Тирилиш

Нехлюдов қизга тикилганича ҳам юрагининг дукуллашини, ҳам сой томондан келаётган ғалати товушларни беихтиёр тинглаб турди. У ёқда, сойда, туман ичида қандайдир бетиним иш борарди: алланарса пишиллар, қирсиллар, шовиллаб тўкилар, юпқа музлар ойнадек жаранглаб синарди.

Нехлюдов ўйга ботган Катюшанинг хаёлчан юзига қараб турар экан, унга ачинди. Лекин шуниси қизиқки, ачинган сари ҳирси баттар ортар эди.

Ниҳоят, ҳирс бутун вужудини қамраб олди.

У деразани тақиллатди. Катюша электр токи теккандай бир сапчиб тушди, чеҳрасида қўрқув акс этди. Кейин сакраб турди-да, дераза ёнига келиб ойнага юзини қўйди. Икки қўлини пешонасига қўйиб қараб, Нехлюдовни таниганида ҳам чеҳрасидаги қўрқув ифодаси ўчмади. Унинг чеҳраси жуда жиддий эди, Нехлюдов уни ҳеч қачон бундай ҳолатда кўрмаганди. Нехлюдов жилмайгач, унга тақлидан қиз ҳам жилмайди, лекин кўнглини хурсандлик эмас, балки қўрқув қамраб олганди. Нехлюдов қўли билан бу ёққа чиқ, деган ишорани қилди. Лекин Катюша, чиқмайман, дегандек бошини чайқади ва дераза ёнида тураверди. Нехлюдов яна юзини деразага яқинлаштириб ҳовлига чиқ, деб чақирмоқчи бўлиб турган ҳам эдики, шу пайт биров чақирди шекилли, Катюша эшик томон ўгирилди. Нехлюдов дераза ёнидан кетди. Туман шу қадар қуюқ эдики, уйдан беш қадам нари кетар-кетмас дераза кўринмай қолди. Фақат қорайиб кўринган баҳайбат бир нарса ичидан лампанинг қизғиш нури катта бўлиб кўзга ташланарди. Сойдан ҳамон боягидай ғалати пишиллаган, шовуллаган, қарсиллаган товушлар, музнинг синиши эшитиларди. Яқин орада, ҳовлида туман ичидан хўроз қичқирди, яқинроқ ерда унга жавобан яна бир неча хўроз қичқирди, қишлоқни хўрозларнинг бирин-кетин қичқирган овози босиб кетди. Шунга қарамай, сойнинг шовуллашидан бошқа товуш эшитилмас эди. Бу иккинчи марта хўроз қичқирган пайт эди.

Нехлюдов уйнинг орқа томонида бир-икки марта у ёқдан бу ёққа юрди, оёғи бир неча бор ҳалқоб сувга тушиб ҳам кетди.

Сўнг у яна қизлар хонаси деразаси ёнига келди. Лампа ҳамон ёниб турар, Катюша бўлса боягидай стол ёнида ўтирар, бир қарорга кела олмаётгандек кўринарди. Нехлюдов деразага яқинлашган ҳам эдики, қиз деразага қаради. Нехлюдов деразани тақиллатди. Катюша шу заҳоти ким тақиллатганини аниқламасданоқ, қизлар хонасидан югуриб чиқди. Нехлюдов эшикнинг оҳиста ғирчиллаб очилганини эшитди. Нехлюдов уни даҳлиз ёнида кутиб турарди, ёнига яқинлашиши биланоқ индамай қучоқлаб олди. Катюша унинг пинжига тиқилди, бошини кўтарди, лаби билан унинг лаби учрашди. Улар ҳовлида, даҳлизнинг бурчагида қори эриб қуриган ерда туришарди. Нехлюдовнинг вужудини қонмаган шиддатли ҳирс қамраб олган эди. Тўсатдан эшик яна ғичирлаб очилди, аччиғи чиққан Матрёна Павловнанинг овози эшитилди:

– Катюша!

Катюша унинг қучоғидан отилиб чиқди-да, қизлар хонасига яна кириб кетди. Нехлюдов эшик ҳалқасининг «ширқ» этиб тушганини эшитди. Шундан кейин ҳамма ёққа сукунат чўкди, деразадаги қизғиш нур ғойиб бўлди, ҳамма ёқ туман, сойдан шовуллаган товуш келиб турарди.

Нехлюдов дераза ёнига келди, ҳеч кимса кўринмас эди. У тақиллатиб кўрди, ҳеч ким жавоб бермади. Нехлюдов уйга кўча эшикдан қайтиб келди-ю, лекин ётиб ухлай олмади. У этигини ечиб яланг оёқ бўлиб йўлакка чиқди-да, Матрёна Павловнанинг хонаси ёнидаги Катюшанинг эшиги томон юрди. Дастлаб у Матрёна Павловнанинг хуррак отаётганини эшитиб, энди кирмоқчи бўлиб турган ҳам эдики, бирдан Матрёна Павловна йўталиб қолди ва тўшагини ғижирлатиб иккинчи ёнбошига ағдарилди. Нехлюдов турган ерида қотиб беш дақиқача турди. Теварак-атрофга жимлик чўкиб, яна хуррак эшитила бошлаганда, у полнинг ғижилламайдиган тахтасига оёқ қўйишга уриниб нари кетди ва Катюшанинг эшиги тагига келди. «Чурқ» этган товуш эшитилмас эди. Афтидан, Катюша ухламаган. Чунки унинг пишиллагани эшитилмасди. Нехлюдов: «Катюша!» деб шивирлаши биланоқ қиз ирғиб ўрнидан турди-да, эшик ёнига келиб, қайтиб кетишини илтимос қила бошлади. Нехлюдовнинг назарида, жаҳл билан гапираётгандек туюлди.

– Бу нима қилганингиз? Яхши эмас-ку. Аммаларингиз эшитиб қолишади, – деди Катюша, аммо дилида «жон» деб турарди.

Нехлюдов фақат шунигина тушунарди.

– Бирпасга оч. Жон Катюша, – деди у бемаъни сўзларни такрорлаб.

Катюша жимиб қолди, кейин Нехлюдов унинг ҳалқани қидираётган қўлининг шитирлаган товушини эшитди.

Ҳалқа «ширқ» этиб очилди ва Нехлюдов ўзини ичкарига урди.

У дағал қўли билан ич кўйлакда бўлган Катюшани маҳкам қучоқлаб олди ва кўтариб чиқиб кетди.

– Вой! Қўйинг-э! – деб шивирларди қиз.

Қизни ўз хонасига кўтариб кетаётган Нехлюдов унинг сўзларига парво қилмади.

– Қўйинг, кераги йўқ, қўйиб юборинг, – деяр эди қиз, аммо ўзи эса унинг пинжига тиқиларди.

Катюша титраб-қалтираб, унинг гапига жавоб қайтармай индамай чиқиб кетганда, Нехлюдов бўлиб ўтган ҳодисанинг мағзини чақиш учун зинапояга чиқди.

Ҳовли ёруғроқ эди, пастда сойнинг қасир-қусури, шовуллаши яна кучайган, аввалги товушларга шилдираган овоз қўшилган эди. Туман чўка бошлаган ва туман пардаси ортидан кўтарилиб чиққан ўроқ шаклидаги ой қандайдир қора ва даҳшатли бир нарсани ғира-шира ёритарди.

«Бу қандай бўлди: буюк бахтиёрлик рўй бердими, ё катта бахтсизлик?» – деб сўрарди Нехлюдов ўзидан. «Доим шундай, ҳамма вақт шундай бўлган», – деди у ўзига ўзи, сўнгра ухлагани кириб кетди.

XVIII

Эртасига олифта, хушчақчақ Шенбок Нехлюдовни олиб кетгани келди ва башанглиги, илтифоткорлиги, хушчақчақлиги, сахийлиги ва Дмитрийга меҳрибонлиги билан аммаларини ўзига ром қилди. Шенбокнинг сахийлиги уларга ёқди-ю, лекин бу ҳаддан ташқари сахийлик уларни жуда ҳайрон қолдирди. Сўқир тиланчиларга Шенбок бир сўм берди, хизматкорларга чойчақа деб ўн беш сўмни улашиб юборди. Софья Ивановнанинг кучукчаси – Сюзетка Шенбокнинг олдида қоқилиб панжасини қонатиб олганда, Шенбок унинг жароҳатини боғлади, ўйлаб-нетиб ўтирмасдан ҳошияли батис дастрўмолини йиртиб (Софья Ивановна бундай дастрўмолнинг дюжинаси ўн беш сўмдан кам турмаслигини биларди), ундан Сюзетка учун бинт ясади. Нехлюдовнинг аммалари бунақангисини ҳеч қачон кўришмаган ва худди шу Шенбокнинг икки юз минг қарзи борлигини билишмас эди. Шенбок бу қарзларини ҳеч қачон узолмаслигини яхши билар, шунинг учун ҳам йигирма беш сўм камми ёки кўпми – бу билан ҳисоблашиб ўтирмасди.

