banner banner banner
Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш
Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш

скачать книгу бесплатно


Ме?нат шартномасини тузиш пайтида ходимнинг ?онунлар ва бош?а меъёрий ?ужжатлар билан белгиланган ме?нат ?у?у?лари ?амда кафолатлари даражаси пасайтирилиши мумкин эмас.

Ўзбекистон республикасининг янги та?рирдаги ме?натни му?офаза ?илиш тy?рисидаги ?онунининг 22-моддасида ходимнинг ва 23- моддасида иш берувчининг ме?натни му?офаза ?илиш со?асидаги ?у?у?лари ва мажбуриятлари кейинчалик Ўзбекистон республикаси Ме?нат кодексининг тегишлича 355 ва 359-моддаларида ?ам келтирилиб муста?камланган.

2.2. Ходимларни ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?у?у?лари ва мажбуриятлари

Ўзбекистон республикасининг Ме?нат кодексига биноан, ?ар бир ишловчи ?уйидаги ?у?у?ларга эга:

ме?натни мухофаза ?илиш талабларига жавоб берадиган иш жойига;

ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликларидан ?онунлар бyйича мажбурий ижтимоий су?урталаниш;

иш берувчидан, тегишли давлат органларидан ва жамоа ташкилотларидан иш жойидаги шароитлар ва ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги, со?ли?ини шикастланиши тавакали мавжудлиги тy?рисида, шунингдек ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари таъсиридан ?имоялаш бyйича чоралар тy?рисида ишончли маълумотлар олиш;

ме?натни мухофаза ?илиш талаблари бузилиши сабабли, унинг ?аёти ва со?ли?и учун хавф содир бyлиши мумкин бyлган шароитларда, ишларни бажаришни рад этиши, ?онунларда назарда тутилган ?олатлардан таш?ари, хавф бартараф этилганига ?адар;

иш берувчининг воситалари эвазига, ме?натни мухофаза ?илиш талабларига биноан, шахсий ва жамоа ?имоя воситалари билан таъминланиши;

иш берувчининг мабла?лари эвазига ме?натни хавфсиз методлари ва усулларига y?итилиши;

ме?натни мухофаза ?илиш талаблари бузилиши о?ибатида иш жойи йy? ?илинган ?олатда иш берувчининг воситалари эвазига касбга ?айта тайёрлаш;

yз иш yрнидаги ме?нат шароитлари ?амда ме?натни му?офаза ?илишга оид талабларга риоя этилиши устидан давлат назорати ва текширувини амалга оширувчи орган томонидан текширишдан yтказилиши учун сyровнома бериш;

yз иш yрнида ме?нат ?илиш учун хавфсиз шароитлар таъминланиши билан бо?ли? масалалар кyриб чи?илаётганда ва yзи билан содир бyлган бахтсиз ?одиса ёки унинг касб касаллиги текширилаётганда шахсан yзи иштирок этиш ёки yз вакиллари ор?али иштирок этиш;

тиббий тавсияларга мувофи? навбатдан таш?ари тиббий кyрикдан yтиш, ушбу тиббий кyрикдан yтиш ва?тида унинг иш жойи (лавозими) ва иш ?а?и са?ланиши.

Республикамиз ?онунчилигида о?ир ишларни бажарилишига ва ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли ишларни бажарилишига чекловлар yрнатилган. Бундай ишларни бажаришда аёллар ва ёши 18 га етмаган ёшлар ме?натидан фойдаланиш, шунингдек со?ли?ини ?олати бyйича кyрсатилган ишлар мумкинмаслигида, та?и?ланади.

Ме?натни мухофаза ?илиш со?асида ишловчи нафа?ат ?у?у?ларга, бажариши шарт бyлган мажбуриятларга ?ам эга бyлади. У ме?натни мухофаза ?илиш талабларига риоя ?илиши, шахсий ва жамоа ?имоя воситаларидан тy?ри фойдаланиши, ишларни хавфсиз бажариш методлари ва усулларидан y?ишдан yтиши, ишларни хавфсиз бажариш бyйича йyл-йyри? олиши, шунингдек унинг ме?натни мухофаза ?илиш бyйича билимлари текширилиб турилиши керак. Ишлаб чи?аришда содир бyлган ?ар бир бахтсиз ?одиса тy?рисида, одамлар ?аёти ва со?ли?ига хавф соладиган ?ар ?андай вазият тy?рисида зудлик билан yз ра?барига хабар ?илиши, шунингдек мажбурий тиббий кyриклардан yтиши керак.

Ме?нат шартномасида назарда тутилган ме?нат шароитлари ме?натни мухофаза ?илиш талабларига мос бyлиши керак. Ме?натни мухофа ?илиш талаблари ходимнинг айбисиз бузилганлигида, давлат назорат ва текширув органлари томонидан ишларни бажариш тyхтатиб ?yйилган ва?т учун, ходимга иш жойи ва yртача иш ?а?и са?ланади. Ходимни yз ?аёти ва со?ли?ига хавф вужудга келиши туфайли ишни бажаришни рад этган ва?тда иш берувчи уни бош?а иш билан таъминлаши, агар объектив сабабларга кyра бош?а иш билан таъминлаш мумкин бyлмаса, ходимни ишламасдан турган, унинг со?ли?и ва ?аёти учун хавф бартараф этилгунга ?адар ва?ти учун ме?нат кодекси ва бош?а ?онунлар асосида ?а? тyланади.

Ходим yрнатилган нормалар бyйича шахсий ва жамоа ?имоя воситалари билан таъминланмаган ?олатда, иш берувчи ундан ме?нат мажбуриятларини бажаришни талаб ?илишга ?а?ли эмас ва бу сабаб бyйича вужудга келган тyхтаб ?олиш ва?тига ?а? тyлаши шарт.

Ишловчиларни ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимларини текширишни yтказиш учун ташкилотларда иш берувчининг (ра?барнинг) буйру?и (фармойиши) асосида, ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимларни текшириш бyйича таркиби уч кишидан кам бyлмаган, yрнатилган тартибда ме?натни мухофаза ?илиш бyйича y?ишдан yтган ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимлари текширилган комиссия тузилади. Иш берувчи (ёки унинг ваколатли шахси) зарарли ва (ёки) хафвли шароитли ишларга ?абул ?илинаётган шахсларни, ишларни бажаришни хавфсиз методлари ва усулларига y?итилишини таъминлайди, ме?нат фаолияти давомида эса – даврий y?итишни ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимларни текширишни олиб боради.

Кyрсатилган ишларга биринчи бор киришаётганлар ёхуд касб бyйича бир йилдан орти? танаффусга эга бyлган ишчи касблар ишловчилари ме?натни мухофаза ?илиш бyйича y?ишдан yтадилар ва ме?натни мухофаза ?илиш талабларидан билимлари бу ишни бажаришга тайинлангандан сyнг бир ой ичида текширишдан yтказилади. Иш берувчи (ёки унинг ваколатли шахси) йилига камида бир марта, ишчи касблар ишловчиларини жабрланувчиларга датлабки ёрдам кyрсатишни даврий y?итилишини ташкиллаштиради.

2.3. Хавфсиз ва со?лом ме?нат шароитларини таъминлаш бyйича иш берувчиларнинг мажбуриятлари

Ўзбекистон республикасининг ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онунчилик асосларида корхонада ме?нат шароитлари ва ме?натни мухофаза ?илиш ?олатига жавобгарлик иш берувчига юклатилади.

?онунчилик асосларига биноан иш берувчи ?уйидагиларни таъминлашга мажбур:

ишлаб чи?ариш бинолари, иншоотлари, ускуналарини хавфсиз эксплуатация ?илинишини;

технология жараёнлари ва ишлаб чи?аришда ?yлланиладиган хом-ашё ва материалларни хавфсизлигини, шунингдек жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини самарали фойдаланилишини;

?ар бир иш жойида ме?натни мухофаза ?илиш бyйича ?онунчилик ва бош?а ?у?у?ий норматив ?ужжатлар талабларини бажарилишини;

ишловчиларга керакли санитар-маиший ва даволаш-профилактика хизматларини ташкиллаштириш;

?онунчилик билан yрнатилган ишловчиларни ме?нат ?илиш ва дам олиш тартибини;

ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли ишлаб чи?аришда, шунингдек ифлосланиш билан бо?ли? ишларда банд бyлган ишловчиларга yрнатилган нормаларга биноан махсус кийим, махсус пойафзал ва бош?а шахсий ?имоя воситалари, ювувчи ва зарарсизлантирувчи воситаларни берилишини;

зарарли ва хавфли ишлаб чи?ариш омиллари даражасини ишловчилар со?ли?ига таъсирини самарали назоратини;

ишловчиларни ме?нат мажбуриятларини бажариш билан бо?ли? майиб бyлиш, касб касаллигига чалиниш ёхуд со?ли?ини бош?ача шикастланиши натижасида уларга етказилган зарарни ?опланишини;

ишловчиларни y?итиш, йyл-йyри? бериш ва ме?натни мухофаза ?илиш бyйича нормалар, ?оидалар ва йyри?номалардан ишловчиларни билимларини текшириш;

иш жойи шароитлари ва ме?натни мухофаза ?илиш ?олати тy?рисида, со?ликни шикастланиш таваккали (э?тимоли) мавжудлиги тy?рисида ва ишловчиларга берилиши керак бyлган шахсий ?имоя воситалари, компенсацаиялар ва имтиёзлар тy?рисидаги ахборотларни ишловчиларга та?дим этилишини;

давлат назорат ва текширув органлари ва жамоа текшируви вакилларини yзларини фаолиятларини бажариши учун йyл бериш; уларга керакли ахборотларни та?дим этиш;

давлат назорат ва текширув органлари томонидан ме?натни мухофаза ?илиш тy?рисидаги ?онунчилик ва хавфсизлик ва ме?нат гигиенаси бyйича норматив ?у?у?ий ?ужжатлар бузилганлиги учун белгиланган жарималарни yз ва?тида тyланишини;

авария вазиятлари вужудга келганда, ишловчиларни ?аёти ва со?ли?ини са?ланишини таъминлаш бyйича керакли чораларни кyрилишини, шу жумладан жабрланувчига биринчи ёрдам кyрсатиш бyйича;

ишловчиларни касалланиш о?ибатидаги ва?тинчалик ме?натга нолойи?ликдан, шунингдек ишлаб чи?аришдаги бахтсиз ?одисалар ва касб касалликларидан мажбурий су?урта ?илинишини.

Ме?натни мухофаза ?илишни таъминлаш бyйича иш берувчиларни мажбуриятлари бош, тармо?, ?удуд ?у?у?ий ?ужжатларида (жамоа келишувларида), жамоа шартномаларида ва шахсий ме?нат шартномалари (контракт) да yз аксини топади.

3. ИШЛАБ ЧИ?АРИШ МУ?ИТИ НО?УЛАЙ ОМИЛЛАРИНИНГ СИНФЛАНИШИ ВА УЛАРНИНГ ТАЪСИРИДАН ?ИМОЯЛАШ

3.1. Ишлаб чи?ариш му?итининг но?улай омилларининг синфланиши. Ишлаб чи?аришнинг хавфли ва зарарли омиллари

Ишлаб чи?ариш му?итининг но?улай омиллари табиий таъсири бyйича физикавий, кимёвий, биологиявий ва психофизиологиявий гуру?ларга бyлинади.

Ишлаб чи?аришнинг физикавий но?улай омиллари yз ичига: ?аракатланаётган машиналар ва механизмлар; ишлаб чи?ариш ускунасининг ?yз?алувчан ?исмлари; силжитилаётган буюмлар, тановарлар, материаллар; бузилаётган конструкциялар; ?улатилаётган то? жинслари; иш зонаси ?авосини ю?ори чангланганлиги ва газланганлиги; ускуналар, материаллар сиртларининг ю?ори ёки паст ?арорати; иш зонаси ?авосини ю?ори ёки паст ?арорати; иш жойида шов?инни ю?ори даражаси; титрашни ю?ори даражаси; инфратовуш тебранишларининг ю?ори даражаси; ультратовушни ю?ори даражаси; иш зонасида ю?ори ёки паст барометрик босим ва унинг тез yзгариши; ?авони ю?ори ёки пастки намлиги; ?авони ю?ори ёки пастки ?yз?алувчанлиги; ?авони ю?ори ёки пастки ионлашуви; иш зонасида ионлаштирувчи нурланишнинг ю?ори даражаси; одам танаси ор?али yтиб туташиши мумкин бyлган электр занжири кучланишининг ю?ори ?иймати; статик электрнинг ю?ори даражаси; электр магнити нурланишининг ю?ори даражаси; электр майдонини ю?ори кучланганлиги; магнит майдонини ю?ори кучланганлиги; табиий ёритишни етарли эмаслиги ёки йy?лиги; иш зонасини етарли ёритилмаганлиги; ёритишнинг ю?ори ёр?инлиги; ёр?инликнинг пастлиги; тy?ри ва аксланган ялтираш; ёру?лик о?имининг ю?ори пульсацияланиши; ультрабинафша радиацияни ю?ори даражаси; инфра?изил радиацияни ю?ори даражаси; тановарлар, асбоблар, ускуналар сиртларидаги yткир ?ирралар, yн?ир-чyн?ирлар ва ?адир-будирликлар; иш жойини ер (пол) сиртига нисбатан анча ю?орида жойлашганлиги ва вазнсизликни олади.

Ишлаб чи?ариш му?итининг кимёвий но?улай омилларига ?уйидагилар киради:

одам организмига таъсирини тавсифи бyйича – токсик, ?аштлантирувчи-?ижинтирувчи-зериктирувчи, сенсибилизация ?илувчи, канероген, мутаген, репродуктив фаолиятга таъсир этувчилар;

одам организмига yтиш йyли бyйича – нафас олиш органлари ор?али; ош?озон-ичак йyли бyйича; тери ва кyзни шилли? ?авати бyйича yтувчилар.

Ишлаб чи?аришнинг биологиявий но?улай омиллари yз ичига биология объектлари – патоген микрорганизмлар (бактериялар, вируслар, риккетсии, спирохети, одий грибок) ва улар ?аёт-фаолиятининг ма?сулотларини олади.

Асаб-психий юкланганлик а?лий yта юкланганликка, тахлилагичларни (анализаторларни) yта юкланганлиги, ме?натни монотонлиги, ?иссиётли (эмоционал) yта юкланганликка бyлинади.

Ишлаб чи?аришнинг хавфли омили – маълум шароитларда унинг ишловчига таъсири жаро?атланишнинг, yткир касалланишнинг ёки бехосдан со?ликни тез ёмонлашувига, ?атто yлимига сабабчи бyлиши мумкин бyлган му?ит ва ме?нат жараёнининг омили.

Ишлаб чи?аришнинг зарарли омили – маълум шароитларда унинг ишловчига таъсири касалланишга, ме?нат ?обилиятини пасайишига ва (ёки) кейинги авлодлари со?ли?ига салбий таъсир yтказиши мумкин бyлган му?ит ва ме?нат жараёнининг омили.

Сонли тавсифи ва таъсирининг давомийлигига кyра ишлаб чи?аришнинг айрим зарарли омиллари хавфли бyлиб ?олиши мумкин. Хавфли ва зарарли омилларни мавжуд нисбатидан ва чегаравий рухсатли даражасидан келиб чи?иб ме?нат шароитлари зарарли ва хавфли омиллари даражаси бyйича тyртта синфга бyлинади: 1-синф – оптимал ме?нат шароитлари; 2-синф – рухсатли ме?нат шароитлари, функционал четланиш келтириб чи?аради, аммо регламентланган дам олишдан кейин организм нормал ?олатга ?айтади; 3-синф – зарарли ме?нат шароитлари, гигиена нормаларидан орти?, кейинги авлодларга но?улай таъсир этувчи ишлаб чи?аришнинг зарарли омиллари мавжудлиги билан тавсифланади. 3-синф ме?нат шароитлари зарарлиги бyйича тyрт даражага бyлинади:

?айтадиган функционал yзгаришлар ва касалланиш ривожланиши таваккалини асословчи гигиеник нормалардан четланишларни келтириб чи?арилишини тавсифлавчи ме?нат шароитлари;

тур?ун функционал бузилишлар келтириб чи?ариши, кyпчиллик ?олларда ва?тинчалик ме?нат ?обилиятини йy?отиш билан бyладиган касалланиш ?олатларнинг кyпайишига, умумий касалланиш частотасини ошишига, касбий патологиянинг бошлан?ич белгиларини пайдо бyлишига олиб келиши мумкин бyлган хавфли ва зарарли омилларнинг даражасидаги ме?нат шароитлари;

ме?нат фаолияти даврида енгил шаклдаги касбий патологияни ривожланишига олиб келадиган, ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш билан ю?ори даражадаги касалланишни келтириб чи?ариши мумкин бyлган зарарли омилларнинг даражаси билан тавсифланувчи ме?нат шароитлари;

касбий касалланишни кyрсатадиган шакли пайдо бyлиши мумкин бyлган, сурункали патологияни а?амиятли yсиши ва ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш ?амда ю?ори даражадаги касалланиш билан тафсифланадиган ме?нат шароитлари.

4-синф – хавфли (экстремал) ме?нат шароитлари – таъсири иш сменаси (ёки унинг бир ?исми) мобайнида ?аёт учун хавф соладиган, yткир касб жаро?атини о?ир шаклини ю?ори таваккалини вужудга келтирадиган ишлаб чи?ариш омилларининг даражаси билан тавсифланадиган ме?нат шароитлари.

Ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари орасида маълум бо?ланганлик кузатилади. Кyпчиллик ?олларда зарарли омилларнинг мавжудлиги хавфли омилларнинг пайдо бyлишига сабабчи бyлади. Масалан, ишлаб чи?ариш хонасининг yта намлиги ва ток yтказувчан чангларнинг (зарарли омиллар) мавжудлиги одамни электр токи (хавфли омил) билан жаро?атланиш хавфини кучайтиради.

3.2. Акустик тебранишлар, шов?ин манбалари, синфланиши, таъсири, нормалаштирилиши

Суръатли шов?инни одам организмига таъсири асаб жараёнларини кечишига но?улай таъсир этади, толи?ишни ривожланишига олиб келади, юрак-?он томирлари тизимини yзгаришига ва шов?ин патологиясини вужудга келтиради ва унинг натижасида секинлик билан эшитиш пасайиши ривожланади. Ишлаб чи?ариш шароитларида шов?ин манбалари ишлаётган дастго?лар ва механизмлар, механизациялашган ?yл асбоблари, электр машиналари, компрессорлар, кyтариш-ташиш машиналари, ёрдамчи ускуналар (вентиляция ?урилмалари, кондиционерлар) ва б.?. бyлади.

Спектрининг тавсифи бyйича шов?инлар кенг ?амровли ва маромлига бyлинади. Ва?т тавсифи бyйича шов?инлар yзгармас ва yзгармас бyлмаганга бyлинади. Ўз навбатида yзгармас бyлмаган шов?инлар ва?т бyйича тебранувчан, танаффусли ва импульсли бyлиши мумкин. Иш жойларида yзгармас шов?инни тавсифномаси сифатида, шунингдек унинг но?улай таъсирини чеклаш бyйича самарали тадбирларни ани?лаш учун, товуш босими даражаси децебелда (дБ) ?абул ?илинади. Иш жойларида ?ам шов?иннинг умумий характеристикаси сифатида товуш даражаси децебелларда ?абул ?илинади, у товуш босимини частота тавсифномасининг yртача ?ийматини бидиради.

Шов?ин билан курашишнинг асосий тадбирлари – техникавий бyлади ва учта бош йyналишлар бyйича олиб борилади:

шов?инни пайдо бyлиш сабабларини бартараф ?илиш ёки уни манбасида пасайтириш;

шов?инни узатиш йyлларида секинлаштириш;

ишловчиларни бевосита шов?индан ?имоялаш.

Шов?инни пасайтиришнинг самарали воситаси шов?инли технологик операцияларни кам шов?инли ёки тyли? шов?инсизлари билан алмаштириш. Шов?инни унинг манбасида камайтиришга: ускунанинг шов?ин чи?арадиган ?исмини конструкциясини такомиллаштириш; конструкциясида акустик хоссалари пасайтирилган материаллардан фойдаланиш; шов?ин манбасида имкон борича унинг я?инида ?yшимча товуш изоляцияловчи ёки тyсувчи yрнатиш эвазига эришилади. Шов?инга ?арши курашнинг энг содда техник воситаларидан бири машинани шов?инли бирикмасини ёпувчи товушни изоляцияловчи ?илоф yрнатиш. Акустик экранларни ?yлланилиши ускунадан тар?алаётган шов?инни самарали камайтиришга хизмат ?илади. Шов?инли механизмни иш жойини ёки машинани хизмат кyрсатиш зонасини чегаралайди. Шов?инли хоналарда товуш ютувчи юзали ?опламаларни шип ёки деворлар учун ?yлланилиши шов?ин спектрини пастро? частоталигига yзгаришига олиб келади ва бу ме?нат шароитларини яхшилайди.

Инфратовуш – товуш тyл?инини 25 Гц дан кам частота билан тебраниши.

Инфратовушли тебранишларнинг пайдо бyлиш табиати эшитиладиган товушники каби бyлади, шунинг учун инфратовуш ?ам худди эшитиладиган товуш бyйсинадиган ?онуниятларга бyйсинади ва уни ифодалаш учун эшитиладиган товуш учун ?yлланиладиган математик аппарат ?yлланилади (товуш даражаси билан бо?ланган тушунчалардан таш?ари). Инфратовуш му?итда оз сyнади, шунинг учун анча узо? масофага тар?алади. Инфратовуш манбаси секундига 20 дан кам давр частотаси билан ишлайдиган ускуналар бyлади. Инфратовуш марказий асаб тизимига зарарли таъсир кyрсатади ва ?yр?ув, безовталик, чай?алиш ?исини ва б.?. келтириб чи?аради.

Инфратовуш тебранишлари орали?и одамни ало?ида органлари ички частоталарига мос (6—8 Гц), демак, резонанс бyлганлигидан о?ир о?ибатлар вужудга келиши мумкин. Товуш босимини 150 дБА кyпайиши ов?ат ?азм ?илиш фаолияти ва юрак ритмини yзгаришига олиб келади. Эшитиш ва кyришни йy?отиш мумкин.

?имоя тадбирлари: 1) пайдо бyлиш манбасида инфратовушни пасайтириш; 2) шахсий ?имоя воситаларини ?yллаш; 3) инфратовушни ютувчи ?урилмалардан фойдаланиш. Назорат приборлари сифатида ФЭ-2 фильтрли ШВК турли шов?ин yлчагич ва RFT турли виброакустик аппаратура ?yлланилади.

Шов?ин манбаларига (шу жумладан ю?ори ва паст частотали) ишлаётган кондиционерлар, турбиналар, вибрация майдончалари, катта машиналарнинг айланувчан ?исмлари ва б.?. киради. Ишлаб чи?ариш инфратовуши ?ам эшитиладиган шов?ин соладиган жараёнлардан, турболентлиликдан, резонансдан, пульсациядан, илгариланма ?айтма ?аракатдан содир бyлади. Саноат ва транспортда инфратовушни суръатининг умумий даражасини yртача ?иймати 108 дБ га тенг бyлади. Инфратовушни организмга узо? муддатли таъсири кичик суръатли бyлганда ?ам а?лий ме?нат ?обилиятини пасайтиради, толи?ишга, ?ашланишга, бош о?ришига, безовталикка, асабийликка олиб келади.

Суръатининг даражаси ва таъсирининг давомийлигига кyра инфратовуш ё?имсиз туй?улар (бош айланиши, чан?о?лик, эзилиш ва ?yр?иш ?иссиётлари) ?амда юрак-?он томирлари ва нафас олиш тизимида турли даражада ифодаланадиган ва кyп сонли нома?бул yзгаришларни келтириб чи?аради. Инфратовушни но?улай таъсирини олдини олишда гигиеник нормалаштириш етакчи yрин эгаллайди. Нормага биноан инфратовушни суръатлилик даражаси иш жойларида 2—16 Гц частотали октав полосаларда 105 дБ дан ва 31,5 октав полосада 102 дБ дан орти? бyлмаслиги керак.

Ультратовуш – товуш тyл?инларининг 20 кГц (эшитиш чегарасидан таш?арида) дан орти? частотада тебраниши. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?аво ва тегиш (контакт) йyли билан тар?алади; ю?ори частоталиси эса тегиш йyли билан тар?алади. Ультратовуш юрак-?он томирлари, асаб ва эндокрин тизимига зарарли таъсир yтказади; терморостлаш ва моддалар алмашувини бузади. Ма?аллий (жойига) таъсири гунг бyлиб ?олишга олиб келиши мумкин. ?имоя тадбирлари: 1) тyс?ичлантиришдан (блокировкадан) фойдаланиш; 2) товушни изоляциялаш (экранлаш); 3) масофадан бош?аришни ?yллаш; 4) антишов?инларни ?yллаш. Назорат ?илиш приборлари сифатида RFT турли виброакустик тизими ?yлланилади. Ультратовуш эластик тyл?инлар каби хоссалари бyйича эшитиладиган товушдан фар? ?илмайди, биро? тебраниш жараёни частотаси, энергияни исси?ликка трансформацияланиши ?исобига, тебранишни тезро? сyнишига ёрдам беради.

Частотали спектри бyйича ультратовуш паст частотали ва ю?ори частоталига бyлинади; тар?алиш усули бyйича – ?аво ва тегиш (контакт) йyли билан тар?аладиган ультратовуш фар?ланади. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?авода яхши тар?алади. Уларни организмга таъсирини биологиявий самарасининг суръати, таъсир давомийлиги ва ультратовуш таъсирига учраётган жисм сиртининг yлчамига бо?ли? бyлади. ?авода тар?аладиган ультратовушни узо? ва?т систематик таъсири асаб, юрак ?он томирлари ва эндокрин тизимларини, эшитиш ва вестибулятор анализаторларини фаолиятларини бузилишига олиб келади. Ультратовуш ускуналарида ишлаётганларда ани? астения, ?он-томирлари гипотонияси, юрак ва мияни электр фаоллигини пасайиши, чекланган ?удудда, ?орон?уликда ?yр?ув ?иссиёти, тез-тез yзидан кетишлар, орти?ча терлаш, ?оринда, ингичка ичакда, yт пуфагида спазмалар кузатилади.

Энг тавсифли шикоятларга тез толи?иш, бош о?ри?и ва бошда босим ошишини сезиш, ?ийинчилик билан ди??ат ?илиш, фикрлаш жараёнининг тормозлашуви, уй?усизлик киради. Ю?ори частотали ультратовушни ?yлларга контактли таъсири ?yллар капларида капиляр ?он айланишини бузилишига, о?ри? сезишни пасайишига олиб келади, яъни асабий бузилиш ривожланади. Касбий касалланиш фа?ат ультратовушни ?yлларга тегиш (контактли) таъсирида рyйхатга олинган. Таъкидлаш жоизки, ишлаб чи?ариш шов?ини ва титраши ультратовушдан кyра кyпро? агрессив таъсир ?илади.

Ультратовуш ускуналарига хизмат кyрсатувчи шахсларга таъсир этувчи касбий зарарларнинг таъсири кyпчилик омиллар билан, авалом бор паст частотали шов?иннинг генерацияланадиган ультратовуш тебранишларининг частотаси билан ани?ланади. Умумий суръатлилик даражаси эшитиладиган ва ульратовуш орали?ли частоталарда 90—120 дБ чегарасида тебранади. Организмга умумий таъсирдан таш?ари паст частотали ультратовуш тебраниш ?yз?атилган ишлов берилаётган деталлар ёки приборларга тегканда жорий таъсир ?ам yтказилади. Ульратовуш аппаратлари билан узо? ва?т ишлаётган шахсларда бош о?ри?и, бош айланиши, умумий ?олсизлик, тез толи?иш, уй?уни бузилиши, ?ашлилик, хотирани ёмонлашуви, товушга ю?ори сезгирлик, тана массасини йy?отилиши кузатилади.

Ультратовуш манбалари таъсирида узо? ва?т ишлаш, масалан дефектоскоплар билан ишлаш операторларда вегетатив-?он-томирлар бузилишини ривожланишига олиб келади. Ишловчиларга ультра- ва инфратовушни ё?имсиз таъсирини ого?лантириш бyйича чоралар (ташкилий-техник, санитар-гигиеник ва даволаш профилактика) мажмуавий олиб борилади, товушни унинг ?осил ?илиш манбасида пасайтириш йyли билан, ускуналарни ишлаш тартибини рационаллаштириш, шунингдек ульратовушни контактли таъсирида жамоа (кузатиш кабинаси, масофадан бош?ариш) ва шахсий (шов?инга ?аршилар ва икки ?аватли перчаткалар- таш?ариси резинали ва ичкариси пахтали) ?имоя воситаларидан фойдаланилади. Бевосита ультратовушни таъсирига учрайдиган шахслар дастлабки (ишга ?абул ?илишда) ва ?ар йиллик даврий тиббий кyриклардан yтказиб турилиши керак. 18 ёшдан кичик ва ?омиладорлар ультратовуш манбаси бyлган ишларга ?yйилмайди.

Шов?индан ?имояланишга шов?ини хавфсиз техникалар ишлаб чи?иш, жамоа ва шахсий ?имоя воситалари ва методларини, ?урилиш-акустик методларни ?yллаб эришилади. Жамоа ?имоя воситалари шов?ин манбасига нисбатан шов?инни унинг пайдо бyлиш манбасида пасайтирувчи (энг самарали) ва шов?инни унинг тар?алиш йyлида пасайтирувчиларга бyлинади. Амалга ошириш услуби бyйича ?уйидаги ?имоялаш методлари фар?ланади:

акустик – хонани акустик ?исоблаш ва ишлаш принципи бyйича товушни изоляциялаш, товушни ютиш, титрашни изоляциялаш, демпфирлаш, шов?ин сyндиргич воситаларини танлашга асосланган;

?урилиш-акустик экранлар, товушни изоляциялаш, кузатиш кабиналари, масофадан бош?ариш, ?илофлар, зичлаш ва б.?. ?yллаш. Товушни изоляцияловчи материалларнинг энг самаралилари трипласт (композиция материали) ва пахта, ё?оч ?ириндиси, сомон ва б.?. тyлдирилувчили пластобетонлар бyлади. Товуш ютувчи (сyндирувчи) материалларга яна мармар, бетон, гранит, ?ишт, ДВП, ДСП, кигиз, минерал вата материаллари киради;

архитектурали-режалаштириш ечимлари – иш жойларини рационал жойлаштириш; ме?нат ва дам олишнинг рационал тартибини yрнатиш.

Одамлар ва ?айвонларга тyл?ин уриши таъсир этиши мумкин. Тy?ридан -тy?ри таъсир орти?ча босим ва тезлик босими натижасида вужудга келади. Босимни тез ошиши тирик организм томонидан ?атти? уриш каби ?абул ?илинади. Одамларни ва ?айвонларни ?иёсий шикастланиши шиша сини?лари, шлак, тошлар, ё?оч бyлаклари ва бош?а нарсаларни ю?оридан катта тезлик билан тушишидан содир бyлиши мумкин. Тyл?ин уришининг таъсир даражаси портлаш ?уввати, масофа, об-?аво шароитлари, турган жойга (бино ичида, очи? майдонда) ва одамнинг ?олатига (ётган, yтирган, тик турган) бо?ли? бyлади. Тyл?ин уриши енгил, yрта, о?ир ва жуда о?ир жаро?атлар билан тавсифланади.

3.3. Титраш ва унинг организмга таъсири, титрашдан ?имоялаш ва фаол титрашни камайтириш

Титраш асаб ва юрак-?он томирлари тизими ?амда таянч-?аракатланиш аппаратининг функционал бузилишининг сабаби бyлиши мумкин. Титраш деганда ну?танинг ёки механик тизимнинг ?аракати тушунилади, унда навбати билан ва?т бyйича камида битта координатани ?ийматларини yсиши ва камайиши содир бyлади. Умумий ва ма?аллий титрашни фар?лаш ?абул ?илинган. Умумий титраш одамни бутун организмига таянч сирти ор?али – yтиргич, пол ор?али таъсир ?илади. Ма?аллий титраш одамнинг танасининг ало?ида ?исмларига таъсир ?илади. Титраш ?ам абсолют, ?ам нисбий параметрлар ёрдамида yлчаниши мумкин. Титрашни yлчаш учун абсолют параметрларга титраш силжиши, титраш тезлиги, титраш тезланиши киради. Умумий титрашни учта категорияси мавжуд: транспортли, транспорт-технологик, технологик. Технологик титраш yз навбатида тyртта турга бyлинади:

ишлаб чи?ариш хоналарини доимий иш жойларида, марказий бош?арув постларида ва б.?.;

судларни хизмат хоналари иш жойларида;

омборлар иш жойларида, маиший ва бош?а ишлаб чи?ариш хоналарида;

завод бош?аруви, конструкторлик бюроси, лабороторияларда, y?ув пунктларида, ?исоблаш марказларида, конторалар ва бош?а а?лий ме?нат хоналаридаги иш жойларида.

Умумий титрашни yлчаш ну?талари иш жойларида (ёки хизмат кyрсатиш иш зоналарида), yзиюрар ва транспорт-технология машиналари учун эса – иш майдончалари ва ?айдовчи ва персонал yтиргичларида танланади. Ускунани (машинани) намунавий технологиявий ишлаш тартибида yлчаш yтказилади. Титрайдиган ?yл машиналарида умумий ишлаш ва?ти сменанинг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак. Бунда титрашни бир марталик таъсирининг давомийлиги, ушбу операцияга кирадиган кичик танаффуслар ?ам ?исобга олиниб, 20 минутдан ошмасли керак. Титраш асбоби билан ишлаганда, ?yл билан ушлаб туриладиган ускунани массаси 10 кг дан, босиш кучи эса 196 Н дан ошмаслиги керак.

Машина ва ускуналарни титраши билан курашишни асосий методлари ?уйидагилар:

?yз?атиш манбасига таъсир этиб титрашни камайтириш (?yз?атувчи кучларни камайтириш ёки бартараф ?илиш);

резонанс тартибидан тебранувчан системани массасини ва ?атти?лигини рационал танлаш йyли билан (ёхуд системани массаси ёки ?атти?лигини yзгартириш, ёхуд лойи?алаш бос?ичида – янги тартибни киритиш билан) чи?ариш;

титрашни демпфирлаш – механик фаол тебранаётган конструктив элементларини кyпайтириш диссипатив кучларни резонансга я?ин частоталар билан тебранишларда кyпайтириш йyли билан бажарилади;

Диссипатив кучлар – бу кучлар, механик системаларда пайдо бyлади, уларни тyли? энергияси ?аракатланганда бош?а тур энергияга yтиб йy?олади. Диссипатив системага мисол – сирпаниш мажудлигида бош?а жисмни сиртида ?аракатланаётган жисм. (вибро?оплама- материалларни шилимши?лиги).

тебранишни динамик тyхтатиш (?yшимча реактив импеденси);

конструктив элементлар ва ?урилиш конструкцияларини yзгартириш (системани ?атти?лигини ошириш – ?атти?лик ?иррасини киритиш);

титрашни изоляцилаш – ?yз?атиш манбасидан ?имояланаётган объектга улар орасига жойлашган ускуналар ёрдамида тебранишни узатишни камайтириш;

титрашни фаол ?имоялаш.

Титраш – бу эластик бо?ланишли тизимни механик тебранма ?аракати. Титрашни одамга узатилиш услуби бyйича (титраш манбаси билан туташиш тавсифи бyйича) шартли равишда ма?аллий (локал) титрашни ишловчини ?yлларига узатувчи, ва умумий титрашни таянч сирт ор?али бутун танага узатувчига бyлинади. Умумий титраш гигиеник нормалаштириш амалиётида иш жойларини титраши каби белгиланади. Ишлаб чи?ариш шароитларида кyпчиллик ?олларда ма?аллий ва умумий титрашнинг биргаликдаги таъсири кузатилади. Ю?ори даражадаги титрашни одам организмига давомли таъсири ва?тидан олдин толи?ишга, иш унумдорлигини пасайишига, касалланишни ошишига ва касбий патологияни -титраш касаллигини вужудга келишига олиб келади.

Ишлаб чи?ариш титраши yзининг физикавий тавсифи бyйича мураккаб синфланишга эга. Ва?т бyйича тавсифномаси бyйича yзгармас титраш ?аралади ва унинг учун титраш тезлигининг ?иймати 1 минутдан кам бyлмаган кузатиш ва?тида 2 мартадан (6 дБ) кyп yзгармайди. Ўзгармас бyлмаган титраш yз навбатида ?уйидагиларга бyлинади:

титраш тезлиги даражаси ва?т бyйича узликсиз yзгарадиган ва?т бyйича тебранувчан;

танаффусли, операторни титраш билан туташиб ишлаш жараёнида узилади, бунда туташиш ва?ти 1 с дан кyпни ташкил ?илади;