banner banner banner
Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш
Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш

скачать книгу бесплатно


импульсли, бир ёки бир неча титраш таъсиридан (масалан, уришдан) ташкил топган, ?ар бирининг давомийлиги, таъсир частотаси 5 Гц дан кам бyлганда, 1 с кам бyлади.

Локал ишлаб чи?ариш титрашининг манбаълари урадиган, уриб-айлантирадиган ва айлантирадиган пневматик ёки электр юритмали механизациялаштирилган ?yл машиналари бyлади. Урадиган таъсирли машиналар титраш принципига асосланган. Уларга ?оп?о?ли, кесувчи, ?айтарувчи бол?алар, пневмозичлагичлар киради. Уриб-айлантириб таъсир ?иладиган машиналарга пневматик ва электр перфораторлар киради. Айлантириш таъсирига асосланган машиналарга силли?лаш, пармалаш машиналари, электр ва бензин моторли арралар киради. Шунингдек, ма?аллий титраш чархлаш, эговлаш, силли?лаш, полларни жилолаш ишларида ?ам бyлиши мумкин. Ундан таш?ари, буюмларни ?yлда узатадиган му?им датго?ларда бажариладиган ?амда двигателсиз ?yл машиналарида ишлаганда, масалан, учлаштириш (рихтовкалаш) ишларини бажаришда ?ам ма?аллий титраш вужудга келади.

Титрашдан одамни ?имоялашни энг таъсирли воситаси унинг титраётган ускунага бевосита тегишини (контактини) бартараф ?илиш. Бунга масофадан бош?ариш, саноат роботларини ?yллаб, автоматлаштириш ва технологик ускуналарни алмаштириб эришилади. Механизациялаштирилган ?yл машиналари титрашини ё?имсиз таъсирини операторга камайтиришга техник ечимлар: титраш суръатини бевосита унинг манбасида камайтириб (конструктив yзгатиришларни амалга ошириб; таш?и титрашдан ?имоялаш воситалари, титраш манбаси билан оператор ?yллари орасига жойлаштирилган эластик демпфирлайдиган материаллар ва ?урилмалар ?yллаб) эришилади.

Тадбирлар комплексида ме?нат ва дам олишнинг илмий асосланган тартиби му?им yрин тутади. Масалан, титраш билан умумий контакт ва?ти иш сменаси давомийлигининг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак; фаол дам олиш учун иккита регламентланган танаффус yрнатиш, физиопрофилактика муложаларини yтказиш, махсус комплекс бyйича ишлаб чи?ариш гимнастикасини yтказиш тавсия ?илинади. Ма?аллий ва умумий титрашни ё?имсиз таъсирини олдини олиш учун ишловчилар шахсий ?имоя воситалар: ?yл?оплар ёки перчаткалар, махсус оё? кийимлардан фойдаланишлари керак. Корхоналарда санитар-эпидемология назорати, тиббиёт муассасалари ва ме?натни мухофаза ?илиш хизматлари иштирокида таъсир этувчи титрашни тавсифи ва ишлаб чи?ариш му?итининг унинг келтириб чи?ариш омиллари ?исобга олиниб тиббий-биологиявий профилактика тадбирлари муайян комплекси ишлаб чи?илиши керак.

3.4. Электр токи, параметрлари, хавф манбалари, одамга таъсири. Электр токи таъсиридан ?имоялаш

Одам организмига электр токининг исси?лиги таъсирида организмнинг тy?ималари ва биологияли му?ити ?изийди, бу бутун организмни ?изишига олиб келади, натижада организмдаги алмашиниш жараёнларини бузилиши ва унга бо?ли? нормадан четланишлар вужудга келади. Электролитик таъсирда ?онни, плазмаларни ва организмни бош?а физиологик эритмаларини ажралиши содир бyлади, бундан сyнг улар yз фаолиятларини бажара олмайдилар. Биологиявий таъсир асаб толаларини ва бош?а органларни ?ижинишига ва ?yз?атилишига олиб келади.

Электр токи билан шикастланишнинг иккита тури: электрдан жаро?атланишлар ва ток уришлар фар?ланади. Электрдан жаро?атланишларга ?уйидагилар киради:

электрдан куйиш – электр токи тегиш ну?тасига исси?лик таъсири натижаси;

электр белгиланиши – терини yзига хос шикастланиши, ю?ори ?атламни ?атти?лашиши ва жонсизланиши;

терини металлашуви – терига кичик металл заррачаларининг кириб жойлашиши;

электрофтальпия – электр ёйини ультрабинафша нурланиши таъсиридан кyз таш?и ?аватини шамоллаши;

механик шикастланиш, ток таъсири остида мускулларнинг мажбурий ?ис?аришидан пайдо бyлади.

Организмни электр токи билан шикастланиши о?ибатида тирик тy?ималарни ?yз?атилиши мускулларни сесканишли ?ис?ариши билан yтишига электр уриши дейилади. Содир бyлиш о?ибатига бо?ли? ?олатда электр уриши тyрт даражага бyлинади: I – ?ушни йy?отишсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши; II – ?ушсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши, лекин нафас олиш ва юрак ишлаши давом этади; III – ?ушни йy?отиш ва юрак фаолияти ёки нафас олиш бузилади; IY – клиник yлим ?олати.

Электр токи билан шикастланиш о?ирлиги кyпчиллик омилларга: ток кучи, одам танасининг электр ?аршилиги, тана ор?али ток yтишининг давомийлиги, ток тури ва частотаси, одамни шахсий хусусиятлари, атроф му?ит шароитларига бо?ли?. Одамни у ёки бу даражадаги шикастланишини ани?ловчи асосий омил – ток кучи бyлади. Унинг одамга таъсирини тавсифлаш учун учта мезон yрнатилган: сезиладиган порог токи – сезиладиган сескантириш келтириб чи?арадиган токнинг энг кам ?иймати; ?yйиб юбормайдиган порог токи – мускулларни сесканишли ?ис?аришини келтириб чи?арадиган, шикастланувчи yзи озод бyла олмайдиган токнинг ?иймати; фибриляция порог токи – юрак фибриляциясини келтириб чи?арадиган токнинг ?иймати. Юрак мускуллари толаларини хаотик ва турли ва?тлардаги ?ис?аришидан, унинг ишлашини тyли? бузилишига фибриляция дейилади.

Жаро?ат о?ибати одам танаси ?аршилигига бо?ли? бyлади. Энг кyп ?аршиликка жонсиз кератинлашган ?ужайралардан тузилган терини устки ?атлами эга бyлади. Танани умумий ?аршилиги терини устки ?атламини ?аршилиги эвазига етарлича катта бyлади, лекин бу ?атлам шикастланиши билан – унинг ?иймати тезда камаяди.

Токнинг таъсирини давомийлигини узо?лиги жаро?ат о?ибатини деярли белгилайди, чунки ва?т yтиши билан одам терисини ?аршилиги тез камаяди, юракни жаро?ат олиш э?тимоли кyпаяди ва бош?а салбий о?ибатлар вужудга келади. Токнинг юрак, yпка ва бош мия ор?али yтиши жуда хавфли бyлади. Жаро?атланиш даражаси ток тури ва частотасига ?ам бо?ли? бyлади. Частотаси 20—1000 Гц бyлган yзгарувчан ток энг хавфли бyлади. Кучланиш 300 В гача yзгарувчан ток yзгармас токдан хавфлиро?. Катта кучланишларда yзгармас ток хавфлиро?дир.

Одамнинг электр токи билан жаро?атланиши ?уйидаги ?олларда бyлиши мумкин:

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остида бyлган электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетиши;

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остидаги электрускуналарни изоляцияланмаган ток yтказувчан ?исмларига хавфли масофага я?инлашуви;

ердан изоляцияланмаган одамни электрускуналарни кучланиш остидаги корпусига туташишидан кучланиш остида ?олган ток yтказмайдиган металл ?исмларига, тегиб кетиши;

одамни ток тар?алиш майдонининг турли потенциаллари остида бyлган ерни (полни) иккита ну?таси билан уланиши («?адам кучланиши»);

яшин уриши;

электр ёйининг таъсири;

кучланиш остида ?олган бош?а одамни ?ут?ариши.

Электрускуналарни ва хоналарни электрхавфсизлиги бyйича синфланиши.

Электрускуналари деганда электр энергиясини ишлаб чи?ариш, узатиш, тар?атиш ва yзгартириш учун мyлжалланган машиналар, аппаратлар, линиялар ва ?yшимча ускуналар (улар yрнатилган хоналар билан) тyплами тушунилади. Улар 1000 В гача ва 1000 В дан ю?ори кучланишли электрускуналарга бyлинади, уларнинг иккаласи ?ам изоляцияланган ва ерлатилган нейтраллар билан эксплуатация ?илиниши мумкин. Изоляцияланган нейтрал деб ерлатиш ?урилмасига уланмаган ёки унга сигналлаш, ?имоя, назорат ва ш.y. приборлар ор?али уланган трансформатор ёки генераторнинг нейтралига айтилади. Агар нейтрал ерлатиш ?урилмасига бевосита ёки кичик ?аршилик ор?али уланган бyлса у ерлатилган дейилади.

Одамни электр токи билан жаро?атланиш хавфини кyпайтирадиган ёки камайтирадиган шароитларга бо?ли? равишда барча хоналар хавфи ю?ори хоналар, жуда хавфли ва хавфи ю?ори бyлмаган хоналарга бyлинади. Хавфи ю?ори хоналарга намлиги ю?ори (75% дан кyп) ёки ю?ори ?ароратли (35

дан баланд) хоналар киради. Ток yтказувчан чанглар ва поллари бyлган, шунингдек бир пайтнинг yзида ер ва электрускунани металл корпуси билан бо?ланган элементларга тегиш имконияти бyлган хоналар хавфи ю?ори синфга ?арайди. Нисбий намлиги ю?ори (100% га я?ин), кимёвий фаол му?итли ёки бир пайтнинг yзида хавфи ю?ори хоналарга мос икки ва ундан кyп шароитлари бyлган хоналар жуда хавфли дейилади. Хавфи ю?ори бyлмаган хоналарда барча кyрсатилган шароитлар бyлмайди.

Электрускуналар фойдаланилаётган барча жойларда электр токи билан жаро?атланиш хавфи мавжуд бyлади, шунинг учун хавфи ю?ори бyлмаган хоналарни хавфсиз хоналарга киритиш мумкин эмас.

?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминлаш учун электрускуналарга хизмат кyрсатиш ва ишончли ишлатишда электрускуналарни техник эксплуатация ?илиш ?оидалари ва электржаро?атидан ?имояланиш бyйича чораларга ани? риоя ?илиш керак. Шундай йyналишлардан бири хавфсиз – 12 ёки 36 В кучланишни ?yллаш бyлади. Уни олиниши учун 220 ёки 380 В стандарт кучланишли электр занжирига уланадиган пасайтирувчи трансформаторлардан фойдаланилади. Одамни электр токи билан шикастланиш хавфини камайтириш ма?садида 42 В дан кyп бyлмаган кичик номинал кучланишдан фойдаланилади. У электрлаштирилган ?yл асбоблари, кyчма ёритгичлар ва хавфи ю?ори хоналар ва жуда хавфли хоналарда ма?аллий ёритишда электр манбаси сифатида ?yлланилади. Лекин, шу паст кучланиш ?ам хавфсизликни кафолатламайди, шунинг учун бош?а ?имоя воситалари ?ам ?yлланилиши керак бyлади.

Электрхавфсизлиги бyйича электр ускуналар кучланиш бyйича: 1 кВ ва унгача, 1 кВ дан ю?ори, шунингдек 42 В дан кyп бyлмаган паст кучланишли ускуналарга бyлинади. Одамни бехосдан электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетишидан ?имоялаш учун хавфли ускуна ёки очи? ток yтказувчан шиналарнинг бевосита я?инида жойлаштирилган кyчма шитлар кyринишидаги тyси?лардан, деворчалар ва экранлардан фойдаланилади. Тyси? (чегаралагич) ишловчини назоратсиз силжишига хала?ит беради ва унинг хавфли зонага yтишини бартараф ?илади.

Бехосдан электрдан шикастланишнинг олдини олишнинг бош?а усули хавфли ва ?имояланмаган электр yтказгичларни хонани одам етмайдиган баландлигида жойлаштириш. Кyпчиллик ?олларда ?имояловчи тyси?ларни сигналлаштириш ва тyс?ичлантириш воситалари билан биргаликда ?yллайдилар. Товуш, ёритиш ва рангли сигналлаш воситалари персоналнинг кyриш ва эшитиш зонасида yрнатилади. Тyс?ичлантириш ?урилмаларининг конструкцияси хавфли зона йyлини тyсишни ва электр аппаратлар ва ускуналарга маълум тартибда боришни таъминлайди, буни бузиш ёки риоя ?илмаслик ?имояланаётган участкада кучланишни автоматик тарзда yчиришга (тyс?ичлантириш-блокировка) олиб келади.