Шенбок атиги бир кун турди ва эртаси кун кечаси Нехлюдов билан бирга жўнаб кетди. Улар бир кун ҳам ортиқ қолиша олмас эди, чунки полкка етиб боришнинг охирги муддати етган эди.

Аммалариникида ўтказилган ана шу охирги кунда, тунги ҳодисалар ҳозиргидек хотирида экан, Нехлюдовнинг кўнглида икки туйғу қўзғалиб, бир-бири билан курашарди: бири – кутганидай чиқмаган бўлса-да, ҳайвоний севгининг эҳтиросли хотиралари ва мақсадига эришганлигидан мағрурланиш ҳисси бўлса, иккинчиси – қабиҳ бир иш қилиб қўйганини ва шу қабиҳ ишни тузатиш кераклигини, қиз учун эмас, балки ўзи учун тузатиш лозимлигини ҳис этиш эди.

Ўша пайтда ўтакетган худбин бўлган Нехлюдов қизнинг қандай руҳий аҳволдалиги ва кейин унинг нима қилишини ўйламас, фақат ўзи ҳақида ўйлар, агар қизнинг бошига тушган ишни эшитсалар, мени таъна қилишармикан, қандай таъна қилишаркан, деб бош қотирарди.

Шенбок унинг Катюша билан муносабатини тушунаётганини Нехлюдов сезар ва бу билан ғурурланарди.

– Тўсатдан аммаларингни яхши кўриб қолганингга ҳайрон бўлаётган эдим-а, – деди Шенбок Катюшани кўриб, – бир ҳафта қолиб кетдинг бу ерда. Сенинг ўрнингда бўлганимда мен ҳам кетмас эдим. Соз экан!

Ҳозир қиз билан кўнгилдагидек ишрат қила олмай кетаётгани унга алам қилса-да, лекин Нехлюдов, жўнаб кетиш зарур бўлиб қолгани мен учун фойдали, деб ўйлади, чунки бу нарса бундан кейин давом эттириш қийин бўлган муносабатни бир йўла узиб ташлашга имкон берарди. Бундан ташқари, Нехлюдов унга пул бериш зарурлиги ҳақида ҳам бош қотирарди. Унинг ўзи учун, шу пул қизга зарур бўлиб қолиши мумкинлиги учун эмас, балки ҳамма шундай қилаётгани сабабли ва агар ундан фойдалангани учун пул тўламаса, уни виждонсиз деб ҳисоблашлари мумкинлиги учун пул бермоқчи эди. Нехлюдов унга шу пулни берди, ўзининг ва қизнинг мавқеини назарда тутиб, қанча беришни лозим топган бўлса, шунча пул берди.

Жўнаб кетадиган куни, тушки овқатдан кейин у Катюшани даҳлизда пойлаб туриб дуч келтирди. Катюша уни кўриб қип-қизариб кетди ва кўзи билан қизлар хонасига имо қилиб ёнидан индамай ўтиб кетмоқчи бўлган эди-ю, лекин Нехлюдов уни тўхтатди.

– Хайрлашмоқчи эдим, – деди Нехлюдов юз сўмлик солинган конвертни ғижимлаб. – Мана шуни…

Катюша тушунди, юзини буриштириб, бошини чайқади-да, унинг қўлини итариб ташлади.

Нехлюдов:

– Ол, энди, – деб ғўлдиради-да, конвертни қизнинг қўйнига тиқди ва худди қўли куйгандай юзини буриштириб, инграганича ўз хонасига югуриб кетди.

Шундан кейин у анчагача хонасида у ёқдан бу ёққа юрди, шу воқеани эсларкан, бир ери оғригандек ижирғанар, ҳатто сакрар, уҳ тортарди.

«Нима қилсам экан? Ҳамма вақт шундай бўлган. Шенбок билан мураббия хотин ўртасида ҳам шундай ҳодиса бўлган, буни Шенбокнинг ўзи айтиб берди; Гриша амаки ҳам шундай қилган, қишлоқда яшаган пайтида отам ҳам шундай қилган. Ўшанда бир деҳқон хотин отамдан ўғил кўрган, Митенька деган ўша бола ҳали ҳам тирик. Ҳамма шундай қилгандан кейин, демак, шундай қилиш керак экан-да». Нехлюдов шу тариқа ўзини юпатмоқчи бўлар, лекин сира юпата олмасди. Бу хотиротлар виждонини азобга соларди.

