолбакка, төттөрүтүн, эһэргэ көмөлөспүтэ. Олоххо туох үчүгэй баара атын сиртэн, соҕуруу дойдуттан эрэ кэлэр диэн өйдөбүл күннээҕи аһыыр-таҥнар кыһалҕатыттан улахан омуктар культураларыгар бүк бас бэринии бэйэни сэнэниигэ, бэйэ үтүө үгэстэрин умнууга тиэрдибитэ. Ол да иһин, эстии-быстыы төрүтэ хотугу норуоттарга ситинтэн саҕаламмыта.

Маны мин 1925 сыллаахха тэриллибит хотугу норуоттар олохторунан дьарыктанар комитет матырыйаалларынан ырытабын.

Иккис улахан сут сэриини кытта тэҥҥэ кэлэн баран, сэрии бүппүтүн кэннэ 1947 сылы кытта хабан таҥнары сатыылаан ааспыта. Сорох сиргэ, холобур Чурапчыга, Тааттаҕа, Ньурбаҕа, кураан 1939 сылтан саҕаламмыта. Баайаҕаҕа уон сылы быһа ааһан-арахсан биэрбэтэҕэ. Ити иэдээннээх сылларга колхозтар ылбыт үүнүүлэрэ биир гектарга таһаардахха маннык этэ: 1938 сылга 10,4, 1939 сылга 3,6, 1940 сылга 5,3, 1941 сылга 3,2, 1942 сылга баара-суоҕа 1,5, 1943 сылга 5,5 ц.

Ол гынан баран бу сырыыга киһи өлөрүн кэм да бэйэтэ оҥостубута. 1939 сыл саҥатыттан, 1938 сыллаах репрессия кэнниттэн, республиканы соҕурууттан кэлбит дьон салайбыттара. Бу дьон бастатан туран, «норуот өстөөхтөрүн» сыыһаларын көннөрөбүт диэн ааттаан, тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбаны эһэн, колхозтары күүһүрдээри иккис холбоһуктааһыны ыыппыттара. Онтон туох тахсан кэлбитин маннык сыыппаралар кэрэһэлииллэр. Урут, 1939 сылга диэри, сүөһү 70 бырыһыана биирдэм хаһаайыстыбаларга, колхозтаахтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар турбута. Күүс өттүнэн, нолуогунан күһэйэн холбоммут ити сүөһү ахсаана 1943 сыл тохсунньу 1 күнүгэр кэлэн 1940 сыл ити кэмин кытта тэҥнээтэххэ, 226044-нэн аҕыйаан тахсар. Итинтэн 1941—1942 сылларга 42344 сүөһү туох да туһата суох көнньүнэн өлөр. Колхозтаахтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар баара-суоҕа 8 тыһыынча сүөһү ордон, колхозтаах ыал аҥаара төрүт да сүөһүтэ суох хаалар.

Колхозтаах ыал хантан да аһыыра суох буола түспүтэ. Сэрии сылларыгар рабочай, сулууспалаах карточканан нуорма ылар буоллаҕына, колхозтаахха оннук нуорма олохтоммотоҕо. Сут кэлбитин көрө олорон республика салалтата «Барытын – фроҥҥа, барытын – кыайыы туһугар» диэн лозуну кэлиилии кэбэ олорортон атыны билиэн да, истиэн да баҕарбатаҕа. Инньэ гынан бурдугу государствоҕа туттарыы сорудаҕын колхозтар этинэн, арыынан толорорго күһэллэллэрэ. Ол инниттэн 1940 сылга 286, 1941 сылга 419, 1943 сылга 112 колхоз грамм да бурдугу колхозтаахтарга бурдугу дохуот быһыытынан түҥэппэтэҕэ. 1941, 1942, 1943 сылларга колхозтаах баһыйар үгүс өттө арыынан, үүтүнэн дохуот диэни аахсыбатаҕа. Эгэ, харчынан дохуот кэлиэ дуо?

Ити үрдүнэн колхозтаах байыаннай нолуоктан төҥүргэс нолуогар тиийэ араас түһээни бүтүннүү төлүөх, оборона фондатыгар үп биэриэх, заемҥа суруттарыах, Кыһыл Армияҕа бэлэх, итии таҥас ыыта олоруох тустааҕа. Балык, түүлээх булда, бириискэлэргэ таһаҕас тиэрдиитэ ити эмиэ кини эбээһинэһэ этэ.

Биллэн турар, обком салалтатын «ура-патриотическай» дьайыыта туохха тиэрдибитин, үөскээбит быһыыны көннөрөргө өйдөтүһэ, туруорса сатааччы дьоннор бааллара. Оннук дьону саба охсон иһэллэрэ. Оччотооҕу обком салалтатын сыыһаларын, олор туохха тиэрдибиттэрин туһунан урут сөптөөҕүн суруллан турар. Онон, үрдүкү салалта өттүттэн норуот кыһалҕатыгар туох сыһыан баарын көрдөрөр биир эрэ холобуру аҕалабын.

Иэдээннээх 1942 сыл сайын обком тэрийэр отделын сэбиэдиссэйэ Атражев, Ленин томун кыбына сылдьан, от үлэтэ Тааттаҕа хайдах барарын көрөр уонна обком бастакы секретара И.Л. Степаненкоҕа 1942 сыл атырдьах ыйын 18 күнүгэр маннык ис хоһоонноох телеграмманы ыытар: «Разгильдяйские темпы в работе объясняют «отсутствием» хлеба и других продуктов. Выставляют наглые требования – разрешить забой скота для питания колхозников, а также увеличить лимит хлеба и отпуск молока с ферм, независимо от выполнения молокопоставок государству…