Табыллыбат/табыллыбыт таптал. 2 ч.

– …аа, үчүгэйбин, – Батас Максим буолбатахпын диэн быһаарыан саараата быһыылаах, судургутук хардаран кэбистэ.

– Хата, киһитэ эн буолан иннилэрин ыллаҕыҥ. Атын киһи түбэспитэ буоллар ити баҕайы өлөрөр дуу, өһөрөр дуу? Киһи үтүөнү кэтэспэт киһитэ.

Огдооччуйа эмээхсин мөҕүттэ-мөҕүттэ мустан турар дьахталлар диэки барда.

– Максим Егорович, дорообо. Дорообо, Даша, – оскуола дириэктэрэ Пелагея Романовна, кэтит кытыылаах соломо сэлээппэтин көннөстө-көннөстө, чугаһаан кэллэ. – Хайа, туох араллаана буоллай?

– Ээ, мин Максим буолбатахпын, кини быраатабын, – Батас мин диэки көрөн ылаат, соруйан бары истэллэрин курдук улаханнык хардарда.

– Аа? – Пелагея Романовна тугу да өйдөөбөтөхтүү Батас биһиккини эр-биир көрүтэлээтэ.

– Бу Батас – Максим игирэтин аҥаара, – бу тухары саҥата суох турбут бэйэм быһааран биэрдим.

– Ээ, дуо? – дириэктэр эрэ буолбакка, бу кэпсэтиини истибит мустан турар дьон-сэргэ уолу баһыттан атаҕар диэри сыныйан көрдүлэр. Ким эрэ эрдэттэн билбит буолан, эбии быһааран, кэпсээн ситэрээччи буолла.

Батас биһикки маҕаһыынтан килиэппитин ылаат дьиэлээри, бу дьонтон тэскилии охсоору тиэтэйдибит.

Атыыласпыт уонча килиэппитин куулга уган, матасыыкылбытын мэҥэстэн дьиэлээтибит. Ол эрэ кэннэ, чуумпуга олорон, туох буолбутун Батастан сурастым.

– Артуркалаах Буоба маҕаһыын кэннигэр чыычаах уйата баар диэннэр, ону көрө барбыппыт. Онно суулла сытар мас үрдүгэр дьон арыгылыы олороро. Биһиги кинилэргэ эрэ наадыйбакка, кимнээх эрэ оҥорбут уйаларын көрүтэлии сылдьыбыппыт. Эмискэ ити быһахтаах уол уун-утары ынан кэлэн санныга охсубута. «Онтон-мантан кэлэ-кэлэҕин улаатымсыйаҕын. Киһи ыҥырдаҕына хайыһан да көрбөккүн» диэн айдааран барбыта. «Ээ, бутуйдугут, уолаттар, мин Максим буолбатахпын» диэн быһаара сатаабытым да, бэйэлэрэ эрдэттэн боруок көрдүү сылдьар дьон тута охсон-тэбэн барбыттара. Ону оттон… туран биэрбэт буоллаҕым дии… – диэн кэпсээннээх буолбута.

Сүнньүөх, ити быһылааны истээт, уордайа түспүт этэ. Мараты кытары аахсардыы санаммытын инитэ, хата, тохтоппут. Ол курдук дьоммут этэҥҥэ оттоон бүтэн дьиэлэригэр кэлбиттэрэ. Сотору Батас дойдулаабыта.

Биирдэ, төһө да курус күһүн чугаһаатар, сайыҥҥылыы куйаас күн сатыылаата. Сүнньүөх биһикки оҕуруот дьаһайан баран, Соболоохпутугар бара сылдьарга сананныбыт. Сэгэрим илиибин бэйэтин сып-сылаас ытыстарыгар кистии тутан, сотору-сотору муннутугар даҕайан сыллаан ылар. Үгүс саҥата-иҥэтэ суох күөлбүтүгэр тиийэн ыскаамыйабытыгар олордубут. Мин бу күннэргэ саныыр санаам барыта доҕорбуттан арахсан үөрэнэ барарым чугаһаабытын туһунан этэ.

– Сүнньүөх, үөрэхпэр барарым чугаһаата дии, – төһө кыалларынан сэргэх соҕустук саҥа таһаарабын. – Ол эрэн, барбаккабын, академ ылаары гынабын. Ону эн туох дии саныыгын?

Доҕорум сып-сылаастык санныбыттан сыллыыр.

– Мин утарабын. Эн үөрэн. Үөрэниэххин наада. Мин манна оскуолабар салгыы үлэлиэм. Хас быыстаннаҕым ахсын куоракка эйиэхэ барар буолуом, оттон эн саҥа дьылга бэйэҥ кэлиэҥ… Онтон… сөбүлэһэр буоллаххына, мин эйигин кэргэн ылыам…

Бу этиллибит бүтэһик тыллартан сып-сылаас салгын сүрэҕим ортотунан сайа охсон ааһарга дылы гынна.

«Сөбүлэһиэҥ дуу?» «…Сөбүлэһиэм…»

Биһиги таптаһар сүрэхтэрбит биир тэҥник өрө мөхсө түстүлэр. Сэгэрим кэтит моонньуттан кууһан, кини санныгар төбөбүн ууран олордум. Сүнньүөх сып-сылаас уоһунан имэрийэн эрэрдии нап-нарыннык сүүспүн, иэдэспин сыллаата, онтон уоспун көрдөөн булан ылла, уохтаахтык уураата. Мин бу уҕараабат уохтаах уураһыыттан хайдах эрэ туймаарыйан ыларга дылы гынным. Онтон ис-испиттэн долгуйан, саамай эрэнэр, истиҥник саныыр киһим миэхэ улахан суолталаах тыллары этэн дьоллообутуттан уйадыйан хараҕым уутун кыамматым.

Түүнүн номнуо хараҥарар буолбут халлаан анныгар өр олорбуппут, үгүһү ыраламмыппыт, инникибитин былааннаабыппыт.

Дэриэбинэҕэ төннөөрү туран Сэгэрим эмискэ тохтуу биэрдэ, кэннин хайыһан күөлүн кэриччи көрдө.

– Дьиибэ баҕайы. Эн биһикки манна билсибиппит. Манна бастакыбын эйигин кууспутум, уураабытым, манна эйиэхэ таптыырбын билиммитим, манна кэлэн ыал буолуох диэтим, манна инникибитин былааннаатыбыт… Көмүс, эн биһикки туспутунан Соболоохпут барытын билэр, – диэн баран түөһүн муҥунан ыраас салгыны эҕирийэн ылла. – Аны манна сотору хаар түһүө, Соболоохпут дөйүөрэ тоҥуо… Ол кэннэ аны сайын кини сылаас уутугар умса оонньообут киһи баар ини…

Доҕорум эппит бүтэһик тылларын тоҕо эрэ ис-испиттэн абааһы көрдүм, кыйаханыах, эмиэ да куттаммыттыы куота охсуох санаа киирдэ.

– Оо дьэ, сөтүөлүөҥ турдаҕа ээ! Ону-маны мээнэ саҥарыма, ыл барыах, – диэтим.

Дьиэҕэ кэлбиппит, бары хайыы-үйэ утуйбуттар. Сүнньүөҕү чэйдээн баран дьиэҕэр бараар диэн таһараа дьиэҕэ таҕыстыбыт. Павлик соҕотоҕун киинэ көрө олорор эбит. Үһүөн остуол тардан чэйдээтибит.

– Павлик, Дашам биһикки ыал буолаары гынабыт, – Сүнньүөх эмискэ бэрт сорунуулаахтык саҥа аллайда уонна убайым диэки ыйытардыы көрөн кэбистэ. Павлик саҥата суох итии чэйигэр саахар куттан булкуйа олордо. Үөрбүт да дьүһүннэммэтэ, соһуйбут, хомойбут да санаа кини сирэйигэр толбонуран ааспата. Саҥата суох итии чэйин сыпсырыйан ылла. Дьэ, ол кэннэ туран кэллэ уонна Сүнньүөххэ илиитин утары уунна. Сэгэрим аттыгар турбутугар сарын сарыннарыттан куустуһан ыллылар. Убайым миигин оройбуттан сыллаан ылла уонна мичээрдии-мичээрдии «үөрэбин эрэ» диэтэ.

– Биллэн турар, билигин буолбатах. Даша үөрэҕиттэн кэллэҕинэ аны сайын уруу оҥоруохпут. – Сүнньүөх сонунун үллэстибититтэн чэпчээбиттии үөрэн мичээрдии-мичээрдии убайбар кэпсии олордо. Ол курдук сэһэргэһэ, олоро түһэн баран Павлик туран дьиэҕэ тахсардыы хомунна, Мин остуол хомуйан эрдэхпинэ, убайым тахсаары аан айаҕар туран кыл түгэнэ тохтоон ылла. «Эһиги манна хонуҥ ээ», – диэтэ, мичээрдээн ылла уонна тахсан барда. Остуолу хомуйбутум кэннэ, Сүнньүөх дьыбааны түһэрэн орон оҥордо, ааны хатаата, уоту сапта уонна кэлэн миигин кууһан ылла.

Сып-сылаас уостара моонньум устун мэниктии сүүрэкэлээбиттэрэ. Күүстээх илиилэр миигин чэпчэки баҕайытык көтөҕөн ылан ороҥҥо илдьибиттэрэ… Ол түүн этэ дьол оройо, таптал муҥутуур чыпчаала, кыыс оҕо дьахтар киэбин кэтэр имэҥин илбиһэ…

Сарсыарданан саамай таптыыр киһим кэтит түөһүн сыттыктанан, күүстээх илиитин суорҕаннанан утуйа сыттахпына… Сүнньүөх эмискэ баттататан, үлүгүнэйэн, өрө мөхсөн барда. Баттатар киһини аатын ааттыа суохтааххын дииллэрин санаан «Тур!», «Уһугун» дии-дии илгиэлээммин, бэрт өр бодьуустаһаммын нэһиилэ уһугуннардым.

Доҕорум туран уу иһэн, уһуутаан, өрүтэ тыыммахтаан баран, аттыбар кэлэн сыппытыгар ыас хара баттаҕыттан имэрийэ-имэрийэ тугу түһээн баттаппытын ыйыттым.

– Билбэтим ээ, туох абааһы түүлэ эбитэ буоллар… Бадарааннаахха баар сайылык дьиэтигэр олоробун. Кыраабыл тиистиибин дуу, хайдах дуу. Аттыбар ким да суох. Арай ааны тоҥсуйаллар. «Аан аһаҕас, киириҥ», – диибин да, истибэттэр. Лүҥсүй да лүҥсүй буолаллар. Туох ааттаах буоллулар дии-диибин ааны аһаары өндөйөн иһэн ньилбэкпэр сыстыбыт мас сыыһын тэбии турдахпына, таһырдьа киһи уйулҕата хамсыыр ынырык хаһыыта иһилиннэ. Мин итиччэлээҕи истибит киһи, таһырдьа ыстанным. Эмискэ хас да хап-хара, уп-улахан ыт миэхэ саба түстүлэр, түбэһиэх ытыран, көмүллээн бардылар, аһыылара биир кэм килэйэн көстөр. Хаҥас атаҕым уотунан умайар, илэ курдук ыарыы бөҕөтө. Онтон туох да буолбатаҕыныы уу чуумпу буолан хаалла. Харахпын аспытым, биир да ыт суох буолбут. Арай, тура сатыыбын да, сатаан турбаппын – атаҕым былаат курдук, истибэт. Хара күүспүнэн сыыллан дьиэҕэ киирдим. Дьиэ иһэ киһи тулуйбат итиитэ, салгын суох. Хайдах эрэ наһаа итииргээтим, тыыным-быарым хаайтарда эрээри, тулуйан олоро сатаатым. Эмискэ таһырдьа кыра оҕо ытыыра иһилиннэ. Итиигэ буспуттуу сарылыы-сарылыы ытыыр. Суох, мин тулуйбатым, таһырдьа сыыллан таҕыстым уонна туох да буолбатаҕын курдук икки атахпар чиҥ үктэнэн, туран кэллим. Уу чуумпу. Ханна да оҕо баара биллибэт. Арай… арай дьиэ иһигэр түннүккэ эн тураҕын, миигин көрөҕүн уонна тоҥсуйа-тоҥсуйа тугу эрэ хаһыытыыгын, ытыыгын. Мин онуоха эмискэ ыксаан хааллым, төттөрү дьиэҕэ киирээри халҕаны тардан көрдүм да аһыллыбата. Эн улахан баҕайытык ытыырыҥ кулгаахпар билигин да чуҥкунаан иһиллэр курдук… дьикти баҕайы, сатаан ааны аһан киирбэтим… – Сүнньүөх түүлүн кэпсээн баран биир сири супту одуулаан саҥата суох чочумча сытта. Түүлүн кэпсээбититтэн дьиксинэ санаатым. Кырдьык даҕаны, туох дьикти түүлүн түһээтэҕэй диэн куттанан ыллым, ол эрэн доҕорбун уоскутаары иэдэһиттэн «чоп» гына уураатым.

– Чэ, улахаҥҥа уурума, сэгээр. Түүл аата түүл буоллаҕа дии, – төһө кыалларынан сэргэхтик саҥардым уонна соруйан хонноҕун аннын кычыкалатан ыллым. Сүнньүөх онуоха бэрт чэпчэкитик мин үрдүбэр баар буола түстэ да, бэйэбин кычыкалаппытынан барда. Ол курдук дэлби күлсэн, дьикти түүлү аһардан, хаалларан кэбистибит…

Халлааммыт эмискэ баҕайы тымныйбыта, курус күһүн сүр түргэнник тиийэн кэлбитэ. Ыарахан былыттаах халлаан тоҕо эрэ, уоскуйары умнан уһуннук ытыыра, хагдарыйан, кураанахсыйан тыалга охсулла турар хатыҥ лабааларын хараҕын уутунан сууннарара. Мин үөрэхпэр барар күнүм төһө да баҕарбатарбын тиийэн кэлбитэ.

Такси кэлэрэ аҕыйах чаас хаалбыта. Сүнньүөх биһикки хаалбыт бириэмэбитин бэйэ-бэйэбититтэн харыс да халбарыйбакка бииргэ атаара сатаабыппыт. Күнүс идэбитинэн Соболоохпутугар бара сылдьыбыппыт. Күөлбүт барахсан хайдах эрэ тоҥуйдук көрсүбүтэ – тыбыс-тымныы, хабыс-хараҥа ууламмыт этэ. Киэһэ такси кэлбитигэр дьоммунуун дьиэ иһигэр бакаалаһан тахсыбытым. Сүнньүөхтээх Павлик сээкэйбин таһаарсыбыттара. Суоппар массыына үрдүгэр суумкабын ыга баайар кэмигэр Сэгэрим кууһан туран: «Мин Көмүһүм үчүгэйдик үөрэниэ дии? Чэ, этэҥҥэ айаннаар. Чайнойдарга эҥин тохтуургар соҥҥун кэтэн тахсаар, аны тымныйыаҥ», – дии-дии, өрүү буоларын курдук, үөрэтэ-такайа, сыллыы-ууруу турбута.

Уопсайга былырыын биир хоско олорбут дьүөгэлэрбиниин быйыл эмиэ тутуспутунан бары тэҥҥэ киирэммит, бэркэ табыллыбыппыт. Тоҕус мэндиэмэннээх алта уон ахсыс уопсай түүнүн «утуйбат» идэлээх. Ол курдук мин эмиэ түүн сатаан утуйбат буолан хаалбытым. Ол эрэн атыттар, эдэр дьон сиэринэн киэһэтин харахтанар эбит буоллахтарына, мин санаам-оноом бүтэйдии киниэхэ – тапталлаах доҕорбор иэҕиллэ турарыттан этэ. Ахтар саҕа куһаҕан суоҕун онно билбитим. Кэтэстэххэ эчи бириэмэ бытааныын. Күннэр-түүннэр сыыллар кэриэтэ бытааннык ааһалларыттан ыгылыйан ыларым.

Биир киэһэ эмиэ утуйар уум көтөн, ороммор араастаан эргичиҥнии сатаан баран, аралдьыйаарыбын хоһум отсегар тахсан кэниспиэк суруна олордум. Ол олордохпуна, көрүдүөр устун икки уол аастылар. Таҥастарыттан-саптарыттан, тутталларыттан-хапталларыттан көрдөххө, физкультурнай салааҕа үөрэнэр уолаттар быһыылаах. Өр буолбатылар, аны төттөрү төннөн кэллилэр.

– Привет! – икки илиитин кыпсыгыр спортивнай ыстаанын сиэбигэр уктубут уол мичээрдээбитинэн субу хааман кэллэ. Кэнниттэн үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх, будьуруйбут кугас баттахтаах, ыраас хааннаах доҕоро кэлэн аттыбар турар олоппоско олорунан кэбистэ.

– Мэһэйдиибит даа? – диир.

– Мэһэйдиигит, – тэтэрээппин көҥөммүттүү бэйэбэр ыкса тардынабын. – СРС аахтарбар мэһэйдиигит.

– Мин мэһэйдиэм суоҕа. Хата, көмөлөһөбүн дуо? Бу уол утуйа баран эрэр ээ. Оннук дии, Һааска? Чэ, бар, – били сэргэстэһэ олорбут уол сиэбигэр уктан турар атаһын «үүрэн» барда.

– Һо-һоо! Ыарахан киһигин дии! – доҕоро атаһын тылларыттан бэркиһээбиттии баһын быһа илгистэн ылла уонна күллэ. – Чэ, буоллун эрэ.

Сиэбигэр уктубутун кубулуппакка көрүдүөр устун бара турда. Олорон хаалбыт уол кинигэлэрбин ыла-ыла көрүтэлээбитэ буола олордо.

– Эн эмиэ мэһэйдиигин ээ, – диибин.

– Эс, бачча үчүгэй кыыска көмөлөһүөм дии. Тугу билбэккин миигиттэн ыйыт, мин барытын билэбин. Бу Кулаковскай, Ойуунускай – мин табаарыстарым дии.

Хата, суруйааччылары син удумаҕалатар эбит. Арай айаҕа хам буолбат. Мин тулуйбатым, турдум да, саҥата-иҥэтэ суох малбын хомунан бардым.

– Ээ, бардыҥ дуо? Барыма ээ. Олоро түһүүй, баһаалыста. Саатар көннөрү билсиэххэ ээ. Мин Андрей диэммин. – Бараары гынна диэн ыксаата быһыылаах, сып-сырдык харахтарынан саһарчы көрөн олорон барытын биирдэ кутан-симэн кэбистэ. Мин испэр күлэ санаатым.

– Даша диэммин, – диибин. Дьэ, ол курдук билистибит. Киһим өр буолбата, тута «Уоллааххын дуу?» диэн ыйытааччы буолла.

– Баар, – диибин.