Сүргэ көтөҕүү. Санааны кынаттыыр хоһооннор

Сүргэ көтөҕүү

Киирии тыл

Ойор күннээх орто туруу дойдуга олох суола улуу мөккүөр, түһүү-тахсыы, бүппэт түбүк үктэллээх. Маныаха Киһи барахсаҥҥа мунар-тэнэр, тууйуллар, кэмсинэр кэмигэр саппаҕырбыт санаатын сайгыыр, харгыска хаайтарбат дьулуурун сирдиир, олоххо тулуурун торумнуур биир сүдү күүһүнэн дириҥ толкуйдаах, уран тыллаах хомоҕой хоһоон буолар. Саха поэзиятын сүрүн уратыта – олоххо тардыһыыны көҕүлүүр, киһиэхэ тапталы иитэр тосхоло, кэрэҕэ, үтүөҕэ ыҥырар сырдык анала буолар. Ийэ тылбыт алыптаах күүһэ Алампа саҕаттан дьон кутун-сүрүн сымнатар, кэнчээри ыччаты үтүөҕэ, кэрэҕэ, кырдьыкка угуйар үйэлээх сирдьит буолар.

Бу хомуурунньукка саха поэттарын олоҕу туругурдар, санааны кынаттыыр хоһоонноро олоххо араас ыксаллаах, быһаарыылаах түгэннэргэ туһанар гына сүүмэрдэнэн киирдилэр. Сахабыт саргылаах тыла ыгыллыбыт, тууйуллубут түгэҥҥэ кыым буолан кылайан, санааны саҕыахтын, хараҕы аһыахтын, сүрэҕи-быары сөрүүкэтиэхтин, быыһал-абырал буолуохтун!

Өбүгэбит «Үтүө тыл – дьол» диэн бэргэн этиитэ оруннаах. Ол курдук, ардыгар олоххо биир үтүө тыл, чыпчылҕан түгэн сүҥкэн суолталаах буолар. Онон намыын тыллаах хоһоонтон ситимнэнэн, олох болоорхой өҥө даҕаны кустук буолан көһүннүн, бүгүн кыаллыбатах сарсын сатаннын, таптал ыраас иэйиитэ дьол биһигэр сирдээтин!

Күндү ааҕааччы, бу кинигэ хас биирдии саха ыалын иэримэ дьиэтигэр дьол, ситиһии, уоскулаҥ, ил-эйэ түсчүтэ, истиҥ доҕоро, мындыр сүбэһитэ буоларыгар баҕарабыт.

Киһини харыстааҥ

Сайа

КИҺИ

Киһи бу сиргэаан бастаан олорор,Алҕаһыыр, айар —барытын – аан бастаан!Эдэр буолуо,эмэн буолуо,Сааһыгарсааһы эбиэ —Аан бастаан.Үөрүйэх буолуосуоҕа өрүүМөлүйүөннэркүн төрүүОҥостубуталҕастара,Ол алҕастансэрэтээриХаалларбытсүүс да сүбэлэрэ.Кини эрэ дьиҥнээхтикТаптаабыттыы сананыа,Киниэхэҕэ хайаан даДьол тосхойуон кэтэһиэ…Тоҥуу хаарга соҕотохСуолун солоон иһэринКэтит айан суолунанКэлэн иһэбин диэ…Киэһэ күн киириитэИин таһыгар тохтуоҕа —Ол аан бастаан олорбутИкки атахтаах айана.Онно эрэ сытан, баҕар,Киһи сөҕүө бэйэтин —Аан бастаан олорбутунБилбэккэ аһарбытын.Киһи төрүүр аан бастаан,Киһи өлөр аан бастаан.Аһыныаҕыҥ КИҺИНИ.

Николай Литвинцев

КИҺИНИ ТАПТААҤ

Киһини таптыыртан ордукҮрдүк дьол баарын билбэтим,Дууһа долгуйуутун курдукДохсун күүс баарын өйдүөбэтим.Киһи олоҕун хамсааһына,Үрдээһинэ, намтааһынаБарыта онтон тутулуктаах,Онтон тахсар силистээх-мутуктаах…Оҕотук сааспын ааһан баран,Оройдоон, дьэ, өйдөөбүтүм ону,Баһырхай олоххо баҕаран,Миинэ түспүтүм ат долгуну.Уонна дьэ, бардам баҕам дохсун,Соргуга тардыһыым умсулҕана,Тымырбар сүүрэр хааным долгуна,Киһини таптыыр тапталым долгуна.Сүүрдэн-көтүтэн испитэ миигинЫраахха, ырааска ымсыырдан,Умайан, күөдьүйэн кэлэримСырдыкпын, күннэрбин уһатан.Киһини таптыыртан ордукҮрдүк дьол баарын билбэтим,Мин олорбут миҥэлээх олохпунКэнэҕэс туох диэхтэрин түүйбэтим.

Леонид Попов

КИҺИ ТУҺУНАН

Хайа, киһи буолбат дуо?Хараардымаҥ киһини!Ханнык эмэ үтүөтүнХата булан өйүөххэ:Өйүүн-сарсын бу киһиҥҮчүгэй буолан тахсаарай!Хайа, киһи буолбат дуо? —Халлаанынан арбаамаҥ:Хабах курдук үлүннэрэн,Хампарытан кээһиэххитХаарыаннаахай киһини!Өйүүн-сарсын өссө бэрт буол диэнӨйдөппүппүт ордук ини!Буолар-буолбат баайсыынанМуҥнаамаҥ даа, киһини!Эрэннэххэ, иэйдэххэ,Эр бэрдэ буолан тахсаарай!Киһилиитэ да суох киһиҥКэм итэҕэйдэххэ, иэйдэххэ,Киһилии киэптэнээрэй!Киһи аата киһи эбээт!

Сардаана Амгинская

Киһи барыта үчүгэйдээх,Хайаан да туох эмэ кэрэлээх.Ханнык даҕаны бүтэйбиккэТуох эмэ да кыламныыр эбээт.Ону көрөн кэмигэр эппит,Тылынан санаатын көтөхпүт,Баҕар, оннук бүгүн быыһаабытБаар буолаллар истиҥ-кэрэ дьон.Үтүө тыл үтүмэн кыаҕынанБуомурбут сүрэҕи эмтээбит,Кэрэ тыл кэрэмэн күүһүнэнКэрэни бу сиргэ үксэппит.Киһи хайаан да үчүгэйдээх.Таба эттиҥ дуо, ону алҕаан?

Олох – түгэн, олоҕу сыаналаа

Байаҕантай

Көстө уларыйар тулалыыр эйгэм.Түннүгүнэн чыычаахтар бииргэмэлэҥнээн олороллор. Ононкөтүтэн ааһаллар аттаах дьон.Бүгүн тэлгэһэҕэ оҕо күлэр.Бэрдьигэс хамсыы-хамсыы үүнэр.Сарсыныгар оҕонньор бэрийэраарыма бэс анныгар илимин.Кэм-кэрдии түргэнин!

Альбина Дегтярева-Айархаан

ТҮРГЭН ТҮГЭН

Уйгу-быйаҥ халлаантанТүһүө диэҥҥин сытыма,Бириэмэни таах ыытан,Халтай хаама сылдьыма.Биир чаас, икки чаас —Ааһар начаас,Бэлиэр биир күнБүппүт бүгүн.Арай бүппэтКүннээҕи түбүгүҥ…Олох – түгэн,Түгэн – түргэн.Олох-дьаһах бэйэттэнБарыта тутулуктаах.Онон барытын эрдэттэнТолкуйдаан оҥоһуллуохтаах.Биир чаас, икки чаас —Ааһар начаас,Бэлиэр биир күнБүппүт бүгүн.Түбүктээх түгэнАаһара түргэн.Олох – түбүктээх,Түбүк – түмүктээх.Барыта кыраттан саҕаланар,Күүһүрэн, кыаҕыран чаҕыллар —Уот кыымтан саҕыллар,Олох түгэнтэн таҥыллар.Биир чаас, икки чаас —Ааһар начаас,Бэлиэр биир күнБүппүт бүгүн.Арай бүппэтКүннээҕи түбүгүҥ…Олох – түгэн,Түгэн – түргэн.

Николай Чуор

ЧЫПЧЫЛҔАН

Олох сырдык кэрчигэ —Санаам сабын ситимэ,Чыпчылыйыах түгэнэ,Айар иэйиим үгэнэ,Абыраллаах сүүрээнэ,Аймалҕаннаах күүрээнэ.Олох чаҕыл күлүмэ,Доҕоччугум мичээрэ,Долгуйара, үөрэрэ,Оҕом омун үөрүүтэ,Харыһыйа көрүүтэ —Дьикти дьоллоох мүнүүтэ.Олох сыччах биир чааһа —Онно санаа ырааһа,Дууһа иэйэр сылааһа,Сүтэн эрэр сөкүүндэ,Бүтэн эрэр мүнүүтэ,Үйэлэргэ үөрүүтэ!Түптэлэнэн түһэммит,Түгэн тугун билбэппит,Түргэтэтэ сатааммыт,Төһөлөөҕүн көрбөппүт…Түгэн – олох кэрчигэ,Умнуллубат дьиктитэ!

Николай Литвинцев

Күнү өрөөмөҥ, өрөтүмэҥ,Олох тэтимин бытаардымаҥ,Саҥаны айар дьүккүөргүтүнэнКимэн иһиҥ туох баарынан.Кэм кэмчи, бириэмэ кылгас,Бүппүтэ эрэ баар буолуоҕа,Эдэр сааспыт да чычырбас,Эмиэ элэс гыныа турдаҕа.Онон күҥҥүт баарына,Күүскүт-уоххут баарына,Түһэн биэриҥ, айыҥ-тутуҥ,Оҥостуҥ кэлэр олоххутун.Бүгүмэҥ бүтэй чуумпуга,Суураллымаҥ хараҥаҕа,Ол буолуо олох муудараһа,Айымньылаах үлэ кыаҕа.

Семен Данилов

ОЛОХ МУУДАРАҺА

Сарсыарда, күнү кыттаСыыдамнык ойон тураат,Айыам мин олох бастыҥЫрыатын. Оннук, быраат!Күнүм, быгаат, тэмтэйэОйон тахсар халлааҥҥа.Мин саныыбын: «Чэ, бэйи,Күнүс ордук тахсыаҕа».Күнүһүн олох дуоланТүбүгэ илдьэ барар:– Чэ, бээ! Киэһэ, быыс булан,Суруйуллуо, – диэн буолар.Онтон киэһэ, барыҥыйУуну, тыаны сабыыта,Сылайбытым баһырхай:– Хааллын олох ырыата…Ол курдук устан ааһыаӨйдөппөккө олоҕуҥ,Айыаҥ суоҕа, баттаһан,Бастыҥ ыра ырыаҕын.Ойон тур күнү кытта.Уонна күүскүн баттаһа,Уһаппакка ай, таптаа —Ол – олох муудараһа.

Сайа

Утуйуом тугу да гыммакка —Бу дьоллоох мичээрбин соппокко,Эйигин кытары биир күнүмАлтыспыт үөрүүтүн тыыппакка.Суоҕу баар кэриэтэ саныахха —Дьолу да оҥорон көрүөххэ.Бүгүҥҥү түбэһэ түһүүнүДьылҕаттан бэлэх дии саныахха.Ардыгар улуу да ырыаныАҥаардас биир этии күүһүрдэр.Ол курдук чуҥкук да олоҕуСоҕотох биир түгэн киэргэтэр…

Олоҕу ылын хайдах баарынан

Леонид Попов

Үрүмэччи көтөрө

Үчүгэйин баҕаһын!Оттон мин оннукОнчу көтүөм эрэ суоҕа.Оннук көтүөм кэриэтин,Миигин, баҕар, ыт сиэтин!Сыттык түүтэ барахсанСымнаҕаһа сылаанньытар,Оттон мин оннукОнчу сымныам эрэ суоҕа.Ол кэриэтэ —Чугуун буолан тохтуоҕум,Тимир буолан ууллуоҕум.Көнөтүнэн, судургутукОлорорум миэхэ ордук —Киһитинэн киһи курдук:Эйэлээхтик, арыт уордук;Сорох арыт сордоно,Дьону кытта дьоллоно…

Николай Чуор

КИҺИ ТУҺУНАН

Киһини судургутутанСибэтиэй оҥоро сатаама,Эбэтэр уустугурдан,Халыыбынан хаамтарыма.Чаҕыл күннээх халлаанныыКиһи үөрэн чэмэлийиэ,Арыт хараҥа былыттыыХараастан даҕаны ылыа.Күөх сааһы көҥүл ыытан,Күлүм-чаҕыл күллэриэ,Самаан сайыны сатыылатан,Саамал кымыс дэбилитиэ.Күһүн кэлиэ, көмнөх түһүө,Күдэн туман бүрүүкүө —Син ол тэҥэ олоххо эмиэТыйыс тымныы тыына биллиэ.Олох дьолун туһа диэнКиһи Сиргэ айыа-тутуо,Арыт, баҕар, иҥнэн охтуо,Онтон эмиэ туран кэлиэ.Киһи – туспа айылҕа!Ол иһин араастаах дьылҕа!Киһини судургутутумаҥ,Сибэтиэй оҥоро сатаамаҥ!

Байаҕантай

ЭБЭТЭР

Олоҕуҥ муҥур чыпчаалыттан дуу,дириҥ уораҕайын түгэҕиттэн дуутаҥнары өҥөйөн көрүөҥ дуу,эбэтэр өрө хантайа сатыаҥ дуу?Кыайтарыы күннэрин, кыайыы күннэринырытан көрдөххүнэ аахтарабилиэҥ дуу туох атыннаахтарын,эбэтэр син биир эбиттэрин?Ыраатан баран эргиллэн көрдөххө ону,кыайыыҥ күнэ солуута суох буолуоҕа.Кыайтарыыҥ да күнэ олус оннукый быыһа хараҥа буолуо суоҕа.Кыһаллыбакка олоруох баара,кумаардаан да көрбөккө. Кыаллыбат ол…

Сайа

БААЛААМАҤ, ДЬОНУМ!

Сыыһаны гымматаҕым,Сымыйаны саҥарбатаҕым —диэбэппин.Сыыһаны гыммытым —билбэппиттэн.Сымыйаны саҥарбытым —аһынарбыттан.Бэйэҕэ эрэ аньыыта биллэрБэргэн сымыйа баар буолар,Бааһырпакка, абырыыр,Баҕар, эмтээҕэр туһалыыр,Тимирэн эрэри быыһыыр…Баар этэ биир тылтан көнньүөрбүт,Сымыйа салгынтан тирэммит —Ол иһин хардыыта кэҥээбит…Баар этэ биир кыымтан күөдьүйбүт,Сымыйа кутааҕа иттибит —Ол иһин кыһыны тулуйбут…Баар этэ биир түүнтэн дьолломмут,Сымыйа иэйиигэ эрэммит —Ол иһин кэрэни өйдөөбүт…Баалаамаҥ, дьонум!Сыыһаны гыммытым,Сымыйаны – саҥарбытым.

Мария Алексеева

Баалаабаппын

БукатынАаспыт күнМөккүөрүн,Көрүн,Көҥүлүн,Үтүөтүн,Мөкүтүн,Үрүҥүн,Харатын —Барытын.Ааһар аастын,Оһор остун,АйанныыбынОлох устун.

