
Полная версия:
Балканский «щит социализма». Оборонная политика Албании, Болгарии, Румынии и Югославии (середина 50-х гг. – 1980 г.)
362
После мартовского (1965 г.) совещания ряда компартий, против которого Тирана выступила задолго до его проведения, орган ЦК АПТ газета «Zëri i popullit» поместила специальную статью, посвященную начинавшемуся кризису промосковского направления в комдвижении: «Встреча раскольников, ревизионистов 1 марта – великий заговор против марксизма-ленинизма и международного коммунизма». – Mbledhja përçarëse, revizioniste e 1 marsit – një komplot i madh kundër marksizëm-leninizmit dhe komunizmit ndërkombetar// Zeri i Popullit, 18.3.1965.
363
Правильный и твёрдый шаг нашей страны в ООН. 16 февраля 1965 г.// Ходжа Э. Сверхдержавы. 1959-1984. Из политического дневника. Тирана, 1986. С. 163.
364
Сенсация в ООН. 17 февраля// Ходжа Э. Сверхдержавы. 1959-1984. Из политического дневника. Тирана, 1986. С. 164. Действия в ООН были частью кампании албанского коммунистического режима против США и СССР. В 1965 г. Албания вышла из ЮНЕСКО, Всемирной Организации Здравоохранения и Продовольственной Сельскохозяйственной Организации ООН в знак протеста против использования этих международных организаций сверхдержавами в собственных политических целях.
365
Armillotta G. Albania And The United Nations: Two Cases Seen From A Diplomatic History Perspective//International Journal of Albanian Studies. Columbia University. New York. 1997. V.l, № 1; United Nations: Back into Limbo//The Time, 26.2.1965.
366
Nakuçi S. Viti 1965, kur Kadri Hazbiu hapte shkollën e agjenturës// Shekulli, 29.12.2008. До сих пор как в отечественной, так и в зарубежной научной литературе нет исследований по этой теме, и данная публикация является одной из немногих, базирующихся на документальных данных. В 1989 г. Отделение безопасности высшей школы МВД Албании выпустило ограниченным тиражом и явно не для широкого общественного пользования 209-страничную монографическую работу (как это было указано в тексте) под характерным для коммунистических времён названием «Взаимосвязь оперативной работы с массами – одно из ключевых требований при выполнении функций органов государственной безопасности». В ней рассматривалась история органов безопасности коммунистической Албании с 1943 г. по 1988 г. Однако качество и информативность издания оставляли желать лучшего: Gërshetimi i Punës Operative me vijën e masave – një nga kërkesat kryesore për realizimin e detyrave nga organet e Sigurimit të Shtetit. Tiranë, 1989. Среди языков, преподававшихся курсантам, как об этом сообщает автор публикации в газете, отсутствуют все восточноевропейские, за исключением сербского. В тексте цитируемого С. Накучи документа есть пропуск с многоточием, что позволяет предполагать об изъятии из материала при подготовке газетной статьи упоминаний о ряде языков по политическим причинам.
367
Békés C. Introduction. Records of the Meetings of the Warsaw Pact Deputy Foreign Ministers// Parallel History Project On NATO And The Warsaw Pact (PHP). Records of the Meetings of the Warsaw Pact Deputy Foreign Ministers. Ed. by Békés C., Locher A., Nuenlist C. PHP Publications Series Washington, D.C. / Zurich. September 2005. P. 5.
368
Baev J. The Organizational and Doctrinal Evolution of the Warsaw Pact (1955-1969). – http://www.coldwar.hu/html/en/publications/organizational.html
369
Подробнее дискуссию на заседании в: Document N 30. Minutes of Discussion at Political Consultative Committee Meeting in Warsaw, January 20, 1965// //A Cardboard Castle? An Inside History of the Warsaw Pact, 1955-1991. Ed. by Mastny V., Byrne M. Budapest, 2005. P. 179. Румынская версия протокола заседаний в: Romania and the Warsaw Pact, 1955-1989. Cold War International History Project. Ed. by Munteanu M. Washington, 2002. Vol. 1. P. 229-244. На заседании ПКК 20 января 1965 г. глава советской делегации Л. И. Брежнев демонстративно обратился к Г. Георгиу-Дежу с вопросом о том, является ли высказываемая румынской стороной точка зрения мнением румынской компартии или это – результат совместных действий с КНР. – Minutes of the Meeting of the Political Consultative Committee of the Warsaw Pact Member States, Warsaw. 20.1.1965// Cold War International History Project. Virtual Archive. – http://www.wilsoncenter.org/index.cfm7topic_kH 1409&fuseaction=va2. document&identifier=5034E1B3 -96B6-175 C-97BBCF7394EAA408&sort=subj ect&item=MLF &print =true. Мотивация действий Бухареста продолжает оставаться не совсем ясной, так как этот вопрос не отражен в документах, обнаруженных в румынских архивах на данный момент. Основное предположение, которое делают румынские исследователи, заключается в том, что, вероятнее всего, Георгиу-Деж рассматривал данную проблему в контексте общего внешнеполитического курса возглавляемого им руководства, усматривавшего в проекте резолюции о нераспространении ядерного оружия диктат Москвы и попытку ограничить свободу действий Бухареста на международной арене. – Documente Diplomatice Romane. Seria a III-a. Romania §i tratatul de la Var§ovia. Conference mini§trilor Afacerilor Exteme §i ale adjunctilor lor (1966-1991). Volum realizat de A. Mioara. Bucure§ti, 2009. R XLIX.
370
Rijnoveanu C. A Perspective on Romania’s involvement In the Sino-Soviet conflict (1960-1965). Online publication. Paper prepared for the International conference «New Central and Eastern European Evidence on the Cold War in Asia». George Washington University Cold War Group. Cold War History Research Center. Budapest, 31 October – 1 November, 2003. May 2009. P. 8. – http://www.coldwar.hu/html/en/publications/Rom_Sino_Riv.pdf. Автор статьи приводит в подтверждение этих тезисов ряд выдержек из документов, обнаруженных в архивах румынской компартии.
371
149. Telegram From the Embassy in Romania to the Department of State. Bucharest, March 18, 1965, 4 p.m.// Foreign Relations of the United States. 1964-1968. Eastern Europe. Washington, 1996. V. XVII. P. 405.
372
См. об этом в воспоминаниях полковника румынской разведки в отставке Г. Мани: Manea G. Labirintul Vietii prin sarma ghimpata (biografii – memorii – amintiri). Bucuresti, 1998. P. 87.
373
Opriş P. Relatii militare romano-bulgaro-sovietice la mijlocul anilor ’60// Revista de Istorie Militara. 2001. N 3 (67). R 18. В приложении к публикации П. Оприша приводится документ – докладная записка капитана первого ранга М. Василе в Политическое управление вооруженных сил Румынии, в которой подробно описываются достаточно натянутые отношения между советскими и румынскими, а также болгарскими офицерами по вопросам координации действий и политическим проблемам.
374
В проведении манёвров приняли участие: начальник Генерального штаба генерал армии И. Титовяну; командующий 3-м Западным фронтом, начальник Управления боевой подготовки Министерства Национальной обороны Румынии генерал армии А. Флока; начальник штаба фронта генерал-лейтенант С. Тарчэ; командующий 2-й армией генерал-лейтенант И. Георге; командующий 3-й армией генерал-лейтенант И. Коман; командир 9-го армейского корпуса генерал-майор И. Шерб; командир авиационного корпуса генерал И. Тыу
375
См. информацию, ставшую доступной после рассекречивания ряда документов из румынских архивов в: Scenarii militare romano-ungare//Jurnalul National, 12.11.2009. —http:// htdig.informatia.ro/jurnalul/afisez.php?sid=526933&date=2009-ll-12&afisez=local
376
Opriş P. Aplicaţia de comandament şi stat major desfăşurată de Armata Română în Transilvania şi Oltenia în perioada 20–27 mai 1965// Cetatea Bihariei. Revistă de cultură şi istorie militară. 2004. Seria a II–a. N 1. P. 76, 77.
377
Ibid. P. 78.
378
Подробнее об этом: Duţu A. Cea dintâi aplicaţie românească la nivel de front independent şi primele neînţelegeri româno-sovietice în cadrul Tratatului de la Varşovia (mai 1965)//Revista de Istorie Militară. 2002. N 5-6. P. 73, 74.
379
Opriş P. Aplicaţia de comandament. P. 78.
380
Основы этой доктрины были изложены ещё накануне Второй мировой войны начальником Главного управления ВВС РККА генерал-лейтенантом авиации П. В. Рычаговым в докладе «Военно-воздушные силы в наступательной операции и в борьбе за господство в воздухе», озвученном на совещании высшего руководящего состава РККА, проходившем в Москве 23–31 декабря 1940 г. (Место хранения: Российский Государственный военный архив (РГВА) Ф. 4. Оп. 18. Д. 57. Л. 1–24). Особое значение для понимания места авиации в советских стратегических установках имел доклад командующего ВВС Киевского особого военного округа генерал-лейтенанта авиации Е. С. Птухина: «Действия ВВС в наступательной операции фронта и борьбе за господство в воздухе» (ЦАМО РФ. Ф. 131. Оп. 12507. Д. 37). Он был не менее значимым, а по некоторым положениям и более амбициозным, чем материал Рычагова, с упором на превалирование сил и средств дальней авиации, тяжёлых бомбардировщиков как ударной силы в наступательной войне. При этом число предполагавшегося парка боевых машин было нереально высоким. Степень важности данного материала, готовившегося также, судя по всему, к этому же совещанию и хранившегося в Центральном архиве Министерства обороны РФ (ЦАМО РФ. Ф. 131. Оп. 12507. Д. 37) была столь высока, что гриф «Сов. секретно» был снят с него только 31 июля 2009 г. – Солонин М. «Тетрадь расстрелянного генерал а… »//В ПК, 14.9.2011. После войны и особенно в начале 60-х гг. XX в. в ходе сокращения Вооруженных сил СССР, частью которых являлись ВВС, эта проблема приобрела особое значение, так как в расчёт брались новые виды вооружений, к числу которых относились ракеты «воздух-воздух», «земля-воздух» и «воздух-поверхность» («воздух-земля»).
381
Цит. по приводимой П. Опришем выдержке из документа «Доклад о проведении Вооруженными силами НРР командно-штабных учений (фронт-армия) в полевых условиях с использованием средств связи» (Raport privind aplicaţiile de comandament şi stat major (front-armată) în teren cu mijloace de transmisiuni, de către Forţele Armate ale R.P.R.)// Opriş P. Aplicaţia de comandament şi stat major. P. 79.
382
Lz. A new Phase in Albanian-Rumanian Relations. 22.3.1965. P. 2. Radio Free Europe research. Box-Folder-Report. 2-3-62. – http://www.osaarchivum.org/files/holdings/300/8/3/pdf/2-3-62.pdf
383
Bichir F. URSS pregatea invadarea Romaniei// Evenimentul zelei, 21.8.2008.
384
Watts L. Războiul clandestin dintre Pactul de la Varsovia si România (VIII) // Independent, 1.7.2009; Troncotă C. Duplicitării: O istorie a Serviciilor de Informaţii şi Securitate ale regimului comunist din România, Bucureşti, 2004; Deletant D. Ceausescu and the Securitate: Coercion and Dissent in Romania, 1965–1989. New York, 1996.
385
О номенклатуре и количестве соответствующих видов и типов вооружений, которые были закуплены Румынией в СССР, Чехословакии, Польше и Венгрии см.: Rusu S. România şi Pactul de la Varşovia (III)//Curentul, 14.5.2010. Примечательной особенностью проводившейся Бухарестом политики закупок советских вооружений и техники было обращение к их лицензионным модернизированным видам, производившимся в Чехословакии и Польше. К числу таковых относились МиГ-21 (F-13) и танки Т-34-85. О последних в: Барятинский М. Средний танк Т-34-85// Бронеколлекция. 1999. № 4.
386
Rusu S. România şi Pactul. Об особенностях развития военно-промышленного комплекса коммунистической Румынии см.: Opriş P. Industria românească de apărare. Documente (1950–1989). Ploieşti, 2007.
387
The diffusion of military technology and ideas. Ed by Goldman E., Eliason L. Stanford University Press, 2003. P. 141.
