Суостаах кэм өргөһүгэр

– Табаарыстар! Кырдьык, кытаанах өтөр көрсүллүбэтэх кыhын иhэр. Эhиги элбэх сүөhүлээх-сылгылаах холкуоскут. От ончу кыра. Сайын үс биригээдэ тэринэн, өрүс эҥээрдээх оройуон икки ыраах нэhилиэгэр уонна биир үүнүүлээх үрэхтээх бэйэбит сирбититтэн-уоппутуттан салгыы сытар кырыы нэhилиэккэ оттоотубут. Элбэх сүүрүү-көтүү, кэлии-барыы, көрдөhүү түмүгүнэн биэрбит сирдэрин олох тыатын саҕатыттан сири кырсынан биир салаа оту хаалларбакка оттоотубут. Билигин биригээдэлэр cүөhү кыстыан сөптөөх хотонун өрөмүөннүү, тута сылдьаллар. Тараҕай нэhилиэгин Өргөстөөҕөр сылгылары кыстатыахпыт, сорох сылгылары бэйэбит үрэхпитигэр дэстибит. Онно миэстэлэргэ хаhаа-кыбыы тутулла сылдьар. Онтон атын икки сиргэ субай сүөhүнү, ыанньыгы үүрүөххэ наада. Ферма сэбиэдиссэйэ Исээкэбинэ, көhүөхтээх сүөhүлэри аттара сырыт. Оттон сылгылары Киргиэлэй Испирдиэнэбис дьаhайар ини.

– Быhайын райком дьаhалынан үс биригээдэ тэрийэн оттоппуппут абыраллаах эбит. Оттон тыыран-аттаран көрүөхпүт. Алаастар аанньа от биэрбэтилэр, үрэхтэр да ортону быдан кыайбаттык үүннүлэр. Ити үс көс сүөhүттэн орпутун үксүн үрэхтэрбитигэр кыстатыаҕыҥ. Хаалар сылгылары эмиэ онно. От олох кырыымчык. Эрдэттэн ханна эмит эбилик дулҕалаан, былах быhан хаhаанан кэбиhиэҕиҥ. Урут быспыппыт да буоллар, баҕар ханна эрэ орпута буолуо. Хатыҥ лабаатын син элбэх сиргэ сиилэстээбиппит, ол улахан көмө буолуо, – Киргиэлэй Испирдиэнэбис-Торгуй олорунан кэбистэ.

– Чэ, ити курдук дьаhаныаҕыҥ. Өссө биирдэ суоттанан көрүҥ. Хас сүөhүнү, сылгыны ханна кыстата туруорарбытын испииhэктээҥ. Хас ферма, сылгы хаhаайыстыбата төhө оттооҕун, сиилэстээҕин, хомустааҕын, былахтааҕын өссө ханна xahaac туохтааҕын учуоттааҥ- ҥыт, Исээкэбинэ, Киргиэлэй Испирдиэнэбис, миэхэ түhэриҥ. Ону өссө төгүл бэрэбиэркэлээн, ааҕынан көрөн баран, Сергей Сидорович биhикки райкомҥа араапар суруйуохпут, – Варвара Михайловна мунчаарбыт бэйэтэ арыый сымнаабыт көрүҥнэннэ. – Уонна өссө биир этиилээхпин. Үрэхтэр күөллэригэр муҥха тэрийэн, дьону быыhыахха наада. Дьон аччыктаан эрэр. Ону Сергей Сидорович, эн дьаhай. Маайа Исээкэбинэ, сэппэрээтэрдэммит үүт түҥэтиллибититтэн ордугунан тарда оҥорон барыҥ. Ону ферма аайы тиэрдиэххэ наада. Кыhын үүт суоҕар наада буолуо. Тиит мастары охторон субаларын хаhааныахха, бэлиэртэн билигин ону кыайан булуммат дьоҥҥо түҥэтиэххэ. Маhы бэйэтин оттукка туттуохпут. Итини, Сергей Сидорович, эмиэ эн дьаhай эрэ. Эн куораттан сиэмэ булан таhаараҥҥын, абыраатыҥ дии. Дьоҥҥо ