скачать книгу бесплатно
Ayna
Qan Turalı
Çağdaş ədəbiyyat #11
Qan Turalının "Ayna" kitabında müəllifin son illərdə yazdığı povest və hekayələr toplanıb. Müasir dövrün təbəddülatlarından bəhs edən bu yazıların əsas leytmotivi modern insanın qarşısında duran ekzistensial problemlərdir. Həyatın müxtəlif təbəqə və zümrələrinə aid olan qəhrəmanlar zəmanənin yaratdığı əngəllər qarşısında gücsüz görünsələr və bəzən məğlub olsalar belə, ümid əsla onları tərk etmir.
Qan Turalı
AYNA
İnsan olmağı unutma!
Bu hekayələrin hamısı mənimdir.
Çoxunun qəhrəmanı mən olmasam belə…
Nə fərqi var ki?
Mən qəhrəmanlarımın iztirab və sevinclərini, məhzunluqlarını və fərəhini, bütün dramalarını iliklərimə qədər yaşamışam.
Yazıçılıq hər şeydən qabaq daxili dünya məsələsidir.
Mənim üçün ədəbiyyat hər şeydən çox dinə bənzəyir.
Bir zamanlar insanlar issız səhralara, tənha mağaralara gedib özlərini axtarardılar.
İndi o insanlar yoxdurmu?
Əlbəttə, var, sadəcə bütün o dinlər, bütün o müqəddəs təlimlər və yaşantılar ədəbiyyata çevrilib.
Ədəbiyyat XXI əsrin dinidir.
Və yaşadığımız, yaşatdığımız, gördüyümüz, damarlarımızda axan qan kimi hiss etdiyimiz bütün bu hekayələr hər nə qədər fərqli məkan və zamanlarda cərəyan etsə də onların bizə pıçıldadığı bircə cümlə var: “İnsan olmağı unutma”.
Necə deyirdi şair, bəzi insanlar çiçəklərin adın əzbər bilir, mən ayrılıqların…
Elə insan var gözləri çox iti görür, eləsi var çox yaxşı qoxu alır.
Yazıçılar isə əzabları, arzu, ümid və ehtirasları hamıdan yaxşı seçə bilirlər.
Və bütün bu çalpaşıq hisslər, ziddiyyətli duyğular, hamısı gəlib yazıçının daxili dünyasında, yaddaşının qara qutusunda yazıya çevrilir və bütün bu yazılar da küll haqda bir məqsədə, bir mərama xidmət edir: “İnsan olmağı unutma”!
Adam və ağac
Əkrəm Əylisliyə
Çayxanada tək oturanlar həmişə diqqət çəkir. Amma bu təklik hər gün axşam saat 8-dən 9-a qədər davam edən rituala çevrilibsə, müştərilər o tək adamı çayxananın samovarı, televizoru kimi görürlər. Onun hekayəsi kimsəni maraqlandırmır. Elə tək adamın da ünsiyyət üçün ürəyi atmır. Heç ofisiantla da kəlmə kəsmir. O, çayxananın çəpərli həyətinə girib şam ağacının altında oturan kimi ofisiant çayını baunti ilə aparıb onun qabağına qoyur. Çayxanada baunti ilə çay içən yeganə müştəri odur. Çayı dərhal stəkana tökmür, bir az da dəmlənməyini gözləyir. Arada çaynikin qapağını açıb baxır da. Stəkanını doldurub qəndi isladır, ağzına atıb qaynar çaydan iri bir qurtum alır. İkinci stəkanda bauntini açır. Üçüncü stəkanı yavan içir. Dördüncü stəkanı isə soyudur, soyudur və yarısı yeyilmiş baunti ilə bir yerdə eləcə qoyub gedir.
Çayxanaya təzə işə düzəlmiş ofisiantın diqqətini hamıdan çox bu tək adam cəlb edir. O bu barədə sevgilisinə də yazıb. Hər gün tək adamın təkadamlıq ritualına tamaşa edən təzə ofisiant onun haqqında kimdən soruşdusa hamısı əlini yellədi. Bu əlyelləmədə məlumatsızlıqdan ziyadə vecsizlik vardı: “Neynirəm e onu?”. Tək adam hamının gözü qarşısında elə unudulub ki, kimsə onu necə unutduğunu belə xatırlamır. Adiləşib tək adam. Onun adını da bilən yoxdur. Qonşuları belə onun bura köçdüyündən xəbərsizdir. Bir gecə ofisiant çayxananın çöl qapısını bağlayıb getmək istəyəndə (bu işi həmişə təzə gələn işçilərə tapşırırdılar) qarşısına tək adam çıxmasaydı, yəqin bir müddət sonra o da bu nəticəsiz axtarışlardan yorulacaqdı.
– Deyəsən, bağlayırsınız…
– Eybi yox, buyurun.
– Yox, əziyyət verərəm.
– Yox, yox, o nə deməkdir, buyurun.
Ofisiant kiliddən çıxartmağa macal tapmadığı açarı arxaya çevirib qapını açdı. İşıqları yandırıb samovarı qoşdu. Şkafdan bauntini götürüb boşqaba qoymaq istəyəndə tək adam: “Şokaladı gətir bura, iki dənə də stəkan, çay lazım deyil”, – dedi və qoltuğundan bir şüşə çıxartdı. Ofisiant da adamın tapşırdığı şeyləri götürüb gəlib onun qarşısında, tək adamın həmişəki yerində – şam ağacının altında oturdu. Oturan kimi ofisiantlıqdan müştəriyə, bəlkə də tək adamın həmdəminə, ya da daha yumşaq təyin işlətsək, masa yoldaşına çevrildi. Biz indi onu gənc deyə adlandıracağıq.
Gənc tək adamın armudu stəkana süzdüyü rəngli içkinin viski olduğunu bilsə də,indiyədək dadına baxmamışdı. Stəkanları toqquşdurub içdilər. Sükut çilikləndi.
“Biz heç tanış da olmadıq”, – bunu gənc dedi.
Tək adam isə (artıq tək deyildi, gəlin ona da eləcə“adam” deyək) dalıb getmişdi gənci indi daha çox maraqlandıran xatirələrin arxasınca. Sualı eşitmədi heç. Bu gedişat gəncin ürəyincə deyildi. Darıxmağa başladı, gedib televizoru açdı, musiqi kanalında saxlayıb gəlib yenə oturdu. Həzin musiqi səsi eşidildi. Musiqi viskiyə qoşulub həm gənci, həm də adamı yavaş-yavaş əridirdi, bir-birilərinə məhrəmləşdirirdi. Adam gəncin üzünə, az qala, məhəbbətlə baxıb ondan adını soruşdu, sonra da öz adını dedi. Söhbətin axara düşməsi gənci ümidləndirirdi. Həvəslə soruşdu:
– Bu axşam yox idiniz…
– Özümü öldürməyə getmişdim.
Adi suala verilən belə dəhşətli cavab gənci çətinə saldı. Armudu stəkanı başına çəkməkdən başqa bir şey fikirləşə bilmədi. Adam ona baxıb gülümsəyirdi və bu təbəssüm o sözlərin soyuqluğu ilə heç cür uyuşmurdu. Bu gülümsəmə tamamilə başqa, bəxtəvər dünyadan xəbər verirdi. Həmin bəxtəvər dünyada insanlar özünü öldürməyi ağıllarına da gətirməzdilər. Gənc yüz dəfə özünü inandırmaq istədi ki, özünü öldürmək-zad, bunlar hamısı zarafatdır, xoşluq üçün deyilən sözlərdir. Əlbəttə, elə bir dünyada yaşayırıq ki, adamlar belə zarafatlar edirlər, etmələri bir qırağa, üstəlik, özlərinin bu zarafatlarına şaqqanaq çəkib gülürlər də. Amma adam zarafat-zad eləmirdi. O, həqiqətən də, Kür çayının üstündə salınmış körpüdən gəlirdi. Orda olduğu bir saat ərzində lilli sulara baxıb siqareti çoxdan tərgitsə də, bir qutu siqaret çəkmiş, sonra da birbaşa çayxanaya qayıtmışdı.
Gənc handan-hana özünə gəlib ondan cavabının zarafat olub-olmadığını soruşdu. “Yox, nə zarafat?!”, – dedi könülsüzcə adam. İntiharından kim həvəslə danışar ki zatən. Təbii ki, qarşınızdakı pulunu ödədiyiniz psixoloq deyilsə…
“O gün səni gördüm bizim binada. Həyətdə durdun, telefonla danışdın, sonra da birinci bloka girdin. Eləmə belə… Başa düşürəm, cavansan. Amma eləmə.”
Bunu adam müdriklik qatılmış ərkyanalıqla elə tonda dedi ki, gəncin səhərdən bu yana, azı, on nəfərə danışdığı fahişə macərasını gözündən saldı.
Sükut çökdü. İkisi də utanırdı sanki. Biri dünən elədiyindən, o biri isə açıb-ağartmaqdan. Adam sanki günahını yumaq üçün gəncin stəkanını doldurdu, əlini çiyninə vurub “İçək” dedi. Boş stəkanı yerə qoyan kimi adam ayağa durub gəzişməyə başladı. Sanki hansısa məsələ ilə bağlı mühüm qərar verməyə tərəddüd edirdi. Gənc də ona baxır, nə deyəcəyini gözləyirdi. Adam şam ağacını qucaqlayıb öpdü, oğlanın heyrət dolu baxışları altında hönkürdü. Sonra gəlib yerinə oturdu:
– Mən onu çox sevirdim, amma bizimki alınmadı, çıxıb getdim Rusiyətə. Sonra eşitdim ki, ərə gedib, bir az sonra da eşitdim ki, “uksus” içib özünü öldürüb. Bir il olar, qayıtmışam, hər gün gəlib bu çayxanada, bu ağacın altında çay içirəm. Bilirsənmi niyə? Düz 23 il bundan əvvəl onu ilk dəfə burda öpmüşəm. Bax, elə bu ağacın altında. Sevgili də Tanrı kimi tək olmalıdır.
Ağac elə sakit dayanmışdı ki, elə bil bu əhvalatdan qəti xəbəri yox idi. Onun əvəzinə cırcıramanın səsi aləmi bürümüşdü.
Kislovodsk-Bakı
İyul 2016
Şanel
Hər şey o gecə zəngi ilə başladı. Nərmin yükləyiciyə taxdığı telefonun səsinə ayıldı. Təzəcə yuxuya getmişdi. Qəfil zəng onu möhkəm diksindirdi. Zəng vuran isə… Kaş o olmayaydı. Nərmin bu zəngi çox gözləmişdi. Amma bu bir ildə o adam əlini telefona atmamışdı. Nərmin də onu anbaan unutmuşdu. Zəngini gözləyə-gözləyə unutmuşdu. Unutduğunu hiss etdiyi an yadına düşmüşdü və onu xatırladığı saniyəni də unutmuşdu. Bu qabarma-çəkilmələr uzun sürmüşdü. Onu unutduğunu xatırlamırdı, xatırladığını da unutmurdu. Aylardan sonra sərxoş axşamların birində mahnı çalınmışdı və o mahnını eşidib elə stoldaca hönkürmüşdü. Üzünü yuduqdan sonra güzgüdə bambaşqa adam görmüşdü. Bu, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Paşayeva Nərmin Famil qızı idi. Amma bu Nərmin on dəqiqə qabaqkı Nərmin deyildi. Hönkürtü və o göz yaşları yepyeni Nərmin yaratmışdı. Ötüb keçən aylarda şəxsiyyət vəsiqəsində bircə qrafa dəyişilmişdi, amma Nərmini Nərmin edən həmin düzəliş deyil, göz yaşları idi. Nərmin öz göz yaşlarından başqa bir Nərmin yaratmışdı.
İndi telefonda onun şəkli görünürdü. Axıb-gedən zamanın sönükləşdirib, nimdaşlaşdırdığı xatirələrin adamı… “Alo” deyəndə səsinin soyuqluğuna Nərmin özü də heyrətləndi. Amma o tərəfdəki səs qaynar, ehtiraslı idi. Nərminin buzunu sındıra bilməyəcəyi dərəcədə isti səs… Əvvəlcə gecə vaxtı narahat etdiyinə görə üzrxahlıq… Nərminin inamlı “eybi yox”u…
– Nərmin, bilirsən niyə zəng elədim… Bilmirsən. Siz qadınlar həmişə istəyirsiz ki, kişilər möhkəm olsun. Biz də möhkəm oluruq. Olmuruq əslində, möhkəm görünürük. Siz də deyirsiz ki, möhkəm yaxşıdır. Amma yox. Biz ağlayanda “erkəklər ağlamaz” deyirsiniz. Göz yaşı təkcə sizə verilməyib axı. Bizim də gözümüzün yaşı var. Bunları niyə deyirəm… Çox pisəm, Nərmin. Hər şey üstümə gəlir. Hər şey… Bu, bir kişinin tənhalığa çəkilib kədərlənməsidir, ağrımasıdır. Ağrını kiminlə bölüşəsən? Axı kişi möhkəm olmalıdır. Mən isə… Mən isə ağrıyıram. İçdən ağrıyıram. Xəbərlərə baxıram. Bir uşaq ölüb. Başa düşürsən? Bir uşaq. Qəzaya düşüb. Altı aylıq. Necə ağlamayım mən? Bax… Çadra sizə niyə verilib, bilirsən? Rahat ağlaya biləsiniz deyə. Hönkürməsəniz, ağlayanda çiyinləriniz atılmasa anlamarıq biz. Biz göz yaşlarınızı gizlətmək üçün çadraya bürüyürük sizi. Siz də deyirsiniz ki, qadın azadlığı-filan. Çadra göz yaşını gizlətmək üçündür, Nərmin…
– Ağla da, sənə nə mane olur?
– Başa düşmürsən məni…
– Yoxsa ağlaya bilmirsən? Amma sən ağlada bilirsən, təcrübən var axı.
– Nərmin…
– Buyur, dinləyirəm səni…
– Sənin qarşında günahkaram. Bunu bilirəm. Üzr istəyirəm. Yüzüncü dəfə…
– Üzr?
– Yox, üzr də yox. Bax, biz gərək üzrdən daha böyük, daha uca bir şey düzəldəydik. Tövbə var. Amma tövbə Tanrıyadır. O da bir cür üzrdür. Amma biz Homo Sapienslər peşmanlıq üçün bu 150 min ildə üzrdən daha böyük nəsə düzəldə bilmədik. “Mersedes"in yüz modelini düzəltmişik. Heyvana atdığımız daşlardan atom bombası düzəltmişik. Amma peşmanlıq ancaq üzr şəklindədir.
– İndi üzr mövzusunu araşdırırsan? Yunan mifologiyasında üzr məsələsi necə qoyulub? Konfutsi bu haqda nə deyir?
– Mən günahkar deyiləm. Özümü günahkar bilmirəm. Sadəcə… Məndən asılı olmadı. Mən aşiq oldum.
– Mənə “səni sevirəm” deyəndən bir həftə sonra?
– Əslində… Bilirsən… Mən əslində…
– Bilirəm…
– Sən günahkar deyildin…
– İsa peyğəmbərdir, mənəm – bizim günahımız yoxdur.
– Səndən sonra mutlu olmadım mən. Ağlamaq istəyib ağlaya bilməyən adam təsəvvür edirsən? Qəhər gəlib yumruq kimi düyünlənirdi boğazımda. Gözümdən yaş çıxmırdı. Xoşbəxtola bilmədim. Yüz dəfələrlə telefonu əlimə götürdüm. Amma sənə deməyə söz tapmadım, Nərmin. Biz hələ o sözləri tapa bilməmişik. Biz axmaqlar hələ o sözləri yarada bilməmişik. Qədim qəbilə haqqında oxumuşdum. O qəbilənin dilində sevgi sözü yoxuymuş. Sevmək əvəzinə “istəmək” deyirlərmiş. “Ət istəyirəm”. “Qız istəyirəm”. “Alma istəyirəm”. Eyni sözlərmiş. Gör, o qəbilənin oğlanları nə əzablar çəkirmiş. O böyük duyğu ifadəsiz qalırmış ürəkdə… Hisslər söz olmadığına görə doğula bilmirmiş. Ürəyə yük düşürmüş.
– Deməzdim. Sevgi də ət istəyi deyilmi? Məncə, onlar fikirlərini daha dəqiq ifadə edirlərmiş. Daha sizlər kimi öz şəhvətiniz naminə Nitsşedən, Movlanədən sitat gətirmirlərmiş. “Ət istəyirəm”. Aydındır. Amma siz neynirsiz? Qızı yatağınıza salmaq üçün Nitsşeni qəbirdən çıxardırsız. Yazıq Nitsşe. Bir qız sevmişdi, o da bakirə idi. Fahişəxanaya getdi, sifilisə yoluxdu, elə ondan da öldü. Yaddaşını itirmişdi Nitsşe. Amma yaddaşını itirəndə də kişi idi. Əsl kişi. Kişi kimdir? Əsl insan. İdeal insan. Canım sənə desin, Fövqəl İnsan. Atı qucaqlayıb ağlamışdı. Atı ha! O at, bilirsənmi hansıdır? Çexovun hekayəsi var, bir yerdə oxuyurduq həmişə. “Qüssə” idi də adı, “Toska”. Faytonçunun oğlu ölür, dərdini danışmaq istəyir, heç kim qulaq asmır, gəlib ata danışır. Ağlıma gəlib ki, bu at elə Nitsşenin boynuna sarılıb ağladığı atdır. Ya da o atın qohumudur. Nə bilim. Belə fikirləşirəm. Gecə vaxtı zəng eləyib mənə Nitsşedən danışdırırsan… Özünsə ağlamağa cəsarət tapmayıb, mənə zəng vurmusan. Nitsşe qədər də olmadın. Nitsşe qədər… Yox, elə deməyim. Yaddaşını itirən, kitab yazdığını belə unudan Nitsşe qədər olmadın.
Telefonun o başından səs eşitdi Nərmin. Zırıltı idi, yoxsa hırıltı – anlamadı. Araya çökən sükut Elçinin quyu dibindəymiş kimi uzaqdan gələn səsi eşidilənədək davam etdi. “Məni mutsuzluğuma bağışla, Nərmin” deyirdi o səs. “Həmişə sənə zarafatla deyirdim ki, məni daim mutlu biri kimi xatırlayarsan. Amma indi “məni mutsuzluğuma bağışla” deyirəm.”
– Yox, Elçin, bağışlamıram. Məni bədbəxt edib özün də bədbəxt olacaqdınsa bu oyun nəyə lazım idi? Barı özün xoşbəxt olaydın. Səni xoşbəxt biləydim. O zaman deyərdim ki, gedişim nəyisə dəyişib. O zaman düşünərdim ki, mənim göz yaşlarımın nəsə qiyməti olub. İndi necədir bəs? Mən bədbəxt, sən bədbəxt, bəs bu göz yaşları nə üçün idi? Bəs çəkdiyim bu qədər ağrı nəyə görə idi? Aldım qoz, satdım qoz. Bu nə ticarətdir, bu nə alverdir? Uzaqdaydın, başqa qollarda, başqa yataqlardaydın, amma təki səni xoşbəxt biləydim. O zaman mənim bədbəxtliyimin də qiyməti, hörməti olardı. Nə sən uddun, nə mən. Dəqiqə 120. Hesab 0-0. Sarı kart da yoxdur oyunda.
– Mən o zaman da mutsuz idim? Deməli, bu genetik imiş. Heçmi xilas ola bilməyəcəm mən?
– Sən xoşbəxt olmaq istəmirsən ki… Sən heç özün də bilmirsən nə istəyirsən. Sənin beş min yeddi yüz əlli altı dəfə danışdığın o lətifə vardı: “Mamed, sən də bir lotereya al da”. Bax, sən də eləsən. Lotereya almadan udmaq istəyirsən. Ölmüşdü Xankişi…
– Bu yumorun üçün darıxmışam…
– Başqa nə üçün darıxmısan?
– Deyimmi?
– De…
– Qoxun üçün…
– Əşşi, boş-boş danışma… Nə qoxu… İndiyə qoxu qalar?
– Vallah…
– Qoxum üçün darıxsaydın öz qoxusunu “Şanel”lə boğan o qızı sevməzdin. Doğrudan ha, onun qoxusu var? Uşaqlıq köynəyi qalıbmı, onu qoxla, bəlkə orda qalar. Yoxsa hər yerinə “Şanel” vurur o? Necə deyirdi Monro? Gecələr iki damcı “Şanel”lə yatıram. Monro idi də o?
– Hə, Monro idi. Fellini də bir filminə salmışdı. Avara amerikalı aktrisanın dilindən vermişdi. Bilirsən də, Fellini də Mazinaya xəyanət edirmiş.
– İstedadda Məmmədqulusan, xəyanətdə Fellini… Əksi olsaydı dahi olardın. Amma yox, dahi Fellini də xəyanət edib. Əgər istedadlı və sadiq kişi düzəltmək mümkün olsaydı, bu, bəşəriyyətin ən böyük kəşfi olardı. Eşq sözünü, görəsən, ilk dəfə hansı gicbəsər tapıb… Onu tutub minərdim. Sözə bax: eşq. Yox bir mızqlet. Eşq sözünü tapmaqdansa xəyanət etməyən, ağlatmayan, ağlayan kişi düzəldərdilər də…
– Mənim ümidim neandertallaradır…
– Necə yəni?
– Bu yaxınlarda bir alim dedi ki, mənə 50 milyon dollar verin, sizə neandertal düzəldim. DNT-ləri var axı. Neçə qadın da razı olmuşdu neandertal DNT-si ilə süni mayalanmaya. Deyirəm, bəlkə neandertallar sən deyənlərdən imiş. Ağlayan və ağlatmayan, xəyanət və eşq nədir bilməyən.
– Bəs niyə vermədilər?
– Baha idi də qiyməti… Həm də, sən dedin, ağlıma batdı. Bilirsən də, alimlər deyir, neandertalları Homo Sapienslər, yəni sənin-mənim babalarım qırıb. Soyqırım ediblər…
– Dünya birliyi bu ədalətsizliyə hələ də susur.
– Hə, vallah! Deyirəm, bəlkə eşqə inanmadıqları, xəyanət etmədikləri üçün neandertalları öldürmüşük. Həm də, bilirsənmi, neandertallar Homo Sapienslərlə sevişə bilirlərmiş. Görmürsənmi, evə, ailəsinə bağlı, sevdiyi qızın üstünə gül qoxlamadığını deyən kişilərə necə lağ edirlər? İndi lağ edirlərsə, yəqin o zaman öldürərdilər…
– Elçin…
– Hə…
– Gecə vaxtı nə neandertal-neandertal salmısan?
– Ağzım qızışıb…
– Sənin təkcə ağzın qızışmır, özün də qızırsan…
– Simona Sartr haqqında necə demişdi: o, ehtiraslıdır, amma yataqda yox.
– Daha bir sitat.
– Yaxşı, susdum, sən danış, mən qulaq asım.
– Sağ ol, Elçin. Sağ ol. Dinləməyi öyrənmisən deyəsən.
– Yenə Nərmin, yenə tikan.
– Dayan e, Şanel neynir? Yenə qlamurluq eləyir? Yoxsa onu da Roza Lüksemburq eləmisən?
– Şanel yoxdu daha.
– Nə oldu?
– Onu son iqtisadi böhrana qurban verdik. Devalvasiya oldu Şanel.