388
Wolfe Th. Soviet Power and Europe, 1965-1969. Memorandum RM-5991-PR. Prepared For: United States Air Force Project RAND. Santa Monica, 1969. P. 92.
389
На это также было обращено внимание американских аналитиков: Wolfe Th. Op. cit. P. 92.
390
Ermarth F. The View From Moscow I. Rumania. 6.7.1965. R 17. Radio Free Europe Research. Box-Folder-Report. 50-4-197. – http://files.osa.ceu.hU/holdings/300/8/3/pdf/50-4-197.pdf
391
См. высказывания H. Чаушеску во время встречи с делегацией КПК на IX съезде РКП: Stenographic transcript of the discussions held with the delegation of the Chinese Communist Party which participated in the proceedings of the 9th Congress of the Romanian Communist Party. 26 July 1965. – http://www.wilsoncenter.org/ index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.document&identifier=5034B9D8-96B6-175C-949D8FCA396FC2DE&sort=Coverage&item=Romania,%20Socialist%20Republic%20of,%20 (SRR
392
Ibid.
393
На съезде присутствовала делегация АПТ во главе с членом её политбюро и секретариата Р. Алией.
394
Подробнее: Чаушеску Н. Доклад о проекте Конституции Социалистической Республики Румынии. Бухарест, 1965.
395
lz. Yugoslav Reflections on Interstate Relations in the Balkans. 13.10.1965. Radio Free Europe Research. Box-Folder-Report.76-3-89. – http://www.osaarchivum.org/files/ holdings/300/8/3/pdf/76-3-89.pdf
396
Bulgarian and Rumanian Leaders Meet Again Summary.28.10.1965. R 2. Radio Free Europe research. Box-Folder-Report 6-5-63. – http://www.osaarchivum.Org/files/holdings/300/8/3/ pdE6-5-63.pdf
397
Eastern Europe And The Warsaw Pact (NIE 12-65). 26.8.1965. P. 13. – http://www. foia.cia.gov/browse_docs.asp?doc_no=0000273191
398
Ibid. P. 15.
399
Yugoslavia’s Policies Toward The Communist World. Special Report. Central Intelligence Agency. Office Of Current Intelligence. 21.5.1965. P. 4, 5. —http://www.faqs.org/ cia/docs/76/0000720789/YUGOSLAVIA'S-POLICIES-TOWARD-THE-COMMUNIST-WORLD. html#ixzzOX7PdgfEv
400
На этот факт обратили внимание авторы доклада ЦРУ, посвященного взаимоотношениям Югославии с коммунистическими CTpaHaMHiYugoslavia’s Policies Toward The Communist World. P. 7.
401
Ibid.
402
Ibid.
403
Ibid.
404
Kovačev S., Matijaščić Zd., Petrović J. Vojnoindustrijski Kompleks SFRJ//Polemos. 2006. N 9. S. 132. См. также: Stamanović A. Vojna privreda druge Jugoslavije (1945–1991). Beograd, 2001.
405
Kovačev S., Matijaščić Zd., Petrović J. Op. Cit. S. 132.
406
Eastern Europe And The Warsaw Pact (NIE 12-65). 26.8.1965. P. 17. – http://www. foia.cia.gov/browse_docs.asp?doc_no=0000273191
407
Ibid.
408
Baev J. US Intelligence Community Estimates on Yugoslavia (1948–1991)// National Security And The Future 2000 N 1. Р. 98. Предпринятый хорватским исследователем Т. Яковиной анализ опубликованных в официальном издании Государственного Департамента США «Foreign relations of the United States» документов свидетельствует о том, что если в период 1958–1960 гг. основное внимание в этих материалах уделялось позиции Югославии в отношении различных мировых кризисов, то на протяжении 1961–1963 гг. американское посольство в Белграде концентрировало внимание на двусторонних отношениях между Югославией и США. – Jakovina T. Američki komunistički saveznik? Vanjskopolitički odnosi Sjedinjenih Američkih Država i Jugoslavije (1955–1963)//Zavod za hrvatsku povjest. 1998. V. 31. S. 82. Подробнее об этом периоде американо-югославских отношений см.: Jakovina T. Američki komunistički saveznik: Hrvati, Titova Jugoslavija i Sjedinjene Američke Države 1945–1955. Zagreb, 2003.
409
См. подробнее: Bogetic D. Pocetak vijetnamskog rata i jugoslovensko-americki odnosi //Isorija 20. Veka. 2007. N 1.
410
10. Special Memorandum Prepared in the Central Intelligence Agency. Washington, February 18, 1965. // Foreign Relations of the United States. 1964-1968. Eastern Europe. Washington, 1996. Volume XVII. P. 29.
411
12. Paper Prepared in the Department of State. Washington, undated. The source text bears no drafting information, but the paper was transmitted as an attachment to a June 5 memorandum from Read to Bundy// Foreign Relations of the United States. 1964-1968. P. 43, 44.
412
Eastern Europe and the Warsaw Pact. NIE 12-65. 26.8.1965. P. L – http://www.foia. cia.gov/browse_docs.asp?doc_no=0000273191
413
Ermarth F. The Warsaw Pact on the Bloc Agenda. P. 1. 61.9.1965. Radio Free Europe research. BOX-FOLDER-REPORT: 63-1-321. – http://www.osaarchivum.org/files/ holdings/300/8/3/pdf/63-1 -321 .pdf
414
Ibid.
415
Soviet Strategic Air and Missile Defenses. NIE 11-3-66. 17.11.1966. P. 8. – http://www. foia. cia. go v/bro wsedocsfull. asp.
416
Documente Diplomatice Române. Seria a III-a. România şi tratatul de la Varşovia. Conferenţele miniştrilor Afacerilor Externe şi ale adjuncţilor lor (1966–1991). Volum realizat de M. Anton. Bucureşti, 2009. Р. XLIX.
417
Report on the meeting of the Chiefs of the General Staff of the Armies of the Warsaw Pact, held in Moscow between 4-9 February 1966. Chief of the General Staff, Deputy of the Minister of Armed Forces and Chief of the General Staff Lieutenant General Ion Gheorghe. P. 4, 5. – http:// www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.document&identifier=5034B9E8-96B6-175C-9BD114E35DA7A73E&sort=Collection&item=The%20Warsaw%20Pact, а также: Baev J. The Organizational and Doctrinal Evolution of the Warsaw Pact (1955-1969). – http:// www.coldwar.hu/html/en/publications/organizational.html
418
О деталях полемики и ходе заседания см. упоминавшийся выше доклад начальника Генерального Штаба ВС Румынии генерал-лейтенанта И. Георге, а также вышецитированную работу Й. Баева.
419
Report on the meeting of the Chiefs of the General Staff of the Armies of the Warsaw Pact, held in Moscow between 4-9 February 1966. Chief of the General Staff, Deputy of the Minister of Armed Forces and Chief of the General Staff Lieutenant General Ion Gheorghe. P. 5. – http:// www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.document&identifier=5034B9E8-96B6-175C-9BD114E35DA7A73E&sort=Collection&item=The%20Warsaw%20Pact
420
Цит. по проекту инструкций, который, судя по всему, не был существенно изменён на конечной стадии доработки: 6. […] februarie 1966, Bucureşti. Proiect de directive pentru delegaţia română participantă la consfătuirea adjuncţilor miniştrilor Afacerilor de Externe cu privire la îmbunătăţirea funcţionării Comitetului Politic Consultativ; indicaţie de a nu se accepta înfiinţarea unei Comisii permanente de politică externă. Proiect de directive pentru delegaţia română care va participa la Consfătuirea adjuncţilor miniştrilor Afacerilor de Externe cu tema «îmbunătăţirea activităţii Comitetului Politic Consultativ»// Documente Diplomatice Române. Seria a III-a. România şi tratatul de la Varşovia. Conferenţele miniştrilor Afacerilor Externe şi ale adjuncţilor lor (1966–1991). Volum realizat de M. Anton. Bucureşti, 2009. P. 13, 14.
421
Ibid. P. 12, 13.
422
Ibid. Р. 13.