Кўнглида, кўнглининг энг чуқур ерида у қабиҳ ва ярамас иш қилиб қўйганини ҳис қиларди. Бу қилган иши ёдида турар экан, бошқа бировни ёмонлаш у ёқда турсин, одамларнинг кўзига тик қарай олмасди; ўзини ажойиб, олижаноб, ҳимматли йигит деб ҳисоблаш ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Аммо аввалгидай ўйнаб-кулиб яшаш учун эса ўзини олижаноб, ҳимматли йигит деб ўйлаши лозим эди. Бунинг учун бир йўл бор эди: у ҳам бўлса, бу ҳақда ўйламаслик. Нехлюдов худди шундай қилди.

У қадам қўйган янги ҳаёт, – янги жойлар, ўртоқлар, уруш, – бу ҳақда ўйламасликка ёрдам берди. Кўп яшаган сайин, буни кўпроқ унутарди ва ниҳоят, бутунлай унутиб юборди.

Фақат бир марта, урушдан кейин, Катюшани кўриш умидида аммалариникига тушиб ўтганда, унинг йўқлигини, Нехлюдов жўнаб кетгандан сўнг орадан бир қанча вақт ўтгач, туғиш учун кетиб қолганини, аллақаёққа бориб туққанини, аммаларининг эшитишича, бутунлай бузилиб кетганини билиб, юраги жизиллаб кетди. Туққан вақтини чамалаб қараганда, бола ўзиники бўлиши керак, лекин бошқаники ҳам бўлиши мумкин эди. Аммалари уни бузилиб кетган, онасига тортган, дейишарди. Аммаларининг бу мулоҳазалари унга ёғдек ёқарди, чунки уни оқлаётгандек бўларди.

Дастлаб Нехлюдов Катюшани ҳам, болани ҳам қидириб топмоқчи бўлди. Аммо бу ҳақда ўйлаганда қалбан азоб чекар ва уялиб кетарди, шунинг учун қидириб топишга ортиқ юраги бўлмади, қилган гуноҳи устида миясини қотириб ўтирмай, бутунлай унутиб юборди.

Аммо эндиликда бу ғалати тасодиф унга ҳаммасини эслатди ва шундай гуноҳ билан ўн йил хотиржам яшашига йўл қўйган шафқатсизлигини, виждонсизлигини, разиллигини бўйнига олишни талаб этди. Аммо Нехлюдов иқрор бўлишдан ҳали узоқда эди. Ҳозир у фақат ўша воқеа очилиб қолмаса эди. Катюша ёки унинг ҳимоячиси ўша воқеани гапириб бериб, мени ҳамманинг олдида шарманда қилмаса эди, деб ўйларди.

XIX

Нехлюдов суд залидан чиқиб, маслаҳатчилар хонасига кирганда ана шундай руҳий аҳволда эди. У атрофидаги одамларнинг гапига қулоқ солиб, дераза ёнида тинмай чекиб ўтирарди.

Хушчақчақ савдогар, афтидан, Смельковнинг айш-ишратига чин кўнгилдан ҳавас қилган кўринарди.

– Ўзиям, маишатни биларкан, сибирчасига маишат қиларкан. Диди жойида, шундай жононни танлабди-я!

Старшина, ҳамма гап экспертизада деб мулоҳаза юргизарди. Петр Герасимович яҳудий приказчик билан алланима деб ҳазиллашар ва негадир иккови қаҳқаҳлаб кулишарди. Нехлюдов ўзига берилган саволларга мужмал жавоб қилар, фақат бир нарсани – ўз ҳолига қўйишларини истарди.

Суд пристави яккакифт бўлиб чиқиб, маслаҳатчиларни яна суд залига чақирганда, Нехлюдовнинг назарида суд қилгани кираётган ўзи эмас, балки уни суд қилгани олиб кетишаётгандек, ваҳима босиб кетди. У кўнглида ўзини одамларнинг юзига тик қарай олмайдиган муттаҳам деб билса-да, одатдагидек гердайиб залга кирди ва баланддаги жойига, старшинанинг ёнига бориб оёғини оёғига қўйиб, рince-nez-ини ўйнаб ўтирди.

Судланувчиларни ҳам аллақаёққа олиб чиқишган эди, энди яна олиб киришди.

Залда янги одамлар – гувоҳлар бор эди. Нехлюдов Маслованинг панжара олдидаги биринчи қаторда ўтирган, тирсагигача очиқ қўлида чиройли ридикюль ушлаган, катта бантли баланд шляпа кийган, шоҳи-барқутларга беланган олифта хотиндан кўз узолмай, қараб-қараб қўйганини сезди. Кейин билса, бу хотин гувоҳ, Маслова турган исловатхонанинг бекаси экан.

Гувоҳлардан исмлари, дини, мазҳаби ва ҳоказоларни сўрай бошладилар. Сўроқдан кейин томонлардан, гувоҳларга қандай савол берасиз: қасам ичириб савол берасизми ёки қасам ичирмасданми, деб суриштиришди. Бояги кекса поп оёғини зўр-базўр судраб, ҳарир тўнининг кўкрагидаги сариқ хочни тўғрилаб, фойдали ва муҳим иш қилаётгандек хотиржамлик ва дадиллик билан гувоҳларни, кейин экспертни қасамёд қилдирди. Қасамёд қилиш маросими тугагач, фақат Китаевани – исловатхона эгасини қолдириб, қолган гувоҳларнинг ҳаммасини олиб чиқиб кетишди. Ундан бу иш ҳақида нималар билишини сўрашди. Китаева сохта табассум билан, ҳар гапида шляпа қўндирилган бошини ирғитиб, немисча талаффуз билан батафсил ва равон гапириб бера бошлади.

Энг аввал исловатхонага сибирлик бадавлат савдогар учун қиз олиб кетгани таниш хизматкор Симон келибди. Китаева Любашани юборибди. Бир қанча вақтдан кейин Любаша савдогар билан бошлашиб келиб қолибди.

– Савдогар жуда хуш-хуружда эди, – деди Китаева сал жилмайиб, – бизникида ҳам ичишини, қизларни зиёфат қилишини қўймади; пули етмай қолгандан кейин номерига ана шу Любашани юборадиган бўлиб қолди. Савдогар билан шу Любаша ишрат қилиши керак эди-да, – деди у судланувчига қараб қўйиб.

Нехлюдовнинг назарида, Маслова шу гапни эшитиб жилмайгандек бўлди. Бу табассум уни жиркантирди. Кўнглида нафрат аралаш ачиниш ҳисси ғалаёнга келди.

Суд томонидан судьяликка номзод қилиб кўрсатилган киши, Маслованинг адвокати қизариб-бўзариб тортиниб:

– Маслова ҳақида қандай фикрдасиз? – деб сўради.

– Жуда яхши, – деб жавоб берди Китаева, – ўқиган қиз, жуда яхши қиз, яхши оилада тарбият топган, французчани билади. Баъзида ортиқча ичиб қўярди-ю, лекин ҳаддидан ошмас эди. Жуда яхши қиз.

Катюша бекасига қараб ўтирарди. Кейин бирдан маслаҳатчиларга кўз югуртирди ва Нехлюдовга тикилганича қараб қолди, юзи жиддий, ҳатто қаҳрли тус олди. Қаҳрини сочаётган кўзларнинг бири хиёл ғилай эди. Ғалати боқиш қилган ана шу икки кўз Нехлюдовга узоқ тикилиб қолди. Нехлюдов ҳам даҳшат ичида қолганига қарамай, соққаси оппоқ ғилай кўздан кўз узолмади. У сой музлари қарсиллаб синган ўша туманли, даҳшатли кечани эслади. Саҳар пайтида чиққан ўроқсимон ой қандайдир қора ва даҳшатли нарсани ёритган эди. Ҳам ўзига, ҳам унинг ёнидаги нарсага боқувчи бу қора кўзлар унга қандайдир қора ва даҳшатли нарсани эслатарди.

«Таниди!» – деб ўйлади у. Нехлюдов калтак тушишини кутгандек ғужанак бўлиб олди. Лекин Катюша уни танимади. Катюша бир хўрсиниб қўйди-да, яна раисга кўз тикди. Нехлюдов ҳам хўрсиниб қўйди. «Тезроқ тугай қолсайди», – деб ўйларди у. Нехлюдов ов вақтида ярадор бўлган қушни ўлдиришга тўғри келганда шундай нарсани ҳис этарди: ҳам жирканар, ҳам ачинар, ҳам афсусланарди. Чала ўлик қуш халтада типирчилайди: ҳам жиғингга тегади, ҳам ачинасан, ҳам тезроқ ўлдириб қутулгинг келади.

Нехлюдов гувоҳларнинг сўроғини тинглар экан, бир-бири билан аралашиб кетган ана шундай ҳислар кўнглидан кечарди.

XX

Аксига иш чўзилиб кетди: гувоҳларни ва экспертни якка-якка чақириб сўралгандан кейин ва прокурор ёрдамчиси, адвокатлар томонидан берилиши зарур деб ҳисобланган бетайин саволлардан кейин раис далилий ашёларни кўздан кечиришни таклиф этди. Далилий ашёлар – йўғон кўрсаткич бармоққа тақиладиган бриллиант кўзли катта узук ва фильтрдан иборат эди. Текшириш шу фильтрда заҳар борлигини кўрсатган эди. Бу буюмлар печатлаб қўйилган ва ҳар бирининг устига ёрлиқ ёпиштирилган эди.

Маслаҳатчилар далилий ашёларни кўрмоқчи бўлиб турганларида прокурор ёрдамчиси ўрнидан туриб, далилий ашёларни кўздан кечиришдан олдин, жасадни текширган врачнинг хулосаларини ўқишни таклиф этди.

Маъшуқасининг олдига эртароқ бориш учун ишни мумкин қадар тезлаштиришга уринган раис бу қоғозни ўқиш кишини зериктиришдан ва вақтни олишдан бошқа фойдаси йўқлигини билса-да, прокурор ёрдамчиси буни талаб қилишга ҳақи борлигини кўрсатиш учунгина талаб этаётганини тушунса-да, унинг илтимосини рад этмади, розилик билдирди. Котиб қоғозни олди, яна соқовланиб, «л» ва «р» товушларини аниқ талаффуз этолмай маъюс овоз билан ўқий бошлади.

– «Ташқи кўринишидан қуйидагилар аниқланди:

1. Ферапонт Смельковнинг бўйи – 2 газ 12 вершок.

– Бўйдан ҳам берган экан, – деб шивирлади савдогар Нехлюдовнинг қулоғига.

2. Кўринишидан ёши тахминан қирқларда.

3. Ўлик шишиб кетган.

4. Бадани кўкарган, ҳар ер ҳар ерида қорамтир доғлар пайдо бўлган.

5. Териси пуфак-пуфак бўлиб шишиб чиққан, катта-кичиклиги турлича, баъзи ерида ёрилиб, парча-парча бўлиб осилиб қолган.

6. Сочи тўқ сариқ, қалин, қўл теккизилганда теридан ажралиб чиқяпти.

7. Кўзи косасидан чиқиб кетган, шох соққаси хира тортган.

8. Бурун тешикларидан, иккала қулоғидан ва оғзидан кўпиксимон қон аралаш шилимшиқ оқиб турибди, оғзи ярим очиқ.

9. Юзи ва кўкраги шишиб кетганидан бўйни билинмай кетган».

Ва ҳоказо, ва ҳоказо.

Шаҳарда айш-ишрат қилган семиз савдогарнинг бадбуруш ва шишиб кетган жасадини ташқи кўрикдан ўтказиш натижалари тўрт бетга йигирма етти банд қилиб, батафсил ёзилган эди. Жирканиб ўтирган Нехлюдов жасад тасвири ўқилганда баттар сесканиб кетди. Катюшанинг ҳаёти ҳам, бурун катакларидан оқиб турган қонли йиринг ҳам, косасидан чиқиб кетган кўзлар ҳам, қизга нисбатан ўзининг қилган иши ҳам – ана шуларнинг ҳаммаси унинг назарида бир-биридан баттар нарсалар эди, у ҳар тарафдан шу нарсалар билан ўралиб, гирдобга тушган эди. Ниҳоят, ташқи кўрикдан ўтказиш натижалари ўқиб бўлингач, раис, тугаган бўлса керак, деган умидда чуқур тин олиб, бошини кўтарди. Аммо котиб шу замоноқ ички текшириш тасвирини ўқий бошлади.

Раис яна бошини қуйи солди ва қўлига таяниб, кўзини юмди: Нехлюдовнинг ёнида ўтирган савдогар мудраб ўтирар, аҳён-аҳёнда бир чайқалиб қўярди; судланувчилар ва улар орқасида ўтирган жандармлар қимир этмай ўтиришарди.

– «Ички аъзоларни текшириш натижасида қуйидагилар аниқланди:

1) Бош суягининг териси бош суягидан осонгина кўчиб чиқди, қонталаш жойи кўринмади.

2) Бош суяги ўртача қалинликда ва бутун.

3) Миянинг қобиғида ҳар бири тўрт дюйм келадиган иккита доғ бор, қобиқнинг ўзи хирагина», – ва ҳоказо ва ҳоказо шунга ўхшаш яна ўн уч пункт.

Кейин холис кишиларнинг исми, имзоси, врачнинг фикри ёзилган эди. Жасадни ёриб қаралганда, ошқозон ҳамда қисман ичак билан буйракда топилган ва протоколга ёзилган ўзгаришлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, Смельковнинг ўлими унинг ошқозонига вино билан кирган заҳар натижасидир.

Ошқозон ва ичаклардаги ўзгаришларга қараб, ошқозонга тушган заҳарнинг қандай заҳарлигини аниқлаш қийин; Смельковнинг ошқозонидан жуда кўп вино чиққани учунгина заҳар ошқозонга вино билан кирган, деб тахмин қилиш мумкин.

– Хўп ичар экан-да, ўзиям, – деб яна шивирлади савдогар кўзини очиб.

Қарийб бир соат давомида ўқилган протокол ҳам прокурор ёрдамчисини қаноатлантирмади. Протокол ўқиб бўлингач, раис унга юзланиб:

– Ички аъзоларни текшириш ҳақидаги актни ўқимаса ҳам бўлар, деб ўйлайман, – деди.

– Бу актни ҳам ўқиб эшиттиришни сўрар эдим, – деди қийшайиб ўрнидан турган прокурор ёрдамчиси раисга қарамасдан. У шундай оҳангда гапирдики, бу билан у протоколнинг ўқилишини талаб этиш ҳуқуқига эгалигини, бу ҳуқуқдан чекинмаслигини билдирмоқчи, мабодо рад этсалар, шикоятга баҳона топилади, демоқчидек бўлар эди.

Қовоғи салқиган, мулойим кўзли, ошқозон касалига мубтало бўлган серсоқол суд аъзоси, ҳолдан кетиб раисга мурожаат қилди:

– Буни ўқишнинг нима ҳожати бор-а? Бекорга вақтни олади. Бу янги супурги эскисидан тоза супурмайди, қайтага, секин супуради.

Тилла кўзойнакли суд аъзоси чурқ этмади. У на хотинидан, на ҳаётдан яхшилик кутмай, тўғрисига қараб тикилганича хўмрайиб ўтирарди.

Актни ўқий бошладилар:

– «Мен, қуйида имзо чекувчи камина 188* йилнинг 15 февраль куни, шифохона топшириғига мувофиқ, шифохона назоратчиси муовини иштирокида 638-рақамли актни шу хусусда туздикким, – деб яна ўқий бошлади котиб мудраб ўтирганларнинг уйқусини қочириш учун шанғиллаб. – Ички аъзоларини, чунончи:

1) Ўпканинг ўнг қисми ва юракни (олти қадоқли шиша идишда); 2) Ошқозондан чиққан нарсаларни (олти қадоқли шиша идишда); 3) Ошқозоннинг ўзини (олти қадоқли шиша идишда); 4) Жигар, талоқ ва буйракни (уч қадоқли шиша идишда); 5) Ичак-чавоқларни (олти қадоқли сопол идишда) текшириб…»

Котиб актни ўқий бошлаган ҳамоно раис аъзолардан бири томонга энгашиб ниманидир шивирлади, кейин иккинчиси билан шивирлашди ва тасдиқ жавобини олгач, шу ерга етганда ўқишни тўхтатди.

– Суд актнинг ўқилишини ортиқча деб топади, – деди у.

Котиб ўқишдан тўхтаб, қоғозларни йиғиштира бошлади, прокурор ёрдамчиси жаҳл билан алланималарни ёза бошлади.

– Жаноб маслаҳатчилар далилий ашёларни кўздан кечиришлари мумкин, – деди суд раиси.

Старшина ва маслаҳатчиларнинг баъзилари ўринларидан қўзғалишди ва ҳаракатлари ёки қўлларининг вазиятидан ўнғайсизланиб столга яқинлашишди, узукни, шишани ва фильтрни бирма-бир кўздан кечиришди. Савдогар узукни ҳатто бармоғига тақиб ҳам кўрди.

– Бармоқдан ҳам худо берган экан, – деди у жойига қайтиб. – Йўғонлиги худди ўқлоғидек келади-я, – деб қўшиб қўйди у завқланиб, заҳарланган савдогарни паҳлавондек тасаввур этиб.

XXI

Далилий ашёлар кўрилиб бўлгач, раис суд тергови тамом бўлганини эълон этди ва танаффус қилмасдан ишни тезроқ тугатмоқ учун қораловчига сўз берди. Раис ўзича, қораловчи ҳам одам-ку, унинг ҳам чеккиси, овқат егиси келар, бизларга раҳми келар, деб ўйлаган эди. Аммо прокурор ёрдамчиси ўзини ҳам, уларни ҳам аямади. Прокурор ёрдамчиси аҳмоқ одам эди. Бунинг устига гимназияни олтин медаль билан битириб, университетда Рим ҳуқуқшунослиги бўйича сервитут19 ҳақидаги асари учун мукофот олиб, мағрурланиб кетган, ўзига бино қўйган эди (хотинларга манзур бўлиши ундаги бу худписандликни яна ошириб юборган эди). Шунинг учун ҳам у ўтакетган овсар эди. Сўз берилгандан кейин у оҳиста ўрнидан турди, мундир кийган басавлат гавдасини кўз-кўз қилиб, икки қўлини столга қўйди, бошини бир оз қийшайтириб, судланувчиларга қарамай, залда ўтирганларни кўздан кечириб чиқди-да, сўз бошлади.

– Сизларнинг ихтиёрингизда бўлган иш, жаноб суд маслаҳатчилари, – деб бошлади у протокол ва акт ўқилаётган пайтда тайёрлаб қўйган нутқини, – агар шундай деб аташ мумкин бўлса, ўзига хос жиноятдир.

Прокурор ёрдамчисининг нутқи, ўзининг фикрича, ном чиқарган адвокатлар сўзлаган машҳур нутқлар сингари ижтимоий аҳамиятга эга бўлиши лозим эди. Суд залидагилар орасида атиги уч хотин: тикувчи, ошпаз хотин, Симоннинг синглиси ва бир извошчи ўтирарди. Лекин бунинг аҳамияти йўқ. Ўша машҳур адвокатлар ҳам шундай бошлаган-да. Прокурор ёрдамчисининг одати шу эди: ҳамма вақт ўз вазифасини тўғри адо этиб, яъни жиноятнинг психологик моҳиятини чуқур англаб, жамият маразларини очиб ташлаши керак эди.

– Жаноб суд маслаҳатчилари, сиз кўриб турган бу ҳодиса, агар шундай таъбир жоиз бўлса, асримизнинг охирига хос жиноятдир, бу жиноятлар жамиятда бўлган унсурларнинг бузилиши орқасида келиб чиққан. Жинояткорлар эса, шу бузилиш жараёнининг ўткир шуъласи остида қолган кишилардир…

Прокурор ёрдамчиси жуда узоқ гапирди. У бир томондан ўйлаб қўйган оқилона сўзларини эслашга, иккинчи томондан ва асосан, бир дақиқа ҳам тўхтамай, бир соату ўн беш дақиқа тинмай бидиллашга уринди. Фақат бир мартагина тўхтаб анчагача тупугини ютиб турди-ю, лекин дарҳол ўзини тутиб олиб, боягидай маҳмаданалик қилди. У депсиниб, суд ҳайъатларига тикилиб тилёғламалик билан мулойимгина гапирар, гоҳ дафтарчасига қараб-қараб қўйиб секин ва жиддий сўзлар, гоҳ бир томошабинларга, бир маслаҳатчиларга юзланиб баланд, фош этувчи овоз билан гапирарди. Аммо кўзларини узмай унга тикилиб ўтирган учала судланувчиларга у бир марта ҳам кўз ташламади. Унинг нутқида ўша вақтларда ўз улфатлари орасида кўп ишлатиладиган ва ҳозир ҳам илм-фан оламида янгилик деб ҳисобланадиган нарсаларнинг ҳаммаси топиларди. Бу нутқда ирсият масаласи ҳам, туғма жинояткорлик ҳам, Ломброзо20 ҳам, Тард21 ҳам, эволюция ҳам, яшаш учун кураш ҳам, гипнотизм ҳам, уқдириш ҳам, Шарко22 ва декадентлик ҳам – ҳаммасидан бир шингилдан бор эди.

Прокурор ёрдамчисининг таърифига қараганда, савдогар Смельков феъли кенг, забардаст, бузилмаган, очиқ кўнгил рус кишиси бўлган. У азбаройи очиқ кўнгил ва тантилигидан ўтакетган бузуқ одамлар қўлида ўлиб кетган.

Симон Картинкин крепостнойлик ҳуқуқининг қолдиғи бўлиб, эзилган, илмсиз, ақидасиз, ҳатто динсиз бир одамдир. Евфимия унинг ўйнаши ва ирсият қонунининг қурбонидир. У руҳий жиҳатдан айнигани ошкора кўриниб турган шахс. Декадентликнинг энг тубан намояндаларида бўлган хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган Маслова жиноятнинг асосий сабабчисидир.