Сайа

Кэтэһимэ олохтонКэрэни эрэ.ҮөтүмэҮчүгэйи эрэҮйэҥ тухары.Соһуччу буолуо суоҕаоччоҕоСуорума сурах,Аһыыта суох буолуоТаптал таҥнарыыта,Абата суох буолуоАлбын да арыллыыта.Өҥ сайын буолуо диэнҮөрэ-көтөҮтэһэҕин бэлэмнээмэ,Дьикти киэһэ буолуо диэнДьиэҥ аанынДьэллэмниктэлэйимэ.Кэһэлтэлээхбуолуо суоҕаоччоҕоКэс тыл кэһиллиитэ,Оннук охсуулаахбуолуо суоҕаОлох даогдолуйуута.Санаабытыҥ барытаСатанан иһэригэрсаараныма,Күнүм мэлдьикүлүмүрдүү туруо диэнкөһүтүмэ.ОччоҕоХайа да сибиэнСэрэппэккэ эрэситэн кэлэнсиэ суоҕа,Ханнык да ситимХаһыытаппытынан ыланбыһа барыа суоҕа,Хараххын саатаппытХаарыан сулуһуҥХаллааныҥ оройуттанХалбарыйан барараХараастыылаахбуолуо суоҕа.Кэтэһимэ олохтонКэрэни эрэ.

Савва Тарасов

Олохтон эрэйимэ олус элбэҕи.Оонньуурдаах харыйа курдук кини.Күлүмүнэн көрсөр көргө кэлэриКүн сирэ барыта маннык диирдии.Ол харыйа аттыгар сылдьардыы санаа,Кэрэ оонньуурдарын кэрэхсээ, баҕар.Биири эмэ тал бэйэҕэр, атыны – анааБилэр да, билбэт да дьоҥҥор барыларыгар.Үлтүрүйүөхтэрэ сорох оонньуурдар.Үйэтэ суохтар кинилэр, үчүгэйдэрин иһин.Үрдүктэн көөчүктүөхтэрэ, оттон атыттар —Үтүмэх да маһынан тиийбэккин.Баар буолаллар маннык киэһэлэргэБаламат соҕус дьон урдустара —Тардыһа сылдьар тардыахтаах илиилэрэТарбачыһа, суохха да уунуохтара.Ким эрэ ылыа үчүгэйгэ үлүмнэһэн,Хаалыахтааҕар диэн ким эрэ хаһааныа:Бу сиргэ букатын кэллим дэнииттэнБуорга сирэйин анньан туран муҥнаныа.Тиксиэ дуо, биир эмэ эйиэхэ?Ол туһунан эрдэлээн этэр уустук.Былдьаһан, умса-төннө түһүмүөххэ,Туох тиксэр – им-ньим күүтэр ордук.Эрэйимэ олус элбэҕи олохтон,Эрэнэбин сөптөөҕүнэн хардарыаҕа.Баҕар, ыйытыахтара: «Эн… оттонОонньуур аҕалбытыҥ дуо бу харыйаҕа?»

Киһиэхэ кыра наада

Леонид Попов

Баараҕай баай хара тыаттанБаара эрэ мин ыллым ытыспарКүп-күөх быыкаайык туорааҕы.Күп-күөх үчүгэй баҕайы! —Уонна, оҕолоор,«Оо, өлбөтөх киһи!» дии санаатым.Улуу өрүс уйгулаах уутуттанОмуртум мин омурдуу ууну,Утахпын ханнарда даҕаны,Олус да минньигэс баҕайы!Уонна, оҕолоор,«Оо, өлбөтөх киһи!» дии санаатым.Эргиччи көрөр күн анныттан,Эргийэ хамсыыр Сир буоруттанМиэхэ диэн бэрт кыра наада,Бэрт кыра, дуона суох наада!Оччоҕо, оҕолоор,Уһуннук да уһуннук олоруом!

Суоһааны

Ким эмэ этиэ дуоДьол диэн тугун?Чороон от сэбирдэҕэрСиик таммаҕа кылбачыйар.Ол уҥуор атаххаКэбиһиилээх от турар.Санаам сырдыыр. Куруйар.Ол бадаҕа эмиэДьол буоллаҕа бэйэтэ.Сардаана АмгинскаяСүрэҕиҥ баҕа санааларынАйыыларгар эрэ итэҕэй.Хос санааны ытыннарбакка,Ылыммыт суолгун эрэ тутус.Санааҥ түһэр, эрэлиҥ эстэр,Мөлтүүр, кэбириир түгэннэргэрЭн таптыыр кинигэлэргин аах,Таптыыр араадьыйаҕын холбоо.Олох кыраттан, быыкаайыктанСанааҥ соһуччу көтөҕүллүө,Күн сарсыҥҥыттан сабыыс-саҥаОлоҕуҥ ыллыга тыргыллыа.Айыыларгар эрэ итэҕэй,Олохтон истиҥи эрэ ыл.

Семен Данилов

БУЛУОХХУТ БАРЫТЫН

Мин анаан Дьолу көрдүүбүн —Булабын Сор суолун,Үлэ көлүйэр көлөөҕүн,Олох дьоло суоҕун.Мин анаан Кырдьык көрдүүбүн —Албыны булабын,Албын абыгар өрүүтүнСиэртибэ буолабын.Мин анаан Таптал көрдүүбүн —Булабын Кырыыһы,Доҕор абааһы көрүүтүн,Сэнэбил кыһыытын.Мин анаан Ырыа көрдүүбүн —Булабын Хоп сибин,Олох дьээбэтин, күлүгүнКэрэһи кэпсээнин.Көрдөөбөт кэммэр соһутанКэлэллэр: Дьол, Таптал,Үйэм үчүгэй ЫрыатаКырдьык кынаттаах.Онон бар дьоммор этэбин:– Көрдөөмөҥ анааҥҥыт.Дьоннуу олоруҥ, үлэлээҥ —Булуоххут барытын.

Николай Чуор

ХАҺААНЫМАҤ

ХарысхаллаахХайҕал тылынХаһан эрэЭтиэхпит диэнЭрэнимэ!Үтүө тылыҮйэ сааскаӨйдүүр курдукЭрдэ-сыллаЭтэр буолуҥ!Хомнуо хойутХомойботтууСанааҕытынСайаҕастыкСайа этиҥ!ХаарыаннаахайХампа күөххүтКэхтэр кэминКэтэмэҕэйдээнКэтэһимэҥ!ХарысхаллаахХайҕал тылынХалтайынанХара кэмҥэХаһаанымаҥ!СуоһааныБиир таммах харах уутунанЫгыллан тахсыбытЫарахан санааныЫндыы гынан ылынанТэҥҥэ сүксүөх-көтөхсүөх,Ичигэс санаалаах, итии сүрэхтээхЭн таскар баар буоллун мэлдьитин.Саха киһитэ – бүтэй, бүөм,Кистэниэ, бэйэтигэр бүгүө,Бүүтүйэлээн бүтэйдии бүөлэниэ.Ол ону сэрэйэн, таба көрөн таайанКэмигэр өйүөх, өйдүөх,Эрэллээх илиитин уунуохЧугас доҕордоох буол өрүүтүн.Санааны сайа этиһэр саҕа үчүгэй эмпТуох баар буолуой, киһиэхэ, бу күҥҥэ.

Алампа

Итии илиинэнИбигирэтэн тутуһар,Истиҥ тылынанИһирэхтээн кэпсэтэрЭгэлгэ энэлгэҥҥэЭтиппэт эмп…

Сардаана Амгинская

МАХТАЛЛААХ БУОЛ

Туох барытын үтүө түмүгэ —Бу киһи киһиэхэ махтала.Сүрэхтэн этиллэр истиҥ тыл,Харахтан саҕыллар уйан күүс.Этиллэр махтал судургутук,Тиэрдиллэр кини кэбэҕэстик:Кими даҕаны куоттарбакка,Махтал тылынан тумнубакка.Махтал сыдьаайа хааччаҕа суох,Махтал үтүөтэ муҥура суох.Махтал – айыылар алгыстарынСүрэхтэн сүрэххэ тиксиитэ.Махталы хаһан да эрэйимэ,Махтанаргын хаһан да умнума.

Афанасий Чугунов-Нооһой

СЭЛЭҺИИ

Күн устата көрсөҕүнЭҥин бэйэлээх дьоннору,Эдэрдиин-кырдьаҕастыынКүлэ-үөрэ алтыһаҕын,Олохтоох истиҥ сэһэниОлортон мэлдьи ситиспэккин.Бэйи, тохтоо!Кэпсэтэр эрэ киһилиинСэлэһии мэлдьи тэнийбэт,Сэлэһии – толору этинии,Бэйэни ситэри өйдөһүү,Сэҥээрии, сонуну күөдьүтүү,Сатаан ону быһаарыы.Тулалыыр эйгэни тургута,Тугун-ханныгын сырдатаАтылыы анаарыы,Аһаҕастык этинии —Сэлэһии ураты ирдэбилэ,Сэргэх, дьоһун төрүтэ.Дэлэй сэһэн арҕаһынДэҥҥэ таба тайаннахха,Дьолуо күнү эбинэҕин,Дьоллоох курдук сананаҕын!Сардаана АмгинскаяСаҥата суох манньыйа сылдьар,Бэйэ дьолун мунньунар – эмтээх.Сүрэххэр – таптыыр киһиҥ уоһа,Хараҕа, баттаҕа, илиитэ…Хайдах туттубута, көрбүтэ —Туохтан тулаҥ тырымнаабыта…Тугу бүтэҥи куолаһынанКистээн эйиэхэ кэпсээбитэ…Онтукаҥ күннээҕи түбүгүҥБараммат тиһилигэ буолан,Эн санааҥ тула эриллэрэ —Сүрэх дьолтон угуттанара…Саҥата суох манньыйа сылдьар,Бэйэ дьолун мунньунар – эмтээх.

Санаарҕатар саппах санаа – сайҕан!

Суоһааны

Ким эрэ кэлэн сэргиэ,Кэрэхсиэ диэнКэтэһимэ.Атын харах таба көрөнТардан ылыа диэнЭрэнимэ, эрэйимэ.Ити барыта санаа ирбинньигэ,Эркиҥҥэ оонньуур күлүктэринИлиигэ туттарбат көрүнньүгэ.Өрө тардыах, үүннэриэх —Бэйэҥ эрэ дьиҥэ.Халыҥ халҕаһаны, хараҥаны уйуохЭмиэ бэйэҥ эрэ.Киэр хайыһыма.

Варвара Потапова

Албын-көлдьүн суолгаУгуйар,Чэпчэки олоххоКучуйарХос санаа,Оо, бырах миигин!ТутуумКуормаһыт эрдиитин —Сүүрүк утары минЭрдиниим…Сыалбар сотору, баҕар,Тиийимиим…

Алампа

ТУОХТАН?

ТуохтанСүдүрүүннээх санааларСүнньүм үүтүнэн сүрүннэнэн,Сүрэхпэр сөҥөр буоллулар?ТуохтанСаппахтаах санааларСанным үүтүнэн сааллан,Санаабын саппаҕыртылар?ТуохтанӨһөхтөөх өйдөрӨттүгүм үүтүнэн үктэллэнэн,Өйбүн өһөрдүлэр?ТуохтанБарбах майгыларБаспынан батарыта киирэн,Баспын баттаатылар?ТуохтанЫарахан санааларЫга анньан киирэн,Ыар баттык буоллулар?Күннээҕи олох күөмчүтэКөй салгын буоланКүлүктүү көттөҕө дуу?Сүҥкэн олох сүдүрүүнэСүлүһүн буоланСүрэхпэр сөҥнөҕө дуу?Халыҥ олох хапсыыраХаларык буоланХарахпын саптаҕа дуу?ЭбэтэрЭрэй баҕайы илбиһэЭтэр тыла суох буоланЭппэр иҥнэҕэ дуу?МиигинХаххалыыр хара санаа – халбарый,Күлүктүүр күтүр санаа – күрэн,Баттыыр балыыр санаа – бар,Ынчыктыыр ыар санаа – ыһылын,Санаарҕатар саппах санаа – сайҕан.

Леонид Попов

Саараҥныыр санааларым —Аналлаах атастарым!Үөрэр да күммэр,Куруйар да хонукпар,Утуйбат да түүммэрМиигиттэн өрүү арахпатАналлаах аргыстарым —Саараҥныыр санааларым!Саарбахтаан барантаптыыбын,Саарбахтаан баранайанныыбын.Хоттохпуна да саарыыбын,Хоттордоххо да саарыыбын.Оннук эрэ буола турдун,Саарбахтыыр санаам туругурдун!Саарыыртан саҥа суол тобуллар,Саарыыртан барыта оҥоһуллар.Оннуга суохОлоҕуҥ да олох буолбат,Тапталыҥ да таптал буолбат.Оннуга суохЫалдьыбаккын, хомойбоккун,Үөрбэккин, дьолломмоккун,Ол аата,Олох олорбоккун!

Алампа

АТААС

АлысАлтаҥҥа-көмүскэ аралдьыйыма,ОлусОйууга-оһуорга охсуллума,Барытын барҕалаа,Быһатын быһаар!..Сынньалаҥ даа сылаалаах,Дьаарбаҥ даа салгымтыалаах,Салгын аайыттан санаарҕаама,Тыал аайыттан сынтайыма.Уу эрэ дириҥ,Умуһах эрэ хараҥа,Хаар эрэ халыҥБукатын буолбат.

Иван Мигалкин

ДУУҺАҔАР ТУГУ САНЫЫРГЫН

Дууһаҕар тугу саныыргын кырдьыгынан кэпсээ,сүрэххэр тугу кистииргинсэмэйдик доҕоргор сэһэргээ —оччоҕуна чэпчиэҥ,санаалыын ырааһырыаҥ…Олорор олоххо, дьулуһар үрдэлгэтардыстар буоллаххына эн,дьону истиҥник өйдөө,дьоҥҥо тапталынан олор!Эн, аһаҕас буол – дууһаҕынан,кытаанах буол —норуоккун таптыыр сүрэххинэн!

Алампа

ОлохОннук-маннык,Ону ордукОҕолор, одуулааҥ!Кэмчиэрийэр кэскил,Кэлэҕэй кэмэлдьиКэмэ кэлэр.Кэтэххин тарбан,Кэннигин көрүн!Олус уйуһуйума,Алыс айманыма,Ааккын сүтэримэ.Бостуой,Боростуой,Бэйэҕэр бэлиэМэлдьи буолуо.Ону оройдоо.Оннооҕор буолуоҕуОноллоон одуулуоҥ.Бары баттыгас,Барбах баламатБар дьоҥҥоБаарын иһинБаскын угума,Баҕаҕын бараама.Көр-иһит,Күл-сал,Көнө майгыКөҕөрөн көстүө.АлампаСанааргыыр саххаСаҥа санааСайдан тахсар.Өһөн сырыттахха,Өрөгөйдөөх өсӨрүкүйэн үөскүүр.Эрэйдэнэн истэххэЭгэлгэ санааЭриллэн элбиир.Курутуйан олордоххо,Кулан хоһоонКутуллан хойдор.Оонньуу-көрүлүү сырыттахха,Ойуу-бичик санааОройго ончу охсуллубат.Кыһалҕа кыһарыйбатаҕына,Кылаан-өргөс санааКыратык да кыбыллыбат.

Наталья Харлампьева

Хардааччы тымныы санааттанХарыстаа, доҕоруом, сүрэххин!Биир киһи баламат быһыытынанБуруйдуу санаама бар дьоҥҥун.Харыстаа сүрэххин кэлэйииттэн,Хом санааттан, өстүйүүттэн.Харыстаа үтүөҕэ итэҕэлгин,Харыстаа, доҕоруом, сүрэххин!

Алампа

Сылаас уубуттан туран,Сынньаммыт өйбүнэнСыаналаан көрбүтүм:Куһаҕан даҕаны үчүгэйэ һуох,Кутурҕан даҕаны үөрүүтэ һуох,Ытыыр даҕаны күлүүтэ һуох,Ыксал даҕаны сынньалаҥа һуох буолбат.Ол-бу санааныОлох долгунаОҥорор эбит,Үтүргэн-хабырҕанҮтүөҕэ үөрэтэр эбит…Үөрүүлээх олоххоҮтүө өй үөскээбэт,Сынньалаҥ олоххоСытыы санаа сыстыбат,Көҥүл көргөКөй санаа көөйнүбэт,Сырдыкка сылдьанХараҥаҕа хайыспат,Тот сылдьанАччыгы араарбат,Тойон олоххоТокуру торумнаабат эбит.Хата, эрэйдээх олохЭҥиҥҥэ эрийэр,Эгэлгэни этитэр,Батталлаах майгыБаһы хамнатар,Бадаҕы биллэрэр,Өлүүлээх үйэӨйү үксэтэр,Кыһалҕалаах олохКырыымчыгы санатар,Кырдьыгы булларар эбит.

Семен Маисов

ДЬОЛ УОННА СОР

Дьоллонуу хараҕын уута(Олус сэдэх, кэмчиДа буоллаҕа)УоннаСордонуу хараҕын уута —Амтаннара биирдэр……Арай кутан биэриим —Долгуйууттан тахсыбытХарах уутун эйиэхэ,Билиэҥ этэ дуо арааранХаннык иэйии түмүгүнХантас гыннаран испиккин?Күллэхпинэ – туора дьон:«Дьолломмут», – дии саныыллар,Ытаатахпына – билбэт дьон:«Сордоммут», – диэн сылыктыыллар…Сороҕор күлэрим – мин сору көрөрүм,Ардыгар ытыырым – мин дьоллонор туругум…

Николай Чуор

ҮТҮӨ САНАА КЫНАТА

Үтүө санаа кынатыгар уйдаран,Уоттаах таптал сулуһунан ыйдаран,Үчүгэйиэн, ити киирэн кэлбитиҥ,Санаам хоту үтүө тылы эппитиҥ.Самнан сытан үөрбүтүнэн туран кэллим,Олоххо, эйиэхэ тардыстым,Күнүм көрдө, сүрэҕим уота төлөннүрдэ,Дууһам ыллаан, дьикти иэйиим уһугунна.Умнуом суоҕа кэрэ киһи киирэн кэлбит үөрүүтүн,Өрүү өйдүөм ыраас суобас истиҥ-сылаас илдьитин,Хайдах эрэ тырым-ирим чоҕулуччу көрбүтүн,Поэзия музатын миэхэ бэлэх ууммутун.Санаам миэнэ ып-ыраас,Дууһам, иэйиим чап-чараас,Сүрэҕим өрүү сып-сылаас,Дэбил олоҕум эмиэ араас.Күн сиригэр Киһи эрэ өйдүөх тустаах киһини,Оннук эрэ буоллаҕына, үтүө, кэрэ өрөгөйдүөхтуһа ини,Дьэ, ол иһин үтүө санаа кынатыгар уйдаран,Олох устун баран иһиэх, өрүү үөрэ долгуйан!

Наталья Харлампьева

Олох амтана ньулуйбут,Таптал сулуһа сууллубут,Чугас дьонум дьиппиэрбитКүннэрэ этэ ол.Биир халыан таксига олорсонАйаннаан испитимМаҥантан куоракка.Ардах ытыыра,Тыал үөһэ тыынара,Хара тыам аймана сүүрэрэСуол кытыытынан.Суох этэ тулабарМин ардаҕы үтүктэрбинТохтотуох айылаахСырдык күүс…Онуоха эппитэ таксист,Кыыһырбыт оҕонньор:«Ыл, хотуой, ытаан бүт,Айыка, мин бүтүннүү илийдим!Таһырдьа – ардах,Иһирдьэ эмиэ уу,Баҕа дуу, балык дууҮһүбүн дуо мин?Ким барбыт – төннүөҕэ,Сүппүт – көстүөҕэ,Хаалбыт – бэйэтэ ситиэҕэ,Оттон бу ардах, көрөөр да,Куоракка тиийбэккэ астыаҕа!»Мыраан үрдүттэн көстүбүтэКүлүмнэс Туймаада.Таксист уонна айылҕаОл курдукАрдаҕы мэлдьэспиттэрэ.…Дууһабар былыттарМуста эрэ түстэллэрАҕыйах ити тылМиигин быыһыыр:«Ким барбыт – төннүөҕэ,Сүппүт – көстүөҕэ,Хаалбыт – бэйэтэ ситиэҕэ.Быстах ардах, көрөөр да,Букатын сотору астыаҕа!»Кэмсинии

Алампа

АаспытАрдах уутун курдукАаһан хаалар.Кэнники кэлэнКэрэгэйин билэнКэмсиммитиҥ иһин,ОҥоһуллубутОнчуОлоҕуттан уларыйбат.

Вениамин Миронов

КЭМСИНИИ ТУҺУНАН

Кэмсинии баарБары дьаҥтанбастыҥ эмп:Үтүөмсүйүүттэн,Өйдөөҕүмсүйүүттэн,УлахамсыйыыттанУонна да эҥин-араасЭгэлгэ куһаҕан быһыылартан.Билэр киһигинСиилээн хоһулуоҥ,Чугас доҕоргунҮөхсэн да туруоҥ…Ааспытын кэннэАлҕас кэбилэнним диэнАнаара санаанАһарына сатыаҥ —Ол кэбэр быһыыгын,Ол кэһэхтээх тылгын.Тылтэһии чыычаахтыыКөттө да —тутуоҥ суоҕа,Тыыннааҕыҥ тухарыКэмсинии,дьэ,сордуоҕа.Аны,хаһан да,Айахтаппат буолуумАаргы тылы,Отойуонна, дьэ,Оҥостубат буолуумОлуона быһыыны.Кэмсинэммин —Киһи дьүһүлэниэм,Кэмсинэммин —Кэрэҕэ тиксиэм.

Семен Маисов

КЭМСИНИИ

Төрөөбүт төрүт сир кэрэтэТуспа дойдуларынанТуоххаһыйа тэлэһийэн сырыттахха,Ордук күүскэ өйдөнөр.Төрөөбүт төрүт тыл кэрэтэАтын омуктардыынАтыннык алтыһан саҥардахха,Ситэри ситэн сыаналанар…Чугас киһигин чугурутан баранЧуҥкуйдаххына эрэ —Чычаас санааҕыттан кэлэйэн,Чанчыгыҥ кылбайар.Доҕор киһигин доҕолоҥнотон баранДолгуйдаххына эрэ —Дааргы өйгүттэн кэмсинэн,Дар уҥуох хаҕыҥ хаалар.Икки атах Орто ДойдугаОлох олорорун тухарыОмнуо майгытыттанОтох дьылҕаланар.Туора харахтаах сир үрдүгэрСириэдийэрин тухарыСиппэтэх санаатыттанСитэри тыллыбат…

Сайа

Этиэхтээхпин эппэтэҕимБиир кэрэ да киһиэхэ.Кэлиэхтээхпин кэлбэтэҕимКэлтэй хаалбыт киэһэҕэ.Кэмсинии!Аны кэлэн кэмсинии,Аанай тылга ытаныы,Ааспыт дьолу аһыйыы…Олох уута таҥнарыУстубатын билэбин,Ол да буоллар утарыТыалга тылбын ыытабын:Этиэхтээхпин этээри,Кэлиэхтээхпин кэлээри,Кэмсинэрбин тиэрдээри…

Леонид Попов

КЭМСИНИИ

Соҕотох буоллахпына,Сорох ардыгарКэмсинии дууһабарКиирэн кэлэр,Кэмсинэбин —Киһи буоллун да итэҕэйэн,Кирдээх-хохтоох дьоҥҥоКииртэлээн биэрэрбиттэн.Кэмсинэбин —Туохха эрэДубук туттан,Туора дьон хараҕар —Туоратык көстөрбүттэн.Кэмсинэбин —Арыт алҕаһаан кэбиһэн,Атааннаах дьонум айаҕарАһылык буоларбыттан.Кэмсинэбин —Кыайыахпын да кыайбакка,Кыраттан тэптэрэн,Кыһалҕаҕа киирэрбиттэн.Ол эрээриАйхалланыах айылааҕыАйхаллаан-уруйдаан,Ааҕааччыларбар ааттаннаҕым.Этиллиэх айылааҕыЭтэн-тыынанЭлбэх дьон уоһугар киирдэҕим.Сириллиэх айылааҕыСирэн-сэмэлээн,Син тугу эмэни туһалаатаҕым.Атын дьон айаҕынанАйдаарбытым диэн суох.Туспа киһи куолаһынанТойук туойбатаҕым.Бэйэм бигэ тыллаахпын,Бэйэм ыллыыр ырыалаахпын,Ол буоллаҕа буолуоОлорор олохпорУлахан дьолум диэн!Сардаана АмгинскаяБуруйданыыга тиийбэт куолу,Буруйданан суолгун быстыма.Бэйэҕэр накаастабыл буланБаай-тала кэлиэн бытаардыма.Киһи саныыр санаата, өйө,Эппит тыла иччилээх эбээт!Эн үчүгэйи ыраланаат,Туолуутун тоҕо тохтотоҕун?Тоҕо санаанан үрэйэҕин,Дьол кэлэрин кэбирэтэҕин?Тоҕо эн бачча сааскар диэриБэйэҕин сатаан ылыммаккын?Буруйданыма, бырастыы гын,Олоххор эрэлинэн эрдин!

Санааҕын түһэримэ

Иван Гоголев

САНААҔЫН ТҮҺЭРИМЭ

Сырдык күнүс кэнниттэнСанньыар киэһэ буолуоҕа,Сандал күнүм мунчааран,Саҕах уҥуор саһыаҕа.Санааҕын түһэримэ,Түһэримэ санааҕын,Күннээх ыраас сүрэххэКүнүм киирбэт букатын.Сэмэй чуумпу кэнниттэнСиллиэ-буурҕа буолуоҕа,Силистэри сиҥнэстэн,Симэхтээх тиит сууллуоҕа.Санааҕын түһэримэ,Түһэримэ санааҕын,Ханнык да тыал тоһуппатХаҥыл санаа кынатын.Хаарыан сайын кэнниттэнХахсаат кыһын кэлиэҕэ,Хагдарыйан, иинээхтээн,Хампа күөҕүм өлүөҕэ.Санааҕын түһэримэ,Түһэримэ санааҕын,Тойук-ырыа сылытарТоҥуй дьылҕа дьыбарын.