423
Цит. по проекту инструкций, который, судя по всему, не был существенно изменён на конечной стадии доработки: 6. […] februarie 1966, Bucureşti. Proiect de directive pentru delegaţia română participantă la consfătuirea adjuncţilor miniştrilor Afacerilor de Externe cu privire la îmbunătăţirea funcţionării Comitetului Politic Consultativ; indicaţie de a nu se accepta înfiinţarea unei Comisii permanente de politică externă. Proiect de directive pentru delegaţia română care va participa la Consfătuirea adjuncţilor miniştrilor Afacerilor de Externe cu tema «îmbunătăţirea activităţii Comitetului Politic Consultativ»// Documente Diplomatice Române. Seria a III-a. România şi tratatul de la Varşovia. Conferenţele miniştrilor Afacerilor Externe şi ale adjuncţilor lor (1966–1991). Volum realizat de M. Anton. Bucureşti, 2009. P. 13, 14.
424
Baev J. The Organizational and Doctrinal Evolution.
425
Ibid.
426
Ermarth F. Warsaw Pact Summit in July? 4.5.1966. Box-Folder-Report 63-2-87. – http:// www.osaarchivum.org/files/holdings/300/8/3/pdf/63-2-87.pdf
427
Ibid P. 5.
428
Ermarth F. The Warsaw Pact Muddle. 14.6.1966. P. 1. Radio Free Europe Research. Box-Folder-Report. 63-2-19. – http://www.osaarchivum.Org/files/holdings/300/8/3/pdf/63-2-19.pdf
429
152. Telegram From the Department of State to the Embassy in Romania. Washington, May 16, 1966, 4: 16 p.m. // Foreign Relations of the United States. 1964-1968. Eastern Europe. Washington, 1996. Volume XVII. P. 415.
430
См. об этом: Békés C. Introduction//Records of the Meetings of the Warsaw Pact Deputy Foreign Ministers. Ed. by Békés C., Locher A., Nuenlist C. Parallel History Project On NATO And The Warsaw Pact (PHP). PHP Publications Series. Washington, D.C. / Zurich. September 2005. Р. 5, 6.
431
Main trends in Soviet Military Policy. NIE 11-4-66. 16.6.1966. P. 1. – http://www.faqs. org/cia/docs/73/0000278473/MAIN-TRENDS-IN-SOVIET-MILITARY-POLICY-(NIE-l 1-4-66). html#ixzzOXIXKlCDO
432
Ibid. Р. 2.
433
Soviet Military Theorists Reappraise Nuclear War. Intelligence Memorandum (RR MM 66-6). 1.9.1966. P. 2. – http://www.faqs.org/cia/docs/73/0000380715/SOVIET-MILnARY-THEORISTS-REAPPRAISE-NUCLEAR-WAR-(RR-MM-66-6).html#ixzzOXaQqQ2Px
434
Main trends in Soviet Military Policy. NIE 11-4-66. P. 3.
435
Ibid.
436
Ibid. P. 7.
437
Marchio J. US Intelligence Assessments and the Reliability of Non-Soviet Warsaw Pact Armed Forces, 1946-89// Studies in Intelligence Vol. 51, No. 4 (Extracts-December 2007). P. 7. – https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/ studies/vol51no4/pdf-files/Marchio_Will_They_Fight-Web(U).pdf
438
Reliability of the USSR’s East European Allies. 4.8.1966. Special NIE 11-15-66. P. 1. – http://www.faqs.org/cia/docs/73/0000273217/RELIABILITY-OF-THE-USSRS-EAST-EUROPEAN-ALLIES-(SNIE-11-15-66).html#ixzzOXIh8NkNy
439
Ibid P. 2.
440
Ibid. P. 10.
441
Ibid. P. 5.
442
Warning of Soviet Intention to Attack. 18.8.1966. NIE 11-10-66. P. 3. —http://www.faqs. org/cia/docs/73/0000283 83 8/WARNING-OF-SOVIET-INTENTION-TO-ATTACK-(NIE-11-10-66). html
443
О дискуссии относительно пространственно-политического и культурно-исторического содержания этого термина см.: Миллер А. Тема Центральной Европы: история, современные дискурсы и место в них России// Новое Литературное Обозрение. 2001. № 52.