скачать книгу бесплатно
– Матур, – диде. – Бездә мондый киң каналлар күп түгел, ләкин аннан тарраклар меңнән артык. Аннан Нева елгасы Иделдән аз гына калыша. Ике яры да гранит белән тышланган. Сезнең Болакны да шулай итсәләр. Тик менә әшәке сулар агызып үзен сасытмасалар икән…
Кинога барган ул көнне мин Болакның да «гүзәллек» кә кергәнен белми идем әле.
– Сезнең Болакта ни өчен су агып тормый? – диде кунак малае.
– Язын ага. Идел суын Кабанга агызып кертәләр.
– Хәзер мунча сулары гына агып төшәме?
Мин үзалдыма кызарынып киттем. Моның сәбәбе дә бар иде. Проломныйга чыксак, бәдрәф таба алмый аптырап бетә идек. Безне бердәнбер коткаручы шул Болак күперләре иде. Хаҗәтең төшкәндә кайда инде аны-моны уйлап торулар – йөгерәсең күпер астына.
Үзем өчен дә, иптәшләрем өчен дә менә хәзер колакларым пешеп чыкты. Ярый әле кунак малае сүзне Кабанга таба борды.
– Әтием сөйли: шәһәр уртасында шушындый зур күле булган шәһәрләр бөтен Советлар Союзында юк. Кадерен белмиләр, ташландык хәлендә тоталар, ди. Нәрсәгә ул алабута әрәмәләре? Кәҗәләр өченме? Ә менә талларыгыз, йөз яшьлек тирәкләрегез гүзәл. Ичмаса, әнә шуларны урлатмасагыз иде…
Сөйләнгән була шунда. Ярый ул сезнең анда Ленинград-Мәскәүләрдә пешкән-төшкән. Ә безнең монда менә икмәгенә дә чират була башлады.
Мин ипине Сафьян башындагы кибеттән йөгереп кенә үзем алып кайта идем. Алып кайканда, буханканың бер чаты кимерелеп бетә, урам буенча чемченеп кайтуы нишләптер бик тәмле була иде. Хәзер инде болай тиз генә ипи алып кайтып бирәм димә. Беренчедән, бик озак чират торасы булгангамы, мине, ягъни баланы, әти-әнием чират торгызмаска тырышалар. Икенчедән, мин, мәсәлән, язгы юеш вакытта көне буе торып та ипи алып кайта алмавымны хәтерлим. Аның каравы, әллә нигә бер булса да, тышы ялтырап кетердәп торган зур иләк кадәр түгәрәк ипине күтәреп кайтуы минем өчен үзе бер зур бәйрәм иде.
Андый чакта әнием: «Зур үстең бит инде, балам», – дип, аркамнан да сөеп куя торган иде. Керосин кытлыгы да башланды. Примусны мин коридордагы иске өстәл өстендә пешкәкли-пешкәкли үзем яндырам. Чыгымлый башласа, тар гына калай тасмасы очына беркетелгән кылдай нечкә корыч чыбык белән керосин парларын сиптерүче чебен күзе хәтле генә тишекне чистартам. Ләкин кайвакыт нихәтле генә пешкәкләмим, әлеге чебен күзенә төртә-төртә нихәтле генә чистартмыйм, примусыбыз янмый. Шуннан мин аны күтәреп селкетеп карыйм, юк, керосины чайкалмый, ул беткән. Чөнки әти белән икебезгә, ә кайвакыт берүземә, Татарстан урамына барып чиратка басарга туры килә. Ә кибетченең зур тимер чанында кара май кебек болганып торган, кай арада яшькелт-шәмәхә төсләр белән ялтырап киткән керосинына барып җиткәнче ярты көн үткән була. Менә сиңа Болак, менә сиңа гүзәллек!
Шулай да бу Ленинград малае мине уйга салып китте бит әле. Кабанның үзен әйтмим дә инде, безнең яр буе тирәкләребез, электр станциясе һәм «Кызыл Шәрекъ» заводы артындагы талларыбыз да үзләренең кыргый-сәер булулары белән аның күңеленә бик хуш килгән иде кебек.
Ләкин мин карыйм да хәзер су буйларына, Зәйнәп карчыкның «Ходай рәхмәте белән үскән ул тирәкләр» дигән сүзләрен дә исемә төшереп, бердән шикләнеп куям. Безгә мәктәптә табигать белеме керә башлады инде. Укытучыбыз: «Алла юк, бөек, көчле, кодрәтле табигать кенә бар», – дип сөйли иде. Бу тирәкләребезне дә шул бөек табигать яратканмы? Ничек ул аларны, Алып батырлар кебек, су читенә бертигез итеп тезеп куя алган? Кеше кулы үстермәде микән аларны? Мөгаен, шулай булырга тиеш. Димәк, Кабан ямьле булсын өчен, яр башлары ишелеп төшмәсен өчен, аны безнең ерак бабаларыбыз да кайгырткан булган? Алар гүзәллекне безгә хәтле үк бик яхшы белгәннәр иде микәнни соң?
Менә инде ул йөз яшьлек тирәкләр сирәгәеп бара. Бигрәк тә Меховой клубы арты шәрәләнеп калган. Ул җирдә тирәкләрнең черек төпләре генә анда-санда каралып тора. Минем әни мехкомбинатта эшли иде. Мехкомбинатта эшләүченең малае булгач, аларның клубы артындагы шәрәлек ничектер мине дә гарьләндергән кебек була иде.
Аннары без үзебез дә бәләкәй җинаятьчеләр түгел идек микән? Кемнең генә су өстенә бәләкәй каеклар җибәрәсе килми. Аларны без башта, кәгазьдән эшләп, йортыбыз каршында яңгырдан соң җыелып калган күлдәвекләргә җибәрә идек. Су өстен җыерчыкландырып җил дә исеп куйса, безнең көймәләребез оча гына иде. Аннары без көймәне, ак җилкән дә бастырып куеп, агач кайрысыннан ясый башладык. Көймә астын шомартып, ә эч ягын купшандыра төшеп ясаганнан соң, безнең җилкәннәребез, дулкыннар өстендә сикерә-сикерә, Кабан күленә сәяхәткә китә.
Керосин кытлыгы башлануы турында әйткән идем инде. Без ара-тирә ашларны үзе үк чиркәү эче хәтле булырлык урыс миче алдында өч аяклы таганга чуен утыртып пешерә башладык. Ләкин монысына да утын кирәк бит. Утынны моңа бик саклап тота идек, чөнки салкын кыш та киләсе бар бит әле.
Бәхетсезгә вакытсыз дигәндәй, йортыбызның өске катында яшәгән бердәнбер урыс малае Гена бер әкәмәт нәрсә уйлап чыгармасынмы. Ул бездән олырак яшьтә булып, «Конструктор» дан әллә нәрсәләр эшләп бетерә. Аларның өйләренә эләккәләгән чагында, мин дә тырыштырып карыйм, ләкин даими күнекмәләрем булмаганга, әллә ни майтара алмыйм.
Гена кургаштан йомры балык сыман бер нәрсә коеп, аның койрыгына таза гына җеп бәйләп куйды. Гена «балык» ны болгый-болгый чөеп җибәрсә, ул һавага сызгырып менеп китә. Тирәкләрнең коры ботагына чалынып чолгангач, Гена әлеге җептән тартып, ботакны сындырып төшерә. Шул ысул белән бер чыкканда кимендә ике-өч пешерерлек утын алып керә иде.
Чүлмәкчедән күрмәкче, мин дә бу тәҗрибәне кабатлап карадым. Тик мин кургаш урынына таш кына бәйлим. Бәлкем, аны начаррак та бәйләгәнмендер. Коры ботак урынына кайчак, шырт-шырт уалгалап, яшел тармаклар да очып төшкәли иде. Әлбәттә, бу төрле утын хәзерләвебез озакка сузылмады. Ишегалды малайлары «җизни абый» дип йөрткән абый, бер мәртәбә ботак сындырып йөрүебезне күреп калып:
– У-у-у, корткычлар! Халык дошманнары! Колагыгызны борырга кирәк сезнең! – дигәч, бигрәк тә минем котым ботыма төште, «халык дошманы» ул заманда бик куркыныч сүз иде. Без шуннан соң ике атна буена күл тирәсендә күренмәс булдык. Менә шул җизни абыйның үз малае белән кызык килеп чыкты. Хәким «корткычлык» та барыбызны да уздырды. Ул карт бер тирәкнең су эченә кыйгачлап кереп торган озын ботагына калын бау бәйләп төште. Шул бауны кысып тотып, тау битенәрәк менә дә, сәгать теле кебек түбән атыла, суның түренә кереп, бавын ычкындыра һәм шап итеп суга чума. Бу таган атынган сыман килеп чыга. Хәким бу атынып чумуда бик остарып китте, котыртып бүтән малайларны да атындырды.
Бер тапкыр Хәким:
– Нәрсә, циркны бушлай карыйсыз, акчагызны хәзерләгез. Менә хәзер программаның иң зур номеры була! – дип, кушучлап тирә-якка кычкырып белдерү ясады. Тау башына ук менеп, хәтта ярдәмгә аягы белән этеп җибәреп, выжт итеп түбән китте. Ләкин кинәт кенә ботакның шартлап сынуыннан куркыпмы, кулын вакытсыз ычкындырды да баштүбән суга чумды. Хәким үзе юк, су өстендә табаннары гына селкенгәли. Аякларын, кайчы кебек, арлы-бирле селкетә. Җитмәсә, өстенә сынган ботак килеп төште. Хәким көчле иде, алай озак изаланмады. Ләкин судан чыкканда, аның ялкын кебек җирән башы кап-кара иде.
Күлнең тирәкләр тирәсендәге төбе, ни гомерләр буена коелган яфраклар коелып чери-чери, ләмгә әйләнгән. Хәким шул ләмгә кадалган җиреннән көчкә генә ычкына алган. Судан чыкканда, аның башы гел ләм генә иде. Ул тиз генә юынды да, бауларын да ташлап, өенә ычкынды. Без исә, аның хәле көләрлек булмаса да:
– Менә сиңа, кирәксә, цирк! – дип, авыз ерып калдык.
Күл буе тирәкләре рәнҗемәдеме икән безгә үзләрен әнә шулай борчыганыбыз өчен? Мөгаен, рәнҗегәннәрдер.
Терсәкне бик тешләр идем дә, буй җитми шул. Ник шунда бер тылсымлы кул табылмаган безгә? Көймәләрне модельчылар түгәрәгендә дә ясарга мөмкин булгандыр бит югыйсә. Җитәкләп кенә илтәсе иде үзебезне шунда. Ә Хәкимне су станциясенә генә алып барасы иде. Анда күккә ике-өч катлы вышка ашып тора. Күнегүләр дә ясаштырса, вышканың очыннан ук сикерер иде ул суга һәм, мөгаен, чемпион да була алыр иде. Хәзер исә әти-әниләре аны читлеккә ябып куялар, өй саклаталар. Хәким читлектән ычкынгалый ычкынуын – моңа гына башы җитә аның – ләкин иреккә чыккач, ул койрык чәнчеп чапкан бозаудай чаба, уен уйнаса, вәхшилеккә хәтле барып җитә. Без дөрес тәрбияләнмибез, ахры. Әти-әниләребез бу сүзне еш кына кабатлый. Үзләренең исә безгә күз салырга да вакытлары юк. Шунлыктан без урам һәм күл йогынтысында үсәбез.
Ә бит урамга борыннарын да төртеп карамаган малайлар бар. Чыксалар да, ялгыз чебиләр кебек, әниләре канаты астыннан чыкмыйлар, чөнки аларга урам малайларына кушылырга ярамый. Бу ялгызакларның дөньясы безгә бик кызык тоела, без ул дөньяга ничек тә эләгергә тырышабыз, ләкин ул малайларны әниләре белән бергә усал эшләр дә саклап тора. Аннары, өйләренә керим дисә дә, бик сайлап кына кертәләр. Артык әрсез, йөгәнсез булсаң, килгән юлың такыр, әнә шул такыр юлдан шуып кына чыгып кит. Мин бүтәннәрдән юашрак булганмындыр, ахрысы, бик тәрбияле малайларның берсенә – безнең утын сарайлары артындагы ишегалдына еш кына кереп йөрдем. Бу бакча тоткан Каюм картның җиргә сеңеп утырган ике катлы тәбәнәк йорты булып, өске катында алар, карт белән карчык, гомер кичереп ята, ә аскы катындагы ярым подвалын Каюм карт әллә бөтенләйгә саткан, әллә анда квартирантлар тота иде. Тәрәзәләре җир өстеннән ярты гына сөям чыгып торган ярым подвалның сул канатында Бухараевлар дигән мишәр гаиләсе, аларның Румия исемле кызлары белән Рәис исемле малайлары да бар. Мин әнә шуларга кергәләп йөрим, ләкин кергән саен куркып керәм, чөнки ишегалдының сул почмагында, Рәисләргә борылып керәсе җирдә, оясыннан чыгып, озын кара йонлы эт утырып тора. Чылбыры йорт чатына җитмәсә дә, өргән чагында әрекмән колаклы бу эт котымны ала торган иде.
Без, әле мәктәпкә кергәнче, Румия белән дә уйнаштыра идек. Ләкин ишегалдыбызның очлы күзле малайлары безне «яшь килен» белән «яшь кияү» дип ирештерә башладылар, шуннан мин «килен» белән уйнаудан туктадым, аның абыйсы Рәис белән дуслашып киттем. Үзем кебек үк басынкы Ринатны да ияртеп кергәләп, бер дә ызгышмыйча, татулык белән, җай белән генә кузна һәм бүтән уеннарны уйный торган идек. Теге әрекмән колак ау эте түгел иде микән, чылбырда чагында йөрәгемне ярырлык бик усал булып күренсә дә, Рәис үзен ычкындырып җибәргәч, безне исенә дә кертеп карамый, кызыл телен салындырып, башын калтырата-калтырата, ишегалды буйлап тегендә-монда сугылып йөри, кай ара, туктап, тәпие белән төртенә-төртенә кашынып ала. Аның ау эте икәнлеген Рәисләр өендә стенага элеп куелган ике көпшәле мылтык та күрсәтеп тора иде. Коры стенага гына да эленмәгән, бик матур келәм өстенә эленгән ул, мылтык астына бүтән ау дирбияләре дә асып куелган иде.
Бу мылтыкны ничек кенә тотып карарга теләмим, ләкин аңа якын да килә алмыйм, чөнки Рәиснең карчыгадай үткен күзле әнисе мине бер дә карашыннан ычкындырмый иде. Шулай да бервакыт аның өйдә юк чагы туры килде. Без Рәис белән ул мылтыкны, чакмаларын чыкылдатып, атып карадык. Бу турыда үзебезнең ишегалды малайларына чыгып сөйләгәч, көнчелектән ярылырга җитештеләр алар.
Тәрбияле Рәиснең минем күземә бик сәер булып күренгән яклары да бар иде. Малай чакта түбәләр өстеннән дә йөгерәсең, тегесенә-монысына да барып ябышасың. Тәнеңдә сыдырылган, күгәреп чыккан җирләр күп була. Дөресендә, аларга игътибар да итмисең. Ә менә Рәис: «Юк, ярамый, аларны бәйләп куярга кирәк», – ди. Беркөнне үзе белән уйнаганда кулыма шырпы керде. Мин аны тырнагым белән тартып чыгармакчы идем дә, Рәис: «Кара бу тырнак астындагы керне, микроблар эләгә бит!» – диде һәм тиз генә энә табып китерде. Аның белән дә әле болай гына актармады. Хәтерләмим инде, әллә шырпы утында, әллә спиртовка ялкынында тотыпмы икән, башта энә очын кыздырып алды, микробларны үтерде. Аннан соң гына кулымнан шырпыны энә белән актарып чыгарды, йод белән сөртте, хәтта марля белән бәйләп куйды. Мин шул чакта, әниемнең сүзләрен искә төшереп: «Менә бит ул дөрес тәрбияләнгәч ничек була!» – дип уйлап куйдым.
Өлкәннәрнең, бигрәк тә хатын-кызның үзара сөйләшүеннән, «дөрес тәрбияләнүче» тагын бер малай турында ишеттем мин. Тик башта аны да әнисе дөрес тәрбияләмәгән. Күзеннән ычкындырган чагы булды микән, әллә бүтән илтифатсызлыгы аркасындамы, аның бездән өч-дүрт яшькә кечерәк малае тәрәзәдән егылып төшкән. Алар йокымнан уянган саен миңа һава торышын күрсәтә торган, иртәнге кояштан сап-сары булып яктырган йортта яшиләр. Бу йортның бакчачы Каюм карт ихатасы аша безгә караган стенасында уртача зурлыктагы берничә тәрәзәсе бар. Әлеге Рәшат исемле малай әнә шул тәрәзәләрнең берсеннән егылып төшеп маңгаен ярган. Бу хәбәр безнең тирәдә яшен тизлеге белән таралды, моңа өстәлеп Рәшатның әтисе аның әнисен судка биргән, суд, тәрбияли белмәгән әнине баладан аеруны кирәк тапкан, дигән сүзләр дә ишетелде. Һәрхәлдә, карасу йөзле, чем-кара чәчләре каш өстендәге ярасы беленер-беленмәс булып төзәлеп җиткәндә, алар, әбисе һәм әтисе белән өчәүләшеп, Каюм карт йортының уң канатында, өске катта яши башлаганнар иде. Әлбәттә, Рәшат яшь буенча тиңебез булмаганлыктан, үсә төшкәч кенә безнең белән аралаша башлады, анда да Гайшә апа аны «урам малайлары» белән артык уйнатмый, аңа һәрвакыт күз-колак булмакта иде. Бик инсафлы, акыллы Рәшат кай ягы белән безгә «тәрбияле» булып күренде соң? Җете ак күлмәк кигән Рәшат, кара бөдрә чәчле башын кыңгырайтып, колагы белән иңсәсе арасына кыстырып скрипка уйный. Янына музыка укытучысы килгән чагында, аны урамга түгел, ишегалдына да чыгармыйлар иде.
Безнең әле ул вакытта радио да юк, музыканың нәрсә икәнен чынлап торып белмибез дә. Тупас колакларыбызга да әле ул бик чалынмый. Безнең колакларыбызга «Спартак» комбинатының куерак, «Микоян» фабрикасының исә ачырак гудок тавышы ишетелә. Аннары Идел ягыннан пароход авазлары сөзелеп килә. Әни бу авазларны бик ярата. Әни белән Мамадыш ягына авылга кайткан чагында, безнең пароходка утырып Соколкага хәтле менгәнебез бар. Пароход, күрәсең, аның яшьлеген искә төшерә. Әти, беренче хатыны үлгәннән соң, әнә шул Мамадыш якларында тегү тегеп йөргәндә, әниемне туган авылыннан бик яшьли аерып алып киткән бит. Шуңа күрә әнием пароход авазларын бик моңаеп тыңлый. Язлар җитеп, Идел бозлары агып китеп беренче пароходлар төшү белән, ул әледән-әле тыңланып кала, әллә кайдан өн кебек агып килгән пароход тавышын ишетүгә, зәңгәр күзләре бердән тулышып китә. Мин дә бу күзләргә карый-карый, әниемнең итәгенә ябышкан килеш, ерактагы авазларны колак салып тыңлый торган идем.
Менә хәзер минем таныш авазларыма скрипка тавышы да кушылды. Ул кайвакыт кояш нурына коенган, кошлар сайравы белән тулы бакча эченнән агылып килә, гүяки анда скрипкачы кошлар белән ярыша, шулай ярыша-ярыша композитор булырга өйрәнә. Ләкин минем кулымны йодлар сөртә-сөртә бәйләп чыгарган Рәис, мин уйлаганча, табиб булмады, ә саннар дөньясын машинада исәпләү буенча зур белгеч, математика фәннәре докторы булып китте. Рәшат та композиторлыкны сайламады. Ул скрипкада, аккордеон һәм пионинода бик зур зәвык белән уйнаса да, хәзерге вакытта махсус институтта инженер булып эшли. Музыка Рәшатның гомерлек юлдашы булып калды һәм бүгенге көннәрне дә ул, хезмәтеннән арып кайткан вакытларында, пианиносы каршында ял итеп утырадыр, клавишалардан таралган серле аһәңнәр аңа иртәге көн өчен көч тә, ләззәт тә бирәдер дип уйлыйм.
Ләкин минем икенче уем да бар. Шулай инде анысы, балачак уеннарының күңелдә гомерлеккә уелып калырлык истәлекләре, җитезлеккә өйрәткән, намуслы булырга өндәгән хасиятләре ялтырап күренеп ятса да, билгеле, аларның тискәре яклары да булгандыр. Бу – артык мавыгып китү, вакытны санга санамау. Ә инде бөтенләй үк күзәтүчесез калганда, юлдан язу да. Менә шулардан сакланганнар да «дөрес тәрбия итүчеләр». Алар вакытны бер дә бушка сарыф иттермәгәннәр. Икенче яктан, һәрбер гаилә моны эшли дә алмый бит. Ярый ла Рәиснең дә, Рәшатның да – берсенең дөрес тәрбияләүче әбисе, икенчесенең әнисе булган һәм алар бөтен гомерләрен балаларына багышлаганнар. Гомер буена фәкыйрьлек ияреп килгәндә, педагогика турында әлифне таяктан аерырлык та мәгълүматың булмаганда кая инде ул дөрес тәрбия итү турында уйлау. Җитмәсә, үзең көне-төне эштә, ә балаң урамда.