Бехосдан тегиб кетишдан ?имоялаш учун электрускуналарни ток yтказувчан ?исмлари ва деталларини изоляциялаш му?им yрин тутади. Изоляцияни ?аршилиги электр занжири кучланишига бо?ли? бyлади. 1 Кв дан кам кучланишли занжирларда унинг ?иймати 0,5 МОм дан кам бyлмаслиги керак. Ишчи, иккиланган ва кучайтирилган ишчи изоляциялар фар?ланади. Приборлар ва электр ?урилмалар доимо ишчи изоляцияга эга, у уларни нормал фаолият юритишини таъминлайди ва электр токидан шикастланишни ?имоялайди. Ускуналарни ишончлилиги ва электрхавфсизлигини таъминлаш учун, ишчи ва ?yшимчадан таркиб топган, иккиланган изоляциядан фойдаланилади. Иккиланган изоляциянинг ?аршилиги 5 МОм дан кам бyлмаслиги, бу ишчи ?аршиликдан 10 марта кyпни ташкил ?илади. Баъзи бир му?им электр?урилмаларда, иккиланган изоляцияли ?имоя даражаси кучайтирилиб таъминланадиган, ишчи изоляция ?yлланилади.

Одамларни электрускуналарни, изоляцияси шикастланиши натижасида, кучланиш остида ?олиши мумкин бyлган, металл ток yтказмайдиган ?исмларига тегиши о?ибатида, электр токидан шикастланишидан ?имоялаш учун ?имояловчи ерлатиш ёки нуллатиш ?yлланилади.

?имояловчи ерлатиш деб электрускуналарни металл корпусини олдиндан ер ёки унинг эквиваленти (ерда жойлашган сув yтказгич ?увурлари, темирбетон балкалари) билан электрли бо?ланишига айтилади. Бундай бо?ланишнинг электр ?аршилиги минимал бyлиши керак (1000 В гача кучланишли электр занжирлари учун 4 Ом дан кyп бyлмаслиги ва бош?алари учун 10 Ом дан кyп бyлмаслиги керак). Бунда электрускунани корпуси ва унга хизмат кyрсатувчи персонал, изоляцияни тешилиши ва фазани корпусга туташувида ?ам, бир-бирига тенг, нольга я?ин потенциалда туриб ?олади.

Икки турдаги ерлатиш фар?ланади: чи?ариладиган ва контурли. Чи?ариладиган ерлатишда унинг ерлатгичи (ер билан бевосита туташган ерлатувчи ?урилмани элементи) электрускуна yрнатилган майдончани таш?арисига чи?арилган. Бундай усулдан механика ва йи?ув цехлари ускуналарини ерлатишда фойдаланилади. Контурли ерлатиш ?имояланаётган ускунали майдончани контури бyйича жойлашган бир неча бо?ланган ерлатувчилардан тузилган бyлади. Бундай турдаги ерлатиш 1000 В дан ю?ори кучланишли ускуналарда ?yлланилади. Нулланиш – электрускунани (одатий тартибда кучланиш остида бyлмайди, лекин электр манбасини ерлатилган нулли сими билан унга тушиб ?олиши мумкин) металл ?исмларини олдиндан ноль ?имоя сими ёрдамида электр бо?ланиши. ?имоявий ерлатиш ва нулланишни yзгарувчан токли 380 В номинал кучланишида ва ундан кyп кучланишда барча ?олларда ?yллаш керак.

Хавфи ю?ори ва жуда хавфли ишларни бажаришда кичик кучланишдан бошлаб, портлаши хавфли хоналарда эса – кучланишни ?ийматидан ?атъий назар ?имоявий ерлатиш ва нулланиш бажарилади. Нулланиш занжирида ?имояловчи нуллагич ва ишчи yтказгичлар фар?ланади. ?имояловчи нуллагич yтказгич деб, электр энергиясини истеъмолчисини (?абул ?илувчисини) нулланувчи ?исмини, ток манбаини ерлатилган нейтрали билан бо?ловчи yтказгичга айтилади.

Нолли иш yтказгичини электр ?абул ?илувчиларни ток билан таъминлаш учун ?yллашади ва уни ?ам ерлатилган нейтраль билан фа?ат са?лагич ор?али бо?лашади. Ишчи нолли yтказгични ?имояловчи нолли yтказгич сифатида фойдаланиш мумкин эмас, чунки са?лагич куйганда барча унга уланган корпуслар фаза кучланиши остида ?олиши мумкин. ?имоявий yчиргич ?урилмаларига, ток билан шикастланиш хавфи ту?илганда, электрускуналарни автоматик yчиришни таъминлайдиган приборлар киради. Улар датчиклардан, yзгартирувчилардан ва бажарувчи органлардан ташкил топган. Ерга нисбатан корпус кучланиши yзгаришини ва авария ?олатларида фазалар силжишини бартараф этувчи ?урилмалар ?ам ишлаб чи?илган.

Изоляцияловчи ?имоя воситалари, кучланиш остида турган электрускуналар ?исмларидан, одамни изоляция ?илишга мyлжалланган. Асосий ва ?yшимча изоляцияловчи воситалар фар?ланади. 1000 в гача кучланишли электрускуналарга хизмат кyрсатиш учун асосий изоляцияловчи воситалар сифатида: изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва yлчовчи клешлар (?ис?ичлар), кучланиш кyрсаткичлари, диэлектрик перчаткалар, изоляцияловчи дастали чилангарлик-монтаж асбоблари, кучланиш остида таъмирлаш ишларини бажариш учун воситалар (изоляцияловчи нарвонлар, майдончалар ва б.?.) хизмат ?илади.

?yшимча изоляцияловчи воситаларга: диэлектрик калишлар, гиламчалар ва изоляцияловчи тагликлар киради. Барча изоляцияловчи ?имоя воситалари, ва?тинчалик ерлатиш учун ?yйишга мyлжалланган штангалар, гиламчалар ва тагликлардан таш?ари, тайёрлангандан сyнг электр синовидан ва эксплуатация жараёнида даврий синовлардан yтказилиши керак.

Электр хавфсизлиги бyйича кyриб чи?илган фаолиятлар йyналишлари жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини мажмуали ?yллаш билан амалга оширилиши керак. ?аракатдаги электрускуналарга хизмат кyрсатиш бyйича ишларга 18 ёшдан кичик бyлмаган, дастлабки тиббий кyрикда yтган ва тиббий ?арама-?арши кyрсаткичларга эга бyлмаган шахсларга рухсат этилади. Ишлаш жараёнида электрускуналарда банд бyлган персонал икки йилда бир марта тиббий кyрикдан yтиши керак. Электрускуналарга хизмат кyрсатишга, уларда таъмирлаш монтаж ва созлаш ишларига рухсат этилган шахслар йyл-йyри?дан yтиши ва ме?нат хавфсизлиги методларига y?итилиши, хавфсизлик ?оидалари ва йyри?номалардан билимлари текширилиши керак. Улар хавфсизлик ?оидалари бyйича, техник эксплуатация ?илиш ва хавфсизлик ?оидалари бyйича талабларга мос тарзда та?дим этилган, тегишли малака гуру?ига эга бyлиши керак.

3.5. Статик электрлаш, хавфли ва зарарли омиллари, ?имояси

Корхоналарда диэлектрли хоссаларга эга моддалар ва материаллар кенг ?yлланилади, бу эса статик электр зарядларини вужудга келишига олиб келади. Статик электрлаш иккита диэлектрикларни бир-бирига ёки диэлектрикларни металларга иш?аланиши (бир-бирига тегиш ёки ажралиши) натижасида ?осил бyлади. Бунда иш?аланаётган моддаларда электр зарядлари тyпланиши мумкин, улар агар жисм электр yтказгич ва ерлатилган бyлса, ерга осон yтади. Диэлектрикларда электр зарядлар узо? ва?т ушлаб турилади, шунинг учун улар статик электрлаш номини олишган. Электр зарядларни моддаларда пайдо бyлиш ва жамланиш жараёни электрланиш дейилади.

Статик электрланиш ?одисаси ?уйидаги ?олларда кузатилади:

сую?ликлар о?имида ва улар сачраганда;

газ ва бу? о?имида;

иккита турли хил ?атти? жисмларни бир-бирига тегизиб узо?лаштирилганда (контакт- туташув электрланиши).

Статик электрланишни зарядсизланиши диэлектрик ёки yтказгични сиртида, зарядларни тyпланиши билан бо?ли?, электрстатик майдон кучланганлиги критик ?ийматига эга бyлганда содир бyлади. Электр статик майдон таъсири остида ишлаётган одамларда турли хил эътирозлар учрайди: ?ашланиш-?ижиниш, бош о?ри?и, уй?уни бузилиши, ишта?ани камайиши ва б. ?. Электрстатик майдонлар кучланганлигининг рухсатли даражаси иш жойларида туриш ва?тига кyра yрнатилади. Бир соат ичида электрстатик майдон кучланганлигининг чегаравий рухсатли даражаси 60 кВ/м га тенг yрнатилади. Электрстатик майдон кучланганлиги 20 кВ/м дан кам бyлганда электрстатик майдонда туриш ва?ти давомийлиги регламентланмайди. 20 дан 60 кВ/м гача персонални электрстатик майдонда ?имоя воситаларисиз туриш ва?ти давомийлиги иш жойини кучланганлигига бо?ли? бyлади. Статик электрланишдан ?имояланиш чоралари статик электрланиш зарядларини пайдо бyлиши ва тyпланишини олдини олишга, зарядларни тар?алиш шароитларини яратишга ва уларни зарарли таъсири хавфини бартараф ?илишга йyналтирилган. Асосий ?имоя чораларига ?уйидагилар киради:

ускуналарни электр yтказувчан ?исмларида зарядларни тyпланишига йyл ?уймаслик, бунга зарядлар пайдо бyладиган ускуналар ва коммуникацияларни (аппаратлар, резервуарлар, ?увур yтказгичлар, транспортерлар, ?уйиш ва тyкиш ?урилмаларини) ерлатиш;

?айта ишланаётган моддалар электр ?аршилигини камайтириш;

статик электрлаш зарядлари суръатини камайтириш, бунга тегишли тарзда моддаларни сачраши, майдаланиши ва чангланишини истисно ?иладиган моддаларни ?аракатланиш тезликларини танлаш, электрстатик зарядларни yтказиш, иш?аланиш сиртини танлаш, ёнувчан газлар ва сую?ликларни ?yшимчалардан тозалаш эвазига эришилади.

Тyпланган статик электрлаш зарядларини одамлардан олиш электр зарядсизланишни бартараф этади. Бу эса yз навбатида портлаш- ва ён?ин хавфи бор аралашмаларни портламаслиги ва ёнмаслигига сабаб бyлади, шунингдек статик электрланишнинг одамларга зарарли таъсири бартараф этилади. Асосий ?имоя чоралари ?уйидагилар: электрyтказувчан поллар ёки ерлатиш зоналарини, ?атламларини ва иш майдончаларини ?уриш; эшиклар дасталарини, нарвонлар ушлагичларини, приборлар, машиналар ва аппаратлар дасталарини ерлатиш; ишловчиларни ток yтказувчан оё? кийим, антисептик халатлар билан таъминлаш.

Барча объектларда статик электрланишга ?арши асосий восита ерлатиш ?урилмаларини ?yлланилиши бyлади. Ерлатишни ишончлилигини кафолатлаш учун ерлатиш ?урилмасини ?аршилиги 100 Ом дан кyп бyлмаслиги керак. Ёнувчан сую?ликлар ва моддалар билан идишларни ташиш учун ?yлланиладиган аравачалар ва электркаралар металл ерлатувчи занжирчалар ёки антистатик тасма билан жи?озланиши керак. Бочкалар, канистралар ва бидонлар ерлатилган металл лист устига жойлаштирилиб ё?ил?и билан тyлдирилади.

3.6. Электр магнит майдони, синфланиши, таъсир ?илиш манбаълари, нормалаштириш

Атмосфера электри, ?уёш ва галактикалар радионурланиши, Ернинг электр ва магнит майдони, сунъий манбаълар (магнетрон генераторлар), генераторни ало?ида ?исмларини бириктирувчи фидер линиялари, тyл?ин yтказгич трактлар фланцли бирикмалари ва тyл?ин yтказгичларни очи? четлари, кучланиши 1000 В гача электрузатиш линиялари, ?имоя ?урилмалари, автомат приборлар, саноат частотаси манбаларини бириктирувчи шиналар электр магнити майдонлари манбалари бyлади. Ўзгармас магнит майдонлари манбаларига магнитлар, соленоидлар, яримдаврий турли импульс ?урилмалари, ?уйма металлкерамика магнитлари киради.

Электр магнити майдони – yзгарувчан электр ва магнит майдонлари тyплами. Тyл?ин узунлигига бо?ли? ?олда бутун орали? кичик орали?ларга бyлинган: ю?ори тyл?инли (10 км дан кyп), узун тyл?инли (10 км – 1 км), yрта тyл?инли (1 км – 100 м), ?ис?а тyл?инли (100 м – 10 м), ультра?ис?а тyл?инли (10 м – 1 мм). Орали?лар орасида суръатли yтишлар йy?, улар баъзан бир-бирини ёпади, улар орасидаги чегара шартли. Электр магнити майдонининг одамга таъсири майдоннинг кучланганлигини ?ийматига, энергия о?имига, тебраниш частотасига, одам танасининг периметрига бо?ли? бyлади. Электрмагнит майдони одамга ?уйидагича таъсир ?илади: электр майдонида одамни танасининг атомлари ва молекулалари, (одам танаси шулардан тузилган) ?утбланади, бунда ?утбланган молекулалар, электролитда (тy?ималар сую?ликлари ва ?он) электр магнити майдонининг тар?алиши бyйича йyналади.

Ўзгарувчан электр майдони диэлектригини ?утбланиши ?исобига одам танаси тy?ималарини ?изиши келтириб чи?арилади. Майдон кучланганлиги ва таъсир ва?ти ?анча катта бyлса, бу ?одисада ?изиш шунча кучли бyлади. Орти?ча исси?лик нормал чегарасигача терморостлаш механизмида юкланишни ошириш йyли билан ?айдалади. Биро? 10 мВт/см

исси?лик пороги дейиладиган энергия зичлигидан бошлаб, танани ?арорати ошади, бу унга зарар келтиради. Электр магнити майдони майдон суръатлилиги исси?лик порогидан кичик бyлганда одамни тy?ималарига биологик таъсир yтказади. Ўзгармас магнит майдонларининг таъсири кучланганлик ва таъсир ва?тига бо?ли? бyлади. Кучланганлик рухсатли чегарадан ошганда асаб, юрак-?он томирлари тизимларини, нафас олиш, ов?ат ?азм ?илиш органларини ва ?онни биокимёвий кyрсаткичларини бузилиши содир бyлади. Саноат частотали электрмагнити майдонининг биологик таъсирини тавсифловчи асосий параметри электр майдонининг кучланганлиги бyлади. Майдоннинг магнитли таркиби одам организмига сезиларли таъсир yтказмайди.

Саноат частотали электр майдонининг манбаъси ?аракатдаги электрускуналарнинг ток yтказучан ?исмлари (электр узатиш линиялари, индукторлар, термик ?урилмалар конденсаторлари, фидер линиялари, генераторлар, трансформаторлар, электрмагнитлари, соленоидлар, яримдаврийли ёки конденсатор турли ?урилмалар, ?уйма ва металлкерамик магнитлар ва б.?.) бyлади. Электр майдонининг одам организмига узо? ва?тли давомли таъсири асаб ва юрак-?он томирлари тизимининг функционал ?олатини бузилишига олиб келиши мумкин. Бу ю?ори даражадаги толи?иш, бажарилаётган иш операцияларининг сифатини пасайиши, юрак олдидаги о?ри?лар, ?он босимининг ва юрак уришининг yзгаришида ифодаланади.

Саноат частотали токлар электр майдонининг таъсиридан асосий турдаги жамоа ?имоя воситаси экранлаштириш ?урилмалари бyлади – персонални очи? тар?атувчи ?урилмалар ва электр узатишни ?аво линияларида ?имоялаш учун мyлжалланган электрускуналарни таркибий ?исми. Экранлаштириш ?урилмаси ускуналарни кyрикдан yтказишда ва зудлик билан yчириб-ё?ишда, ишларни бажаришни кузатишда керак бyлади.

Экранлаштириш ?урилмалари айвонлар, бостирмалар ёки yртатyси?лар кyринишида металл ар?онлар, симчалар тyплами, тyрлар кyринишида ?илинади. Худди шундай кyринишда кyчма экранлар ?ам электрускуналарга хизмат ?илишда ?yлланилади. Экранлаш ?урилмалари коррозияга ?арши ?опламаланиши ва ерлатилиши керак.

Радиочастотали электр магнити майдони манбаълари ?уйидагилар бyлади:

60 кГц – 3 МГц орали?ида – ускуналарни экранлаштирилмаган элементлари металлга индукцияли ишлов бериш учун (?атти?лаш, куйдириш, эритиш, ?алайлаш, пайвандлаш ва ш.y.) ва бош?а материаллар, шунингдек радиоало?а ва радиоэшиттиришда ?yлланиладиган ускуналар ва приборлар;

3 МГц – 300 МГц орали?ида – радиоало?а, радиоэшиттириш, телевидение, тиббиётда ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари, шунингдек диэлектрикларни ?издириш учун ускуналар (пластикатларни пайвандлаш, пластмассаларни ?издириш, ё?оч буюмларни клейлаш ва б.?.);

300 МГц – 300 ГГц – радиолакация, радиоастрономия, радиоспектроскопия, физиотерапияда ва б.?. ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари.

Барча орали?даги радиотyл?инларнинг таъсиридан одам марказий асаб ва юрак-?он томирлари тизимларининг нормал ?олатидан четланиши характерлидир. Персоналдаги субъектив ?иссиётларга – тез-тез бош о?риши, уй?усираш ёки умумий уй?усизлик, толи?иш, кучсизлик, ю?ори даражада терлаш, хотирани пасайиши, бyшанглик, бош айланиши, кyз олди ?оро?илашуви, сабабсиз безовталик, ?yр?иш ва б.?. киради.

Электромагнит тyл?инлари манбаълари билан хавфсиз ишлашни таъминлаш учун персонални ишлаш жойларида ва бyлиши мумкин бyлган жойларида ?а?и?ий нормалаштириладиган параметрларни систематик назоратини олиб борадилар. Тасди?ланган методика бyйича электр ва магнит майдонларининг кучланганлиги ?амда энергия о?ими зичлиги yлчаниб назорат амалга оширилади. Агар иш шароитлари нормалар талабини ?они?тирмаса, радиотyл?инлар таъсиридан персонални ?имоялаш барча иш турларида ?yлланилади. Бу ?имоя ?уйидаги усуллар ва воситалар билан амалга оширилади:

электрмагнит тyл?ини энергияси о?ими зичлиги ва кучланганлигини пасайтирувчи ?увватни келишилган юкламалари ва сyндиргичларини ?yллаш;

иш жойини ва нурлатиш манбаъсини экранлаштириш;

ишлаш хоналарида ускуналарни рационал жойлаштириш;

ускуналарни рационал ишлаш тартибини ва персонални ме?нат тартибини танлаш;

ого?лантириш ?имоя воситаларини ?yллаш.

Электрмагнити нурланишлари таъсиридан самарали ?имоя воситаси нурланиш манбаъси ва иш жойини электрмагнити энергиясини сyндирувчи ёки ?айтарувчи экранлар ёрдамида экранлаштириш бyлади.

?айтарувчи экранларни асосан ?очувчан – паразит нурланишлардан (жуда ю?ори тyл?инли узатиш линиялари занжирларидаги ток ?очишларидан, магнетронларни катодли чи?ишларидан ва б.?.) ?имоялаш учун ?yллашади. Бош?а ?олатларда, ?оидага кyра, ютувчи экранлар ?yлланилади. ?айтарувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ю?ори материаллар фойдаланилади, масалан металлар (тyли? (яхлит) деворлар кyринишидаги) ёки металл асосли пахтали матолар ишлатилади.

Яхлит метал экранлар энг самарали ва 0,01 мм ?алинликда электр майдонини тахминан 50 дБ (100000 марта) пасайишини таъминлайди. Ютувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ёмон материаллар ?yлланилади. Ютувчи экранлар махсус таркибли тyли? конусли ёки ичи бyш тикилган прессланган резина листлари, шунингдек ?овак резинали пластиналари шаклидаги кабонил темир билан тyлдирилган ва метал тyр билан прессланган шаклда тайёрланади. Бу материаллар каркасга ёки нурланаётган ускуна сиртига клейланади.

3.7. Яшиндан ?имоялаш

Яшин – бу узунлиги бир неча километр бyлган мома?алдиро?ли булут ва ер ёки ?андайдир ер усти иншооти орасида ривожланадиган электр заряди. Яшинни разряди лидерни ривожланиши билан, бир неча юз ампер ток билан, кучсиз ёритилаётган каналдан бошланади. Лидерни ?аракатланиш йyналиши бyйича – булутдан пастга ёки ердаги иншоотдан тепага – яшинлар пастлашувчан ва баландлашувчанларга бyлинади.

Бино ва иншоотлар тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи асоратларидан, ер усти ва ер ости металл коммуникациялари ор?али ю?ори потенциал олиб келинишидан ?имоя ?илиниши керак. Таш?аридаги ускуналарни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи асоратларидан ?имоя ?илиш керак. Катта майдонли бинолар ичида (кенглиги 100 метрдан орти?) потенциалларни тенглаштириш бyйича тадбирлар бажарилиши керак. Умумий майдонининг 70% дан кyпро?ини яшиндан ?имоялаш керак бyлмаган хоналар ташкил ?илганда ва бинони ?олган ?исмини яшиндан ?имояланишни I, II ёки III категорияли хоналар ташкил ?илса, фа?ат хоналар ичига киритиладиган коммуникциялар бyйича ю?ори потенциаллар содир этилишидан ?имоялаш назарда тутилиши керак. Бунга коммуникацияларни электр ускуналарини ерлатиш тизимига ёки бинони темирбетон арматурасига улаш ор?али эришилади. Худди шундай бо?ланиш ички коммуникациялар (таш?аридан киритилмайдиган) учун ?ам назарда тутилиши керак. ?ар ?андай категорияли бино ва иншоотларни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоя ?илиш ма?садида табиий яшин ?айтаргичлар сифатида мажуд баланд иншоотлардан (тутун ?увурлари, сув босим миноралари, прожектор мачталари, электр узатиш ?аво линиялари таянчлари ва б.?.), шунингдек бош?а иншоотлар яшин ?айтаргичларидан максимал фойдаланиш керак.

Агар бино ва иншоот табиий яшин ?айтаргичлар ёки ?yшни объектлар ?имоя зонасига ?исман бирикса, тy?ридан-тy?ри яшин уришидан объектнинг ?олган бош?а ?имояланмаган ?исмини ?имоялаш назарда тутилиши керак. Агар бино ёки иншоотни эксплатация ?илиш жараёнида ?yшни объектларни реконструкция ёки демонтаж ?илиш бу ?имояланмаган ?исмни кyпайишига олиб келса, яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояни тегишли yзгариши энг я?ин мома?алдиро? мавсуми бошлангунича бажарилиши керак; агар ?yшни объектларнинг демонтажи ёки реконструкцияси мома?алдиро? мавсуми мобайнида олиб брилса, шу ва?тга бино ва иншоотни тy?ридан-тy?ри яшин урушидан ?имояланмаган ?исмини ?имоялашни таъминлайдиган ва?тинчалик тадбирлар назарда тутилиши керак. Яшиндан ?имоялаш ерлатишлари сифатида, кучланиши 1 Кв гача бyлган электр узатгичлар ?аво линиялари ноль симларидан таш?ари, электрускуналарнинг барча тавсияланадиган ерлатишларини ишлатишга рухсат этилади.

Бинолар, иншоотлар, таш?и ускуналарни темир бетон фундаментлари, яшин ?айтаргич таянчларини, ?оидага кyра, яшин ?айтаргичлар ерлатишлари сифатида, уларни арматураси бyйича узликсиз электр ало?а таъминланиш шартида ва уни пайвандлаш ёрдамида yрнатилган деталларига уланганда фойдаланиш мумкин. Фундаментларни бундай фойдаланиши учун битумли ва битум-латекс ?опламаси хала?ит ?илмайди. Ўрта- ва кучли агрессив грунтларда, буларда темирбетонни коррозиядан ?имоялаш эпоксид ва бош?а полимер ?опламалар билан бажарилади, шунингдек грунтнинг намлиги 3% дан кам бyлганда темир бетон фундаментларини ерлатишлар сифатида фойдаланишга рухсат этилмайди. Сунъий ерлатишларни асфальт ?опламалари остига ёки кам юрадиган жойларга жойлаштириш (газонларда, грунтли yтиш ва пиёдалар юриш йyлларидан 5 м ёки ундан кyп масофада бyлиши) лозим. Яшин ю?ори хавф билан жаро?атлантирадиган кyп юриладиган очи? майдончаларда (монументлар, телеминоралар ва шунга yхшаш баландлиги 100 м дан баланд иншоотлар) потенциалларни тенглаштириш ток yтказувчиларни ёки иншоотни арматурасини, унинг темир бетон фундаментига иншоотни асоси периметри бyйича, ?ар 25 м -дан кам бyлмаган масофада улаб бажарилади.

Мома?алдиро?лар даврида баланд бинолар ва иншоотларни ?уришда уларни ?уриш жараёнида баландлиги 20 м дан бошлаб яшин ?айтариш бyйича ?уйидаги ва?тинчалик тадбирларни бажарилишини назарда тутиш керак. ?урилаётган объектнинг ю?ори белгиланган ну?тасида яшин ушлагичлар ма?камланган бyлиши керак, улар металл конструкциялар ёки девор бyйламаси бyйича тушаётган ток ?очирувчилар ор?али ерлатувчиларга уланиб бирлаштирилиши керак. Яшин ?айтаргичлар ?имоя зонасига, ?урилиш жараёнида одам бyлиши мумкин бyлган, барча таш?и майдончалар кириши керак. Яшиндан ?имоялаш элементлари пайвандланиб ёки болтланиб бириктирилиши мумкин. ?урилаётган объектнинг баландлиги ошган сари яшин ушлагичларни ю?орига силжитиб бориш керак. Баланд металл иншоотларни ?уришда уларнинг асоси ?урилиш бошланишида ерлатгичларга уланиб бириктирилиши керак. Яшин ?айтариш бyйича ?уриш ва тадбирлар ?урилиш лойи?аси ва графигига ёки бино ёхуд иншоотни реконструкциялашга шундай киритилган бyлиши керакки, бунда яшиндан ?имоялашни бажарилиши асосий ?урилиш-монтаж ишлари билан бир пайтда олиб борилиши керак. Бино ва иншоотларда яшиндан ?имоялашни yрнатиш, тугатиш ишларини бошланишида, портлаш хавфи мавжуд зоналарда – технологик ускуналарни комплекс синовлари бошланишигача, ?абул ?илиниши ва эксплуатацияга топширилиши керак.

Яшин ?айтаргичларнинг энг содда икки тури: ало?ида турувчи стерженли ва трослиси амалда кенг ?yлланилади. Стерженли яшин ?айтаргич ингичка, учли металл стержень кyринишидаги электроддан ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган ерлатгичдан иборат. Тросли яшин ?айтаргич эса электр узатиш линиялари устидан тортилган сим (трос) кyринишида ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган пухта ерга улагичдан иборат. Яшин ?айтаргич ?имоя ?илинадиган объект устига yрнатилади.

Яшин ?айтаргичнинг ишлаш принципи тож разрядига (зарядсизланишига) асосланган. Атмосферада мома?алдиро? бyлган ва?тда ?осил бyладиган кучли электр майдони яшин ?айтаргичнинг учида тож разрядни вужудга келтиради. Бу разряд зарядларнинг бино олдида тyпланишига йyл ?yймай, уларни ерга yтказиб туради ва бинони яшин зарбларидан са?лайди. Якка стерженли яшин ?айтаргичнинг ?имоя зонаси (таъсир доираси) шакли бyйича чy??исида 45

 бурчак ташкил этадиган конусга я?ин бyлади. Бир тросли яшин ?айтаргичда ?имоя зонаси, трос ва унинг ости текислигидаги 45

 ли проекциялари ?ирралар вазифасини yтайдиган, уч ?иррали призма шаклида бyлади.

Ало?ида турувчи яшин ?айтаргичлар учун тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоялаш ерлатгичини танлашда ?уйидаги ерлатгичлар конструкциялари ?yлланилиши етарли бyлади: а) бир (ва кyпро?) темирбетонли узунлиги 2 метрдан кам бyлмаган остоё?лик ёки бир (ва кyпро?) узунлиги 5 метрдан кам бyлмаган темирбетонли ?ози?оё?; б) бир (ва кyпро?) ерга 5 метрдан кyп чу?ур киритилган диаметри 0,25 м дан кам бyлмаган темир бетон таянч устуни; в) Ер билан таъсирланиш сирти майдони 10 м

дан кам бyлмаган эркин шаклдаги темирбетон фундаменти; г) узунликлари 3 метрдан кам бyлмаган 3 ёки ундан кyп электродлардан тузилган, вертикал электродлар орасидаги масофа 5 м дан кам бyлмаган горизонтал электрод билан бирлаштирилган сунъий ерлатгич.

?имояланаётган бино ёки иншоотни ер ости металл конструкцияларидан (шу жумладан, ?ар нарсага мyлжалланган электр кабеллари бyйича) ю?ори потенциал содир этилишини бартараф этиш учун яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ерлатгичлари бу коммуникациялардан имкон ?адар, технологик талаблар бyйича йyл ?yйиладиган, максимал масофага узо?лаштирилган бyлиши керак. Бино ва иншоотларда тy?ридан-тy?ри газ чи?ариш ва нафас олиш ?увурлари борлигида, атмосферага газлар, бу?лар ва портлаш хавфи бор концентрацияли сузпенциялар эркин чи?иши учун, яшин ?айтаргичлар ?имоя зонасидаги ?увур кесими устига, радиуси 5 м ли ярим шар билан чегараланган макон кириши керак.

Яшинни иккиламчи кyринишидан ?имоялаш учун ?уйидаги тадбирлар назарда тутилиши керак: а) ?имояланаётган бинода турган барча ускуналар ва аппаратлар металл конструкциялари ва корпуслари электрускуналарни ерлатиш ?урилмасига ёки бинони темирбетон фундаментига уланиши керак; б) бино ва иншоотлар ичида ?увур yтказгичлар ва бош?а узунликдаги металл конструкциялар орасида уларни бир-бирига 10 см дан кам масофага я?инлашувида ?ар 20 метрда диаметри 5 мм дан кам бyлмаган пyлат симдан ёки кесими 24 мм

дан кам бyлмаган пyлат лентадан туташтиргич пайвандлаш ёки паяллаш, металл ?оби?ли кабеллер учун туташтиргич ?Мва? (?урилиш меъёрлари ва ?оидалари) -га биноан, эластик мис сим yтказгичдан бажарилади. в) ?увур yтказгичлар элементлари ёки бош?а узун металл нарсалар уланганида, ?ар бир контактга 0,03 Ом дан кyп бyлмаган yтиш ?аршилиги таъминланиши лозим; кyрсатилган yтиш ?аршиликли контактни таъминлаш мумкин бyлмаганда, больтли бирикмалар ёрдамида пyлат туташтиргичлар yрнатиш керак.

Ер ости металл коммуникациялар бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш (?увур yтказгичлар, кабелларни таш?и металл ?оби?лари ёки ?увурлари) уларни бино ёки иншоотни киришидаги унинг темирбетон фундаментини арматурасига бирлаштириш йyли билан амалга оширилади, фундамент арматурасини ерлатгич сифатида ?yллаш мумкин бyлмаганда – сунъий ерлатгичга уланади.

Таш?и ер усти металл коммуникациялар бyйича ю?ори потенциал содир этилишидан ?имоялаш уларни бино ёки иншоотни киришида ва бу киришга я?ин коммункицияни иккита таянчига ерлатиш йyли билан амалга оширилади. Ерлатгичлар сифатида бино ёки иншоотни темирбетон фундаментларидан ва ?ар бир таянчлардан фойдаланиш, бундай фойдаланиш мумкин бyлмаганда – сунъий ерлатгичлар ?yлланилиши керак.

Кучланиши 1 кВ гача бyлган электр узатиш ?аво линияларини, телефон, радио, сигнализация сетларини бинога киритилиши фа?ат узунлиги 50 м дан кам бyлмаган метал ?оби?ли кабеллар ёки метал ?увурлар ичига ёт?изилган кабеллар билан амалга оширилиши керак. Металлмас томли (кровлили) бино ва иншоотларни яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ало?ида турувчи ёки ?имояланаётган объектда yрнатилган, талаб ?илинадиган yлчамли зонасини ?имоясини таъминловчи стерженли ёки троссли яшин ?айтаргичлар билан бажарилиши керак. Объектда яшин ?айтаргичлар yрнатишда ?ар бир стерженли яшин ушловчига ёки троссли яшин ушловчининг ?ар бир устунига иккитадан кам бyлмаган ток ?очиргичлар таъминланган бyлиши керак.

Томни ?иялиги 1:8 дан кyп бyлмаганда яшин ушлагич тyр ?ам фойдаланилиши мумкин. Яшин ушлагич тyр диаметри 6 мм дан кам бyлмаган пyлат симдан бажарилган бyлиши керак ва том тепасига ёхуд ёнмайдиган ёки ?ийин ёнадиган исси?лагич ёки гидроизоляция остига ёйилиб ёт?изилган бyлиши керак. Тyр ячейкалари ?адами 6х6 м дан кyп бyлмаслиги керак. Тyрнинг тугунлари пайвандланиб бириктирилган бyлиши керак. Томни устидан чи?иб турган металл элементлар (?увурлар, шахталар, вентиляция ?урилмалари) яшин ушлагич тyрга уланиб бириктирилган бyлиши, чи?иб турган металмас элементлар эса – ?yшимча яшин ушлагичлар билан ускуналаниши ?амда яшин ушлагич тyрга уланиши керак. Металл томли (кровлили) бино ва иншоотларда яшин ушлагич сифатида томни (кровлини) yзи фойдаланилиши керак. Бунда барча чи?иб турган металлмас элементлар яшин ушлагичлар билан жи?озланиши ва томни (кровлини) металига уланиб бириктирилиши керак. Металл томдан (кровлидан) ёки яшин ушлагич тyрдан ерлатгичларга ток ?очирилиши (чи?арилиши) бинони периметри бyйича ?ар бир 25 м дан кам бyлмаган масофада бажарилиши керак. Бинони таш?и деворлари бyйича ёт?изиладиган ток ?очиришлар чи?арилиши кириш ёки одамлар тегиб кетмаслик жойидан 3 м дан я?ин бyлмаган жойлардан yтказилиши керак.

Ёнувчан ва суюлтирилган газлар ва енгил алангаланувчан сую?ликлари бор таш?и ускуналарни яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ?уйидагича олиб борилиши керак: а) ускуналарни темирбетондан корпуслари, ускуналарни металли корпуслари ва томи метали ?алинлиги 4 мм дан кам ало?ида резервуарларни ?имояланаётган объектда yрнатилган ёки ало?ида турган яшин ?айтаргичлар билан ускуналаш керак; б) ускуналарнинг металл корпуслари ва томи метали ?алинлиги 4 мм дан ва ундан кyп си?ими 200 м

дан кам томи (крышаси) металини ?алинлигидан ?атъий назар ало?ида резервуарларни, шунингдек исси?ликдан изоляцияланган ускуналарни металл ?илофларини ерлатгичга улаш кифоя. Агар таш?и ускуналарда ёки ёнувчан газлар ёки енгил алангаланувчан сую?ликлар бор резервуарларда (ер усти ёки ер ости) газ чи?ариш ва ёки нафас олиш ?увурлари бyлса, унда улар ва улар устидаги макон яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояланган бyлиши керак. Худди шундай макон цистерналар бyйнидаги кесими устидан ?имояланади, унга ?уйиб-бyшатиладиган эстакадада ма?сулотни очи? ?уйиш бажарилади. Яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан нафас олиш клапанлари ва уларнинг устидаги баландлиги 2,5 м радиуси 5 м -ли цилиндр билан чекланган макон ?ам ?имояланиши керак.

Яшинни иккиламчи кyринишидан таш?и ускуналарни ?имоялаш учун уларда yрнатилган аппаратларни металл корпуслари электр ускуналарни ерлатиш ?урилмаларига ёки яшиндан тy?ридан-тy?ри уриш ?имоя ерлатгичига уланиши керак. Ер ости коммуникациялари бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш уларни бино ва иншоотга киришда электрускуналар ерлатгичларига ёки яшин уришидан тy?ридан-тy?ри ?имоялаш ерлатгичига улаб бириктирилиб амалга оширилади. Таш?и ер усти коммуникациялари бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш уларни бино ва иншоотга киришда электрускуналар ерлатгичларига ёки яшин уришидан тy?ридан-тy?ри ?имоялаш ерлатгичига, коммуникация киришига я?ин устунига – унинг темирбетон фундаментига улаб амалга оширилади.

Барча мумкин бyлган ?олатларда яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатишлари сифатида бино ва иншоотларнинг темирбетон фундаментларидан фойдаланиш керак. Улардан фойдаланиш мумкин бyлмаганда сунъий ерлатгичлар ?yлланилади. Барча мумкин бyлган ?олатларда яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатгичи электр ускуналар ерлатгичи билан бирлаштирилган бyлиши керак. Яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатгичларига ?урилиш ичида турган металлли конструкциялар, ускуналар ва ?увур yтказгичлар, шунингдек электр потенциалларни тенглаштирувчи ?урилмалар уланиши керак. Яшин ушлагичлар билан ток ?очиришларни барча уланиб бириктирилиши пайвандлаб бажарилиши керак. Металл ?увурлар, миноралар, вишкалар учун яшин ушлагичларни ?уриш ва ток ?очиришларни yтказиш талаб ?илинмайди. Металлмас ?увурлар, миноралар, вишкаларни ?уришда монтаж ускунасининг металл конструкцияси (юк йyловчи ва шахта кyтаргичлари, кран-укосина ва б.?.) ерлатгичларга уланиши керак. Бундай ?олатларда яшиндан ?имоялаш бyйича ва?тинчалик тадбирлар ?урилиш даврида бажарилмаслиги мумкин.

3.8. Ионлаштирувчи нурланиш, тавсифномаси, организмга таъсир манъбалари, нормалаштириш

Ядро энергетикасининг тез ривожланиши ва фан ва техниканинг турли со?аларида ионлаштирувчи нурланишлар манбаъларининг кенг ?yлланилиши одам учун радация ва атроф му?итни радиофаол моддалар билан ифлосланиш хавфини яратди. Шунинг учун ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш (радиация хавфсизлиги) му?им муаммолардан бирига айланмо?да. Радиация нурли энергия билан тавсифланади. Ионлаштирувчи нурланиш – бу ядро реакцияси алмашинувларида, яъни радиофаол парчаланиш натижасида ?осил бyладиган заррачалар ва электрмагнит квантларини о?ими. Ионлаштирувчи нурланишнинг энг кyп учрайдиган турлари ренген ва гамма нурланишлар, альфа заррачалар, электронлар, нейтронлар, протонлар о?имлари бyлади. Ионлаштирувчи нурланишлар бевосита ёки билвосита му?итни ионлашишини, яъни зарядланган атомлар ёки ионлар молекуласини келтириб чи?аради. Ионлаштирувчи нурланишлар манбаълари табиий ва сунъий радиофаол моддалар, турли хилдаги яро-техника ускуналари, тиббий перепаратлар, кyп сонли назорат-yлчов ?урилмалари (металларни дефектоскопия ?илишда, пайванд бирикмаларини сифатини назорат ?илиш). Улар ?ишло? хyжалигида, геология разведкасида, статик электрланишга ?арши курашда ва б.?. ?yлланилади.