скачать книгу бесплатно
– Унике таяк уйнаганда син бик эзләнеп йөрмә, – диде.
– Тактаң яныннан ерак китмә, эзләнгән булып кына йөр. Нишләп озак торды соң әле бу? Нишләп эзләми дип, малайларның эчләре поша башлый. Яшеренгән җирләреннән үзләре үк сузылып карый башлыйлар. Сиңа шул гына кирәк тә. Берәм-берәм тактага исемнәрен төртәсең.
Мин, бу сүзләргә ышанмыйчарак, Хәкимнең күзләренә төбәлебрәк карадым. Юк, аның соргылт-яшел күзләре мәченекедәй майланмаган иде. Шуннан Хәким тагын бер серне ачты:
– Ни пычагыма бөтен таякны да эзлисең, җитмәсә, түбәдән алып төшәсең? Кесәңдә өч-дүрт запас таяк тот. Җитми икән, кесәңнән чыгар да өстә. Вакыт янга кала.
Минем күзем шар булды. Тора-бара мин тугандаш күршеләремнең бер сүздә булуын, көтүченең кайсы якка киткәнен әйтеп, тиз генә малайларны яшеренгән урыннан дәшеп чыгаруларын белдем. Бу намуслы уен түгел иде, әлбәттә. Икенче яктан, йә мин Ринатка, йә ул миңа күз ишарәсен ясаган булсак кына да, мин теге көнне төн уртасына хәтле чебеш булып тары чүпләр идеммени?
Унике таяк уены миңа нихәтле генә кыен ашатмасын – мин хәзер дә аны яратып исемә төшерәм: ул мине ачуымны эчемә йотып булса да түзәргә өйрәтте, сабыр булырга өйрәтте. Шуңа күрә рәхмәт яусын сиңа, унике таягым!
* * *
Кушаматларның малай чакта беркемне дә кимсетми калганы юк. Мин болай да хисчел, юкка-барга да кызарынам. Әгәр үземнең гарьләнүемне кеше алдында тойсам, минем баш бетте инде, һич кенә дә тынычлана алмыйм, минем битемә генә түгел, колагыма да ут кабына, күземнән яшьләр атылып чыга һәм мин, ул яшьләрне күрсәтмәс өчен, беләгем белән күземне каплыйм. Миңа кайсыдыр «Чебеш» дигән кушаматны таккач, мин кая барып сугылырга белмичә йөрдем.
Безнең бер стенаны иңләп алырдай мичебез арты белән коридорга чыга. Аның әүвәл вакытта шикәрдәй ап-ак плитәләре, бормалап-бормалап алтынланган читләре белән ярым караңгы коридорыбызны бизәп торганын хәтерлим әле мин. Көннәрдән бер көнне управдом, килеп: «Бу ни эш! Хәзер байлар заманы түгел бит инде бу көзге стенадан каранып йөрергә! Удар бишьеллык хәзер!» – дип шаулады-шаулады да, безгә менә дигән башканы салдырырга вәгъдә итеп, әлеге чынаяк плитәләрне сүттереп алды. Управдом, бу йортта яшәгән әүвәлге байны сүгә-сүгә бик каты шаулаган булса да, плитәләрне атлы арбага төяттергәндә: «Чатный күрмәсен! Кырыйлары кителмәсен! Тырналмасын!» – дип, олаучы янында биеп кенә йөрде, хәтта газета төпләменнән битләрен ерта-ерта плитәләр арасына кыстыргалады. Ап-ак плитәләр дә төялеп китте, башкасы да салынмады, коридорга балчык артын күрсәтеп, өебездә кибән хәтле урыс миче утырып торды. Менә шул балчыклы сукыр стенабыз язу тактасына әйләнде. Нәрсә генә язып бетерми иде анда малай-шалай. Ә беркөнне анда өч бармаклы, кечкенә томшыклы, төртке күзле рәсемем астында «Таһир – чебеш» дип уеп-уеп язылган минем кушаматым да пәйда булды. Мин аларга тырнакларым белән ташландым, калай кисәге белән кырып карадым, ләкин тирән уелган келәймәмне бетерә алмадым һәм тыела алмый еладым. Ахырда Шәмсенур апам:
– Кайсы нәҗесе баланы хурлаган? Ну тотсаммы, кулын тапап-тапап бетерәм! – дип, әлеге сурәтләрне юеш ком белән ышкыды. Сурәтләр бетте бетүен, әмма кушаматым ябышып калды. Бары Нурия, Ринат кебек дусларым гына миңа үз исемем белән дәшәләр иде. Хәер, подвал малайлары чирәмгә чакырган чагында мине бер дә хурламыйлар, йомшак кына итеп үз исемем белән атыйлар иде. Аларның гаилә башы Нурулла абзый үз аты белән электр станциясендә эшли, электр үткәргеч өчен урамнарга дегетле баганалар ташый, ә төптән черегән искеләрен станциягә тапшыра, утынга мохтаҗ кешеләргә дә алып кайткалый. Ләкин ул иске баганалар кыйммәт йөри, чөнки алар бик коры утын, хәтта кибеп, яргаланып беткән булалар иде.
Алар атларын, сугыш хезмәтенә алынганчы, әлеге ике якка ачылмалы лапас түрендә тоттылар. Моның өстенә тагын Хәят апа кәҗә дә асрады. Атка фураж да кайткалый, җәйлектә печән дә хәзерләнә, кәҗәләре дә көтүгә йөри. Кәҗәне без кичке шәфәкъ вакытында, мәзәк өчен генә булса да, каршы чыгып алабыз. Тамагы туеп кайтса да, кәҗә алдыннан яшел чирәмнең кайчан артып калганы бар? Шунлыктан без, куллары кычытып торган малайлар, аңа дип чирәм йолыккалыйбыз, хәтта болын чирәмен эзләп бик еракка китәбез, Ботан бакчасы каршына хәтле барып җитәбез. Әле ул вакытта, хәтеремдә калганча, Казгрэсның зәһәрле сары сулары Кабан күленә агызылмый, яр буйларын пычратмый, шуңа күрә яр буеннан башланып киткән тигез яланлык зөбәрҗәт кебек балкып тора, су төбе кызыл балчык булып, халык коенган чагында бераз болганып китсә дә, сәламәтлек өчен зыянсыз, ару-чиста иде.
Хәят апа: «Морожныйга, кинога ярап куяр әле», – дип, көмеш ун тиенлекләр белән күзләребезне кыздыргаласа да, без ул ерак болынга аның өчен генә бармыйбыз. Без анда бер-ике капчык үлән йолкыганнан соң, чәчкәле чирәм арасында рәхәтләнеп уйныйбыз, котырынып-котырынып бата-чума су да керәбез. Күңелләребез биниһая рәхәтлек эчендә хушлана. Ә теге көмеш ун тиенлекләр Хәят апаның үз малайларыннан да артмый. Гаиләләре бик ишле, кәҗәләрен, атларын кушып санаганда, ун башка җитә яза иде бугай.
* * *
Минем судан курыкмаска өйрәнүем кызык кына булды. Башта мин, камыш бәйләмнәре өстенә ятып, кул-аягымны хәрәкәтләндерергә өйрәндем. Камышны без Иске бистә арасындагы күлләрдән алып кайта идек. Алып кайтасың да баш-башын тигез итеп кисәсең, ике кисәккә бүлеп, бау белән бәйлисең. Ике бәйләм арасындагы аркылы җепләргә аркаң белән дә, түшең белән дә ятарга була. Сузылып ят та аягыңны типкәлә, суны алдан этәргә тырыш, кулларың белән суны алдан ерып бар.
Шушындый күнекмәләргә өйрәнгәннән соң, без бер-ике адымга булса да читкә дә киткәләдек, ләкин, кул-аякны йөртергә кирәк икәнен һәрвакыт онытып (куркуыбыздан онытып булса кирәк), бик тиз су төбенә төшә башлыйбыз һәм батмас өчен шундук чытырдап камышка ябышабыз. Камыш безнең пристань, безнең коткаручыбыз. Шулай да бу пристаньнан, үзебез дә абайламыйча, һаман саен ерагая барабыз, бер-ике адымга, аннары ике-өч адымга, этләрчә хәрәкәтләнеп китәбез дә ашыга-ашыга камыш янына кайтып ял итәбез.
Берсендә шулай ераграк китеп әйләнеп карасам, пристанем юк, мин, куркудан җай гына хәрәкәтләнергә кирәк икәнен дә онытып, кулларым белән суны шап-шоп кыйнарга тотындым. Чәчрәгән су борыныма керә, күземне каплый, бер мәртәбә голт итеп йотып та җибәрдем. Шунда кемнеңдер ярдан кычкырганын ишеттем:
– Каушама! Тыныч кына йөз!
Мин, камыш тирәсендә йөзүләремне исемә төшереп, су коенудан туктадым, аягым белән арлы-бирле тибенергә тотындым, алар шундук өскә күтәрелделәр. Инде кулым да суны артка ишә башлагач, күл мине күтәреп алгандай булды, йомшак кына тирбәтеп куйды. Мин, авызымдагы суны төкерә-төкерә, ярга таба йөзеп киттем. Алда берәүнең симез ак иңнәрендә калай күгәреге кебек сипкелләре, аннары янып торган җирән башы чагылып китте. Мин көч-хәлгә яр буена чыгып җиттем дә, аяк астында яткан трусигымны алып, исерек кеше шикелле бераз чайкалып тордым, аннары трусигымны кулыма тоткан килеш кенә өйгә элдерттем. Утынлык түбәсенә мендем дә, теге трусикны киеп алганнан соң, ут кебек кызган такталар өстенә сузылып яттым…
Исәнме, Зөһрә-күл! Синең белән менә шулай чын малайларча күрешүем, синең белән татулыгым мәңгелеккә булсын инде. Син мине бу юлы батырмадың бит. Рәхмәт сиңа, яшькелт-зәңгәр күзле, матур муеныңа аллы-гөлле мәрҗәннәр тезмәсен киеп куйган күлем! Мин хәзер балачак уеннарыннан акрынлап аерыла барам. Алардан аерылам, ә сиңа менә бит, үзең дә күреп торасың, якыная барам. Мин хәзер моннан соң синеке. Тик син мине, артык иркәләмәсәң дә, бик үк рәнҗетмә инде, балаларча шукланган чакларымда миңа ачуланма, яме?!
Мин янә, кулымны каш өстемә куеп, ерак су буйларын күземнән үткәрәм. Әллә кайлардагы кызыл кирпечле миләш тәлгәшләре, кыя кебек басып торган Шамский хастаханәсе, агачларга күмелеп утырган эреле-ваклы агач йортлар, янә бөдрә урманлы Ботан бакчасы, янә дугасыннан туннеле күренеп торган чуен юл дамбасы – һәммәсе, һәммәсе зәңгәр томан эчендә тирбәләләр. Мин үзем дә аръяк малайларына, мөгаен, селкенеп күренәмдер, юк, күлнең зәңгәр ефәкле рәшәсеннән генә түгел. Мин, чынлап та, аякларымны авыштыргалап, башымны як-якка кыңгырайткалап, ерак-еракларга карап торам, терекөмеш йөгерткәндәй ялтыраган су өстеннән кара төртке эзлим. Ул төрткенең миңа таба якыннан зураюын телим мин. Ләкин ул төртке зураймый, хәтта югалып кала, байтак вакыттан соң гына ялтыравык су өстенә калкып чыккандай була.
Йортыбызның аскы кирпеч катында бездән шактый олы бер малайлары булган урыс гаиләсе яши. Вованың, әле мин әйткән малайның, әтисе эре-эре шадралар белән чокырланган бик зур түгәрәк битле, такыр башлы, ләкин кысыграк күзле бер кеше булып, нәкъ менә шул нурлы кысык күзләре аркасында микән, гел елмаеп тора сыман иде ул. Бу урыс безгә буржуйның нинди булуын өйрәтте. Ишелеп торган корсагын алга бүселдереп: «Менә шундый булалар алар буржуйлар», – диде. Һәм очрашкан саен, ул бездән: «Буржуйлар нинди була, ягез әле күрсәтегез?» – дип сорый. Һәм без булмаган эчләребезне көчәнеп киерә-киерә алга чыгарып күрсәткәч: «Юк, сез әлегә вак буржуйлар», – дип, кысык күзләренә хәтле генә түгел, хәтта шадраларына хәтле елмаеп шаркылдап көлеп җибәрә торган иде.
Менә шундый карсак буйлы юан абыйның малае бик нечкә билле, төз гәүдәле булуына без гаҗәпләнә идек. Вова подвал Кәрименнән чистарак һәм бик пөхтә киенеп йөри. Шикәр кебек ак күлмәк, пычактай кырлы итеп үтүкләнгән чалбар киеп чыкканын күрсәк, без аны олы кеше сымак күз алдына китереп, аңа хөрмәт белән карап куя идек.
Вованың безне көймәгә утыртып су буеннан әйләндереп йөрткәне бар. Бу безнең өчен шатлык кына булмыйча, зур бәйрәм булды. Шуңа күрә Вованы күрдек исә, аның тирәсендә тулганабыз, аңа малайларча нинди дә булса яхшылык эшләргә тырышабыз.
Бүген Вова, иртә белән үк көймәне яр буена чыгарып, безгә сакларга кушып, йөгерә-йөгерә яр башына менеп китте. Ул югалып торган арада, мин, ишкәкне ике кулым белән тотып ишеп карадым. Ишкәк калагын күтәргәндә, тамчылар тама, күңелле генә итеп ишкәк тимере шыгырдап ала. Ләкин бу рәхәтлек озакка сузылмый. Вова иптәшләре белән көймә янына йөгереп төшә. Яннарында чыпчык кебек чыркылдашкан ике кыз да бар. Мин һаман, көймә борынындагы чылбырны тотып, мине дә утыртасыларына өметләнеп торам әле. Ләкин Вова, иптәшләрен көймәгә урнаштырганнан соң: «Сине соңынтынрак», – дип, кулы белән җилкәмә йомшак кына орынып, көймәне борыныннан этә дә үзе дә аңа сикереп менә. Шулай көймә борынына баскан килеш, миңа тагын әйләнеп карый:
– Без озак тормабыз, яме, – ди.
– Эһе, – дип башымны кочып куям. «Озак тормабыз» дигәннәренә дә менә ике-өч сәгать үтте инде. Кояш, аргы яктан чыгып, күл өстенә күчте, ул күлне бик озын текә нурлары белән коендыра, талларны, шул исәптән мине дә пешерә. Минем арык иңбашларым, бигрәк борын сыртым ут кебек кызды. Мин вак дулкыннар чайкалып торган ташка бастым да учым белән битемә, ачыткан җилкәләремә су бөркедем. Аннары, якты су өстендә күчеп йөргән ноктаны тагын бер кат күземнән үткәреп, Вовага моннан соң әйләнеп тә карамаска булып, алабута һәм кычыткан арасындагы сукмактан йөгерә-атлый өскә менеп киттем.
Малайлар үпкәсе иртәнге чык кебек кенә ул, бик тиз онытыла. Без Ринат белән кичкырынлап су станциясенә киттек. Су станциясе Кабанның иң биек көнбатыш ярына салынган. Яр башында ул, бик зур пристань кебек, түбәсенең кыл уртасында озын колгага эленгән флагын җилфердәтеп тора. Пристань дигәнебез үзе дә исәпсез күпкырлы баганалар, тоташ тәрәзәләр белән бик хикмәтле итеп корылган, аңардан түбәнгә таба ике-өч җирдән сынмалы баскыч төшә, баскычның әнә шул сынган бер җирендә тирә-юнь манзарын күзәтеп ял итеп алу өчен озын эскәмияле киң мәйданчыклары бар. Баскыч, түбәнгә төшеп җиткәннән соң, су өстенә ындыр табагыдай җәелгән галәмәт зур басмага килеп тоташа. Басманың бөтен ягын көймәләр сырып алган. Арада ниндиләре генә юк. Койрыклы-койрыксызлар, эчләре бик тирән һәм сайрак булганнары, очлы һәм тупыйграк борынлылары, күп ишкәкледән алып сыңар ишкәкле булганнары, аннары бер урынлы һәм ике урынлы байдаркалар – кыскасы, бу көймәләрне санап бетерерлек түгел, аларның күбесе чылбырланып су өстендә чайкалып тора, ә берише басмага менгезеп капландырып куелган иде.
Станциядә бәйрәмнәр үткәрелә. Андый вакытта җепләр белән төрле төстәге әләмнәр элеп куела, алар гүяки оркестр уйнаган көйгә һавада биешеп торалар. Шуның өстенә кичен станция ут дөньясына күмелә, җил тегермәннәре кебек, чытыр-чытыр килеп утлы канатлар әйләнә, һавага яп-якты койрыклы ракеталар очырыла, аларның аллы-гөлле чаткылы көлтәләре чыж да чыж килеп караңгы күлнең уртасына ук төшеп сүнәләр иде.
Без Ринат белән әнә шул станциягә су буйлатып кына килеп җиттек. Әлбәттә, без кем дип, күкрәкләрне киереп кенә баскычтан төшә алмыйбыз, безнең кесәдә тишек бер тиен дә юк. Станция ихатасына керсәк тә, әле без ыштан балакларыбызны сызганып су эченнән керергә тиеш, чөнки станциянең тау башыннан ике яклатып төшкән коймасы, әрсезләнеп, су читенә үк килеп терәлә.
Без, челәннәр кебек атлап, өзелеп калган койма башын әйләнеп уздык та яр читендәге яртылаш су белән тулган көймәгә кереп, калай банкалар белән аның көне буе кояшта ятып җылынган суын бушатырга керештек.
Яныбызга шундук башына фуражка кигән сыек тузма сакаллы урыс абзый килеп җитте:
– Пацаны, эта лодка дырявая, вон ту надо, – диде һәм, озын чабулы күлмәгенең чуклы билбавы очларын селкетә-селкетә, безне басма түрендәге бер көймәгә алып китте.
Без көймәнең аяк асты такталарын алып куйдык та саркып кергән суны ашыга-ашыга түгә башладык.
– Шипко не надо, устанете, – диде урыс абзый һәм янтыгын кашып куйды.
Шулай да без бу көймәнең суын бик тиз түгеп бетердек.
Урыс абзый – аңа «дядя Андрей» дип дәшәләр иде бүтән малайлар – тагын яныбызга килеп җитте.
– А теперь вон ту, – диде, ике ишкәкле көймәгә күрсәтеп.
«Ту» икән «ту». Без анысының да суын бушатырга керештек. Ләкин «ту» лар бетмәде, өстәлә торды. Дядя Андрей хәзер инде бездән ишкәкләре өч парлы булган көймәләрнең суларын бушаттыра башлады. Без инде хәзер бик ашкынып түкмибез, берәр банканы чупылдатып көймә кырыена түгәбез дә хәл алып ял итеп торабыз, тагын чумырып алып түгәбез дә тагын ял итәбез. Беләкләребезнең тәмам көче бетте инде. Бер мәртәбәсендә мин суы-ние белән банкамны төшереп җибәрдем, ярый әле суы яртылаш кына иде, чулт итте дә калкып чыкты, мин тиз генә аны тартып алдым.
Ринат та килгән юлыбызга таба башын еш кына борып карап куя. Аннары, кояш баер вакыт җиткәч, яр буе күләгәләре күлнең уртасына ук сузылып кергән аргы як йортларының тәрәзәләре бакырдай кызарып яналар иде.
– Устали, но теперь домой, – диде Андрей дәдә. – Утром приедете што-ли? – дип көлемсерәп сорап куйды.
Ринат дәшмәде. Мин янә:
– Эһе, придём, – дип, башымны кагып куйдым.
Икенче көнне дә без төш җитә язганчы көймәләрдән су бушаттык. Шуннан Андрей дәдә безгә эче юешләнеп торган бер көймә бирде, бер пар ишкәк тоттырды.
– Только далеко не отходить! – дип кисәтте.
Без теләсәк тә ерак китә алмыйбыз, чөнки ишүебезнең рәте-чираты юк, аннары басма тирәли йөри генә башлыйбыз – көймәбезгә су тула, туктап, аны күгәргән калай банка белән бушатырга керешә идек.
Тиздән Андрей дәдә, янтыгын кашып торган кулын безгә изәп, басмага кайтырга кушты. Инде без чыгып җиткәч:
– Хватит на сегодня, – дип, көймәне чылбыры белән басма читендәге калын тимер алкаларга бәйләп куйды. Аннары: – Килеп шулай әйбәт кенә эшләп йөрсәгез, әнә теге көймәне бирермен, диде.
Без әйләнеп карадык. Көймәнең эче коп-коры, җитмәсә, үзе бик сылу, матур иде. Без сөенә-сөенә башыбызны кактык, киләбез, дидек.
Һәм, чынлап та, килә торган идек, тырышып су түгә торган идек. Без Андрей дәдә белән тәмам дуслашып киттек, ул безгә хәзер тәмам ышанып карый, көймәләрнең төрлесен бирә, алай түгел, менә болай кирәк, дип, ишеп күрсәтә иде. Чынлап та, без ишә белмибез, йә ишкәк калагын суга кирәгеннән артык батырабыз – ул чагында ишкәкне каерып, көчәнеп ишәргә туры килә, йә ишкәк калагын су өстеннән тайдырып җибәрәбез дә Ринат белән икебез берьюлы алагаемга чайкалып китәбез, дөбердәшеп егылабыз. Ә Андрей дәдә ишкәкләрне суга артык чумырмаска, сай гына батырып-батырып алырга куша. Аннары ул ишкәкләрне кире табан кайтарганда, су өстеннән сөйрәтмәскә кирәк, чөнки алай итсәң, көчеңне бушка сарыф итәсең, хутың кими, ди.
Менә без, көймә борыны белән су өстен сызгалап, ишкәк ишеп йөрибез. Әле ишәргә өйрәнеп җитү өчен күп эш кирәк. Шулай да ян-якта су уймакланып кала, ул уймаклар шаян гына әйләнгәлиләр дә су төбенә төшеп качалар кебек. Көймә борыныннан, һавада почмакланып очкан торналар кебек, уңга да, сулга да дулкыннар тәгәри. Алар яр буена барып җитеп чайкалалар, су читендәге яшел кыякларны башларыннан сыйпагандай итәләр, безгә таба бил яздырып карап торган кер чайкаучы апаларның матур балтырларын иркәләп кытыклап алалар. Безгә, кызыгып, кәкре аяклы малайлар, тычкан койрыгыдай гына толымлы кызчыклар карап кала. Чү! Алар арасында кулын кашына куйган, башын кыңгырайтып, нечкә сыйракларын авыштырып карап торган мин үзем дә бар түгелме соң? Юк инде ул малай, юк! Ул малай хәзер ишкәк ишә, көймәне, майлап куйгандай, су өстеннән шудыртып бара һәм аның йөрәге шатлыктан дөп-дөп итеп кага, аңа чиксез рәхәт, чөнки аңа тик үзе генә ашкынып алга бара, ә ярдагы җанлы-җансыз нәрсәләрнең һәммәсе дә баш иеп калгандай тоела иде.
Безнең әти-әниләребез артык карун түгел, морожныйга да, кинога да тиеннәрне биреп торалар. Ләкин кайсы малайның киноны атнасына бер генә түгел, ә ике мәртәбә карыйсы килми, кайсы тәмлетамакның атнасына бер генә морожный түгел, ә җиләк изгән ике тәгәрмәч алсу морожный ашыйсы килми икән?! Шуңа күрә безгә акчаны тегесенә-монысына да үзебезгә табыштырырга туры килә. Без иске-москы чүпрәкләр дә, чүп-чар түгелә торган җирләрдән сөяк-санаклар да җыеп тапшырабыз. Шешәләрен дә калдырмыйбыз. Хәтта шундый хәйләкәрлеккә барып җиттек, шешә башлары китек булса, кызгылт сургучны шырпы белән эретеп тамыза-тамыза, аларны нинди тәҗрибәле сатучылар да сизә алмаслык итеп ямап куя идек. Инде сатучы апайлар: «Балалардан алмыйбыз», – дип, шешәбез-ниебез белән кибеттән борып чыгарсалар да, без аптырамыйбыз, ишек төбендә берәр өлкән кешене шешә тапшырырга күндерәбез, әгәр ул кеше күнмәсә: «Әбиемә даруга кирәк иде бит, теге-бу», – дип, асфальт тротуарга яшь тамчыларын да тамызабыз һәм безнең хәлебезгә керәләр, шешәләрне тапшырып бирәләр иде. Көймәдә йөзү хокукын да без әниләребезнең тиеннәренә түгел, ә үзебезнең ябык беләк көчләребез белән яулап алдык. Шуңа күрә күл өстен гизеп йөрү безгә икеләтә рәхәт һәм ләззәтлерәк иде.
Беренче елларны без су станциясенә әле кунак кына булып килеп йөрсәк, соңга таба инде аның хуҗасына әйләндек. Башта без Ринат белән бер пар ишкәкле көймәнең утыргычында иңне иңгә куеп ишсәк, аннары ике пар ишкәкле көймәдә һәрберебез аерым ишеп йөри башладык. Ләкин монда ишкәкләрне икең бергә йөртеп ишү кирәк, берең суны каерганда, икенчең әле җилпенергә генә торсаң, көймә йөрешенең ритмы бозыла, кызулыгы кими. Без ишкәкләрне бер үк вакытта йөртеп, парлап ишәргә өйрәндек, һәм безнең көймәбез су өстеннән талпынып-талпынып алга оча иде.
Күп тә үтмәде, без аерым көймәләрдә бер-беребез белән узыша башладык. Андый вакытта ишкәк тимерләре тагы да тырышып «җырлый», тавышлары аргы якларда ук ишетелгәндәй була. Көймә үзенең борыны белән алга таба сикереп куйгандай итә, үзебез утыргычтан төшеп калып, көймәләребез исә әллә кайларга – Ерак Кабан ярларына ук барып кадалыр сыман тоела иде.
Ләкин көймә хикәя генә булса, аның матур тылсымлы шигыре байдарка икән. Байдарканың хасиятен кайберәүләр белеп бетермидер әле. Аның бу хасияте ике башы да очлы борынлы итеп, уртасында утырыр өчен оялы итеп ясалуында гына түгел. Аның хикмәте, беренчедән, ике малай да күтәреп китә алырлык җиңеллегендә булса, икенчедән, бу хикмәт аның пар калаклы ишкәгендә. Терсәк көчләреңне кызганмасаң, әнә шул ике як очлары да калаклы булган ишкәгең белән шундый җилдерәсең ки, баш очыңда очкан акчарлак та сине куып җитмәве мөмкин. Әле алай гына да түгел. Ишкәгең белән тормоз биреп, каегыңны мизгел эчендә туктата яисә бер урында бөтерчек кебек бөтерелдерә аласың. Аннары байдарка белән тагын бер трюк ясарга мөмкин. Ишкәкче аның түгәрәк оясына кереп утырганнан соң, тезен дә, бил тирәләрен дә су чәчрәмәслек итеп махсус клеёнкасы белән каплап куя. Без юешләнеп утырсак утырырбыз, клеёнканы япмыйбыз, чөнки ул билебезне тыңгысызлап тора, ишәргә комачаулый кебек иде. Әнә теге трюк дигән нәрсәне эшлисе килгәндә, каплавыч белән як-ягыбызны яба идек, әлбәттә. Ябабыз да каекны әле бер, әле икенче якка чайкалдырабыз. Бу хәрәкәт кызуланганнан-кызулана бара һәм бервакыт, каек нык кына авышкан чагында, без аны кинәттән капландырып, башыбыз белән суга чумабыз да икенче яктан көпчәк кебек әйләнеп тә чыгабыз. Бу шундый тиз эшләнә, кайвакыт башыбыз чыланырга да өлгерми, утырган оябызга да су керми кала.
Без байдарка белән су коенырга да яратабыз. Күлнең тоташ чуклы яшькелт үләннәре үсми торган кап-кара җирләрен сайлыйбыз. Андый җирләрнең тирән чоңгыллы икәнен, төпләреннән бозлы чишмәләр тибеп торганын, димәк ки, анда су керү тиеш түгеллеген без соңыннан гына белдек. Ләкин безне андый урыннарның саф суы кызыктыра иде. Үткән эшкә салават дигәндәй, балачакта аны-моны уйлап тормауларын без хәзер онытыйк инде. Әйе, без байдарканың очына менеп бастык бит әле. Менә без кулларыбызны күтәреп учны учка кушабыз да, кинәт аякларыбыз белән этенеп, пелт итеп суга чумабыз. Табаннарыбыз белән этенгәләп су астыннан күпмедер барганнан соң, дельфиннардай калкынып чыгабыз һәм шундук әйләнеп карыйбыз: байдарка да аяк белән бер кат этелгәннән соң су өстеннән шуып баруын дәвам итә. Без аны куа китәбез. Корсакларыбыз белән шуышып өстенә менгәннән соң, тагын һәм тагын чумабыз.
Бервакыт байдаркабыз, кырынаеп китеп, су чумырып ала. Аңа кереп утыру файдасыз хәзер, менсәң, акрын-акрын төпкә иңә бара. Шулай да ояга басып торасың. Су башта билеңә җитә, аннары иңнәреңне, ахырда башыңны да күмә. Шунда гына пошкыра-пошкыра судан атылып чыгасың, башыңны чайкап, чәчеңдәге, битеңдәге суны селкеп төшерәсең һәм, су тулы байдарканы этә-төртә, ярга таба йөзеп китәсең. Яр буенда байдарканы капландырып суын агызуы берни тормый. Су шаулап агып беткәннән соң, байдаркаң күл гизәргә яңадан әзер. Кереп утырасың да, ишкәк очың белән су төбеннән җиңелчә генә этеп, бер кат җылынып алыр өчен, акчарлаклар белән узышырга китәсең.
Көймә безне тулы бер дөньяга алып чыкты. Элек мин Кабан тирәсен тирбәлеп торган зәңгәр рәшә аша гына карасам, хәзер инде яр буйларын җентекләп күзәттем. Аргы яклар гына түгел, үзебезнең як та матур икән ләбаса. Кабан почмагына сыенган электр станциясеннән өрәңгеләр үсеп утырган озын гына бакча сузылып китә. Аның артында Комсомол урамының иң беренче йорты – әле утызынчы елларда гына салынган бик зур ташпулат. Аның сул ягында бер-берсенә охшатмаска тырышып салынган икешәр, хәтта өчәр катлы агач өйләр. Алар артында, Каюм Насыйри урамында, яшел түбәле ап-ак мәчет. Әнә аңа таба өйлә намазына кайсы аксак, кайсы бөкрерәк гәүдәле калтыравык картлар агыла.
Су станциясен мин сезгә әйттем инде. Ул текә ярыбызның да иң биек ноктасына уенчыктай утыртып куелган. Колгасындагы флагы иң эссе көнне дә күлнең дымлы һавалы агымыннан селкенеп куя, яшьләрне спорт белән шөгыльләнергә чакыра. Анда чынлап та яшь-җилкенчәк тавышы. Бигрәк тә минем колакка Андрей дәдә җитәкчелегендә эшләгән малайлар чыр-чуы, калай банкалар белән көймә төбен кыра-кыра су бушатулары аермачык булып ишетелә. Күп тә үтмәс, алар да күл өстенә үз сукмакларын салырлар.
Су станциясеннән соң тау аз гына сөзәкләнеп киткән кебек була. Анда, шул сөзәклек буйлата, бик күп озынча тәрәзәле ике катлы ак бина җәелеп утыра. Бу кайчандыр Каюм Насыйри балалар укытып йөргән Духовная семинария. Хәзер анда технология техникумы урнашкан иде бугай. Безнең фатирыбызга каршы тар гына озын бүлмәдә квартирант булып яшәүче Якуп абый да шул техникумда укып йөри иде. Без аның берәр китап-мазарны, беләзеген аз гына бөгә төшеп, йомшак кына тотуына, шул ук вакытта аксылрак чәчле башын бик туры тотып йөрүенә кызыгабыз, үзебез шулай йөреп карарга тырышсак та, һич тә булдыра алмый идек. Барыбыз да аны яратабыз, ул үзе дә бик бала җанлы булып, Сафьян урамының юл белән ике арадагы чирәмлегенә кырын ятып, ничәнче кат инде «Ак бүре» не сөйли, ләкин һәрвакыт үзгәртеп сөйли, һәм без, чык төшеп, юешләнеп беткәнчегә кадәр, аны йотлыгып тыңлыйбыз.
Аның өлкәннәрне җыеп та ниндидер китап укулары сизелгәли. Ләкин бу безнең өчен яшерен сер булып кала. Колагыбызга ниндидер Галимҗан, ниндидер Ибраһимов дигән исемнәр генә чалынгалый иде.
Ярый, мин, үзебезнең ярга күз салгалап, күл өстен айкап йөрим бит әле. Менә тау түбәнәя бара, анда Күл буе мәдрәсәсе, аннан ике катлы агач йортлар тезелеп китә дә, кинәт кенә үр башланып, якты тәрәзәле дүрт катлы мәктәбебез калкынып күренә. Ә аның да күршесендә безнең йортыбыз, безнең балачак бишегебез. Ләкин без бу сабый чак бишегеннән, үз аякларыбыз белән төшеп, җир өстенә тып итеп бастык инде. Ул гына түгел, зур күлләрне гизеп йөрибез. Баш очымда рәхимле кояш, тирә-ягымда минем яраткан яр буйларым. Ләкин нәрсәдер җитми. Ни өчендер, кем беләндер шатлыгымны уртаклашасым килә. Әнә ул балкон тәрәзәсеннән карап тора түгелме соң? Ул мине күрми шул. Мин, көймәмне тирәкләр арасына юнәлдереп, тиз генә яр буена чыгам да чылбырны борын асты юешләнгән кәтүк хәтле генә бер малайга тоттырам.
– Хәзер төшәм, аннары сине дә йөртермен, яме? – дим.
Малай, ризалыгын аңлатып, башын кагып куя. Мин, артымнан тузан туздырып, тау башына йөгерәм.
Бер-ике минуттан инде Нурия апа, дөресендә, Нурия генә, сакланып кына көймәгә уза. Мин чылбырны ычкындырасы килмәгән малайның учларын йомшак кына ачам да, көймәне этеп җибәреп, үзем дә җәһәт кенә эчкә кереп утырам, ишкәккә тотынам. Көймәне борып, гайрәтле генә итеп Ерак Кабан ягына китеп барганда, әлеге кәтүк малайның еламсыраган йөзен күрәм.
– Без хәзер әйләнеп кайтабыз! Аннары сине йөртәм, ярыймы?! – дип кычкырам мин аңа.
Малай тагын башын ия, беләге белән юеш борынын сыпырып ала. Аягын авыштыргалап, бездән күзен алмый карап кала. Менә ул кулын кашы өстенә куя да шул хәлендә башта бер карамчыкка, аннары ноктага әйләнә. Калды минем сабый чагым яр буеннан карап…
Су өсте балкыймы, әллә Нуриянең күзләреме? Ул кечкенә толымы күперебрәк торган, ләкин әле тарак эзләре дә язылып бетмәгән кучкыл чәчле башын әле бер якка, әле икенче якка борып йөртә, зур коңгырт күзләре белән яр буйларын йотардай булып карый, туктаусыз елмая. Елмайган чагында аның тип-тигез энҗе тешләре кояшта чагылып-чагылып китәләр. Ул сөенеченнән нишләргә белми, әле көймә кырыенда шупырдаган суны кушучлап алып, түгәрәк көзгесеннән карагандай, аңа текәлеп карап тора, һәм суда уйнаган кояш шәүләләре аның каратутлы шома битләрен яктыртып җибәрәләр. Ул да түгел, Нурия тагын көймә кырыеннан кулын көрәтеп су чәчрәтә. Су тамчылары, һавада салават күпере төсләрен чагылдырып, шыбыр-шыбыр коелалар, ә кайбер тамчылары аның үз өстенә төшкәч, ул:
– Ай-й-й! – дип кычкырып җибәрә һәм әнисенекедәй ябык җилкәсен җыерып бөрешкәндәй итә. Ул да булмый, Нурия, кулларын аз гына күпертмәле тез башларына куеп, үзалдына карап уйга кала. Шундук минем күзем аның инде җиткән кызларныкы кебек матурая башлаган карасу аякларына, билләнеп торган табаннарына төшә. Бу аякларның тырнакларына хәтле миңа нәфис булып күренә. Ә бит кайчан гына әле…
Әйе, узган көзне, болытлап торган сүрәнрәк бер көнне, Мәрьям апа аны җылы гына киендереп, аякларын балалар одеялы белән дә төреп, Нариман урамындагы хастаханәгә алып китте – анда балалар сырхауханәсе бар иде. Күрше ишегалдындагы Каюм карттан алып торган арбаның тәгәрмәчләре юлның йомры ташларында сикереп куйган саен, Нурия сай әрҗә кырыена чытырдап ябыша, ә кайвакыт кычкырып та җибәргәли. Менә юл ташлары юешләнеп ялтырый башладылар – вак кына яңгыр сибәләргә кереште.
Мәрьям апа кызын докторлар янына күтәреп кереп киткәч, мин арбаны саклый калдым. Яңгыр инде шактый гөжелди башлады. Мин капканың дуга сымаграк түбәсе астында сыенып торсам да, анда да калай ертыкларыннан яңгыр үтә, салкын тамчылар, яка эчемә тамып, муенымны кадап-кадап алалар иде. Бервакыт калтыранып торган чагымда, бер узгынчы хатын: «Нишләп монда торасың, бар, эчкә кер», – дип, үземне орышып та алды.
Ләкин миңа арба янында торырга кушылган, шуңа күрә, тешем тешкә тимичә дерелдәсәм дә, мин аны саклап торам. Ул арба безнең утын сарайлары артында бакча тоткан Каюм картныкы, югалса, велосипед көпчәгедәй биек тәгәрмәчле арбаны Мәрьям апа каян алып түләсен?
Ул көнне Мәрьям апа, «баланы туңдырганга» үзен тирги-тирги, икебезне дә арбага утыртып кайтты. Бер-беребезгә елышып кайтсак та, мин юл буе җылына алмадым. Өйдә кайнар чәй эчкәч кенә миңа җан керде. Инде Мәрьям апа «Ташкент күчтәнәче» дип кипкән кавын да чыгарып куйгач, күңелем күтәрелеп китте. Кибеп тә җитмәгән токмачтай телемнәрне мин күземне йомгалый-йомгалый ашадым.
Йомры таш өсләрендә арба сикерә. Тынып тора да тагын сикерергә тотына. Бер күтәрелә, бер төшә. Юк, көймәм чайкалып киткән икән. Ерактан моторлы көймә узды, безгә килеп җиткәнче дулкыннарының хәле бетсә дә, алар көймәне койрыклы-борынлы сикертеп алдылар. Нурия чырыйлап кычкырып җибәрде, көймә читенә чытырдап ябышты. Аннары, юкка да курыкканлыгы өчен, бөтен күзләре һәм ак тешләрен күрсәтеп көлеп куйды. Мин салмак кына каерып ишәм. Мае кипкән ишкәк тимерләре моңсу гына шыгырдыйлар.
Без инде күлнең тараебрак киткән җирләреннән йөзеп барабыз. Әнә биек морҗалы Вахитов заводы. Бирерәк атаклы Пләтән мунчасының ихатасы. Ике уртада озын коймалы «Кызыл Шәрекъ» заводы. Болар минем алдымда ни өчендер бер җепкә тезеләләр. Ни өчен түгел, ә тәгаене дә шулай бит. Берсендә кайнатылган йомырка сарысыдай сап-сары сабын, икенчесендә юынып сафланып чыгасың. Ә инде өченчесенең «Ситро» дип аталган әчкелтем җимеш суын эчеп, тәмам хушланып китәсең. Ә бу таллар шулхәтле иелеп нишлиләр соң? Бетмәс-төкәнмәс яфраклары белән дә күлгә сузылгалап су эчәләр микәнни? Шулкадәр дә туймас булырлар икән.
Безнең икебезнең дә күзебез иңкүләнеп киткән уң якта. Болар мәңге юеш җирләр. Өйләре дымланып каралып торсалар да, бакчаларына килешә бу дымлы һава. Әнә читән-рәшәткәләрдән кояш күзләре – кабак чәчәкләре чекерәеп карап тора. Әнә чия куаклары күпереп утыралар. Ул да түгел, борынга тәмле әнис, бераз төчерәк укроп исләре килеп бәрелә, яңа өлгергән яшь кыяр исләре борынны кытыклап ала, һәм без Нурия белән төкерекләребезне йотып куябыз.
Менә без күпер астыннан чыгып барабыз. Өстә, күпер сайгакларын дөбердәтеп, атлы арбалар, сигналларын биреп, җиңел һәм йөк машиналары үтә. Ә аста бака үләннәре чолганган, әкәм-төкәмнәр һәм сөлекләр сырып алган күпер субайлары.
Менә бөдрә урманлы Ботан бакчасы. Анда дөньяның төрле кошлары сайрый, җәнлекләре кычкыра, арада арыслан патшаның үкереп куюы да ишетелеп киткәли кебек. Без караңгырак туннель эченнән чыгып барабыз. Монда һәр аваз, хәтта су чупырдаган тавыш та үзенчә калтырап яңгырый. Әгәр «Нурия!» дип кычкырсаң, туннель аны ике як күл өстенә пушка шикелле атып җибәргәндәй итәр иде. Юк, кызлар исемен гомумән кычкырып әйтергә ярамый. Аларга пышылдап кына дәшәргә кирәк. Әмма минем кулымнан пышылдап дәшү дә килми. Аның каравы мин хәзер ишкәк тота беләм. Ишкәк белән салмак кына селтәнеп, көймәне Ерак Кабанның якты һәм үтә саф суы өстенә алып чыгам. Монда инде әнә шул саф, тонык судан, гел яшеллектән торган манзара ачыла. Еракта аксыл иген кырлары, тау түбәләрендә утырган авыллар күренә. Ә якында гына камышлар, җикәнбашлар шыбырдаша.
Без бер-ике сабак җикәнбашны суырып алдык та кире юлга чыктык. Көймә яхшырак йөрсен өчен, гадәттә, койрык ягына нәрсә белән булса да бастыра төшеп яки кеше-мазар утыртып өч ягын, ягъни көймә борынын күтәртә төшәләр. Нурия бик авыр гәүдәле булмаса да, барыбер көймә борыны күтәрелә төшкән, һәм без терекөмештәй су өстеннән шуып кына барабыз. Шунда кылт итеп башыма бер уй килә. Киләчәктә дә безнең тормыш көймәләребез шулай җай гына, матур гына йөзеп барсын иде.
Кабан күленең төбе күренми, караңгы. Бу да минем өчен караңгы иде. Еллар тәгәрәп ага тордылар. Европадан да, безнең Көнчыгыш чикләребездән дә, күңелләребезне алҗытып, яңадан-яңа хәбәрләр килде. Испаниядә республикачыларның Франко фашистларына каршы көрәше безне батырлыкка өндәде. Без Испаниянең бер патриот малае турында кино карадык. Малай фашистлар корабленә килеп эләгә, кок ярдәмчесе булып эшләп йөри. Республикачыларны юк итәргә баручы, тешләрен ыржайткан акуладай була бу корабль, үзенең карынында снарядлар илтә. Әлеге малай түзеп торамы соң бу хәлгә, ул барлык совет малайлары күңеленнән эшләргә теләгән нәрсәне үти: снарядлар төялгән трюмга чиләк белән утлы күмер ташлый, үзе исә сикереп диңгезгә чума, чын моряклар кебек ярга таба колачлап йөзеп китә.
Ә инде сугыш башланганнан соң төшә башлаган салкын төннәрнең берендә, өебезгә, бер ир-ат ияртеп, кулын марля белән муенына аскан бер кеше килеп кергәч, ни өчендер мин аны Мөфәхәр абыйга охшаттым. Аның кул бәйләүләре генә түгел, бөтен өсте-башы: яралылар госпитальдә кия торган соры халаты да, чәчләре, колаклары да керле һәм сөремле иде. Ләкин бу кеше Мөфәхәр абый түгел иде, әлбәттә. Ул, Шәмсенур апаның таныш авылдашы булып, паровоз тендерындагы күмер арасында кайткан. Менә авылга китешли, җиде төн уртасында безгә килеп кергән. Бу хәлгә мин бик аптырадым. Яралы булгач, ни өчен ул госпитальдә ятмый, качкын кебек, күмер һәм сөрем эчендә авылына кайтып бара? Аннары бер кат чистарынып кына чыгарга кергән кеше ни өчен икенче кичне дә бездә калмакчы? Ләкин Шәмсенур апа аны коры тотты:
– Энем, без солдат семьясы, безнең ирләребез фронтта. Бар, син килгән юлың белән кит инде, безне дә, авылыбызны да рисвай итмә, – диде.
Шуннан яралы бу кеше югалды. Мөфәхәр абый исә бераз төшереп алып, күкрәк төяргә, сабын куыкларын очырырга яратса да, намуслы кеше иде, ул сугыштан сыйрак сөяген чәрдәкләндереп кайтты, таякка таянып йөрде. Һәм хәзер дә ул таягы белән титаклап йөри, дөнья куа. Һәм һәрвакыттагыча аз-маз кәккән була, кулы белән түшен дә суккалый.
Шулай итеп, без сугыш алды елларын үткәрәбез. Ерак Көнчыгышта безне япон самурайлары тынгысызлаган булса, Ленинград ягында илебезнең көчен ак финнар сынап карады. Әле без киләчәктә Гитлерның үзебезне нинди бәхетсезлекләргә дучар итәсен белмибез һәм ак финнарның мәкер кылуларына шаккатабыз. Без нәкъ шул ак фин сугышы чорында бер көтү малай һәм әти белән кинотеатрга «Маннергейем сызыгы» дигән фильмны карарга бардык. Бу финнарның бик камил сугыш техникасы, посып, яшеренеп ята торган тимер-бетон корылмалары турындагы кино иде. Ну астан гына ут җибәреп яталар да соң ике койрыклы албастылар! Ә дотларына бик калын резин эшләпәләр кигезеп куйганнар. Безнекеләр снарядлар очырды исә, әлеге эшләпәләр аларны кире үзебезгә таба сибә. Ник дисәң, резин кысылып килә дә ата да бәрә, ата да бәрә снарядны безнең якка. Безнекеләр дә төшеп калганнардан түгел шул, эшләпәнең хикмәте турында уйланганнан соң, энәле снарядлар аттыра башлыйлар. Снаряд теге резина эшләпәгә килеп кадала да тимер-бетон корылманы пыран-заран китерә.
Энәле снарядлар чынлап та булганмы, әллә ул безнең, ягъни малайларның фантазиясе идеме, һәрхәлдә, безнең гаскәр әнә шул куәтле Маннергейем сызыгын да йомычка урынына туздырып ташлады. Фильмның да асылы менә шул хакта иде. Ленинград ул елны куркыныч астында калды. Аңардан эвакуацияләнүчеләр дә булгандыр, күрәсең. Безнең йортка да, Хәким Ибәтуллиннарга бер гаилә ленинградлылар кайтып төшкән иде. Алар җирән баш Хәкимнәрнең кардәше булып, безнең күл буе йортыбызда әллә ни озак яшәмәделәр, фин сугышы бетү белән кире үз шәһәрләренә кайтып киттеләр. Ләкин аларның бер малайлары безгә кызыклы истәлекләр калдырып китте.
Безнең «академигыбыз» Якуп абый капыл гына юкка чыкты. Колактан колакка ишетелгән сүзләргә караганда, ул ниндидер Галимҗан, ниндидер Ибраһимовларны укып йөргәне өчен юкка чыккан. Аны безнең йортыбыздан кемдер чаккан булган. Аның фатир хуҗасы Миңнегөл апа әллә ни вакыт телсез калып йөрде. Аннан соң да хатыннарга өзек-өзек сүзләрен пышылдап кына әйтә торган булды. «Төн уртасында алып киттеләр… Аның хакында бер сүз дә сөйләмәскә куштылар… Ник сөйлим, кирәкми, сөйләмим… Әмма, үз сабагын укымый, дигәннәре хак түгел. Кичләрен сызымнар да сыза, укый да ич. Нихәтле керосин гына яндырып бетерде. Сөйләмим, юк, кирәкми…»
Капка янәшәсендәге чирәмлеккә кырын ятып әкият сөйләүчебез югалды. Ләкин без хәзер, капка төбендәге озын эскәмиягә тезелеп утырып, үз белгәннәребезне үзебез сөйлибез. Әкият түгел икән, барыбер чынын-ялганын кушып, әкияткә охшатыбрак сөйлибез.
Менә бер кичне әлеге Ленинград малае да әңгәмәбезгә кушылып китте. Ул, урыс мәктәбендә укыса да, татарчага оста, чөнки әтисе-әнисе белән ул, «әтием», «әнием» дип иркә сүзләр әйтә-әйтә, гел туган телебездә сөйләшә иде.
– Безнең Ленинградта өрәкләр күбәйде, – дип, борчак аттырырга кереште ул. – Өсләренә кәфен уранганнар, аяклары тирбәнеп тора, сиртмәле. Берәр йорт каршындагы агач башыннан җиргә сикереп төшәләр дә һавага сикереп менеп тә китәләр. Өске каттагы тәрәзәләрдән карыйлар: кем бай яши, кемнең өендә әйбер күп. Бигрәк борынгы рәсемнәрне урлыйлар. Ленинградта музейларның исәбе-хисабы юк. Ә картиналар бик кыйммәт тора. Тегеләр, картинаны кәфен астына кыстырып, тәрәзәдән сикерә икән дә шундук күздән югала икән. Милиция бик күпләрен тотты инде.
– Яңгалама, – ди Нурия, – синең ул өрәгеңә картина ниемә кирәк?
– Алар өрәк кебек киенгәннәр генә бит. Кешеләрне куркытыр өчен. Революция вакытында качкан байлар алар йә инде аларның малайлары. «Алар безнең картиналар, совет заманында ясалмаганнар», – диләр һәм заграницага алып чыгып саталар икән. Милиция бик күбесен тотып судить иттерде. Судта болай дигәннәр: «Картиналар да, барлык музейлар да, Ленинградның борынгы гүзәллеге дә – барысы да халык байлыгы. Бу байлыкны урлаучыларны рәхимсез хөкем көтә».
Мин уйга калам: ярый инде, картиналарны, музейлардагы җәүһәрләрне урлап та булсын ди. Ә гүзәллекне ничек урлыйсың? Нәрсә ул гүзәллек? Мин, үз уема үзем чуалып, бу хакта буталып кына Ленинград малаена сорау бирдем. Ул ык-мык итте, юньләп җавап бирә алмады. Ләкин моннан соңгы көннәрдә ул әтисе белән ишегалдында да, урамда да бик еш сөйләште. Минем колагыма «Казан малае сорады» дигән сүзләр дә чалынып калды. Димәк, кунак малай әтисе белән киңәшләшә, аңардан сораша. Һәм, чынлап та, кичләрнең берсендә ул миңа болай дип аңлатты:
– Беләсеңме, гүзәллек ул – матурлык. Менә Ленинград бик матур: Нева проспекты, диңгез буйлары, урамнардагы йортлар. Ул тагын бакчаларны, парктагы күлләрне, буаларны күрсәң. Агачлар да мең төрле. Кызыл, шәмәхә, алтын төсендәгеләре дә бар, бигрәк көз көне матур алар. Ул шарсыман куаклар. Менә болар һәммәсе дә, иртә-кичләрен күл буйларында шәүләләре белән бергә ак томанга төренеп, йоклап утыралар. Ә күл уртасында менә синең кебек бронзадан коелган бер малай һавага кувшин күтәргән дә, аз гына чупырдатып, ишетелер-ишетелмәс кенә су агызып тора. Менә гүзәллек шулар була инде.
Мин тагын аптырашка калдым. Ленинград дигәч тә, парклар бездә дә бар инде анысы. Әнә Арча кырында. Урыс зираты читеннән барасың да койма аша гына билетсыз керәсең. Яки ял йорты аша чокырлар арасыннан гына. Анда тайларга утырып чаба торган карусель бар, тимер бишекле, шыгырдаучы таганнар, баш түбәңдә зырылдатып әйләндерә торган самолёт бар. Ну агачлар агач кебек инде. Яфраклары төрле төстә булмаса да, урман кебек ямь-яшелләр. Әйе, бер түгәрәк буа да, бассейн ягъни. Тирәләренә зур гына бакалар тезелгән дә авызларыннан су аттырып торалар. Минем ул бакаларга атланып та караганым бар әле. Әнә шул «гүзәллек» не, алып, үземнең Кабаныма җибәриммени инде мин? Кабанда болай да бака күп, иртә-кичен бакылдап колакны тондырып бетерәләр.
– Гүзәллекне урлап буламыни? – дип сорадым мин һәм ленинградлының үзенең дә авызын каплап куйдым, ләм-мим бер сүз әйтә алмады.
Ләкин аның авызына су капкандай дәшми йөрүе озакка бармады. «Вәзир» әтисе белән киңәште дә янә бер кичне чыгып әйтте:
– Була икән, – диде.
Ул болай аңлатты: әгәр син агачны кайгыртмасаң, аны тәрбияләмәсәң, ул корый. Син аның гомерен урлаган кебек буласың, син, димәк, җинаятьче.
Аннары Ленинград малае болай диде:
– Гүзәллекне бүтән төрле дә урлап була. Капкалары, парадный түбәләре чуеннан челтәрләп эшләнгән, баскыч култыксаларына хәтле бик әкәмәт сырланган, үзе исә әллә каян күренеп торган аккоштай бер таш йорт, ди. Андыйлар Ленинградта бик күп. Алар йөз илле, ике йөз ел элек ясалганнар. Бу борынгы заман һәйкәлләрен байлар салмаган бит, эшчеләр, крестьяннар килеп салган. Әти әйтә, Пётр патша татар осталарын да бик күп чакырткан, ди. Нихәтлесе сазлыкларда күмелеп калган. Аларның сөякләре өстенә үк мәрмәр сарайлар корылган. Менә мин әйткән әлеге аккоштай йорт тәрбиясез кала, ди. Түбәләре, матур-матур кәрнизләре, челтәрле койма-капкалары яңгыр суларыннан акрынлап күгәрә, чери, стеналары куба. Домуправ аңа: «Советский түгел, иске заман калдыклары!» – дип төкереп тә бирми, ремонт ясаттырмый. Йорт ишелә, харап була. Гүзәллек урлана… – Әти әйтә, элек Казанда «Бакыр бабай» һәйкәле булган, ди. Кайда ул хәзер? Беркем белми. Аннары менә Кабанны кара, Болакны кара.
Ну бу китте инде хәзер тезеп. Әллә каян килеп тә безнең шәһәребезне күп белгән булып кылана. Кабанны мин үзем дә беләм һәм яратам. Болагы аша Проломныйдагы «Электро» һәм «Уппон» киноларына йөрибез. Беркөнне, бу кунак малаен да ияртеп, «Рот-фронт» киносына да барган идек әле. Малаең, Болак күпере аша чыкканда, каналга озак кына карап торды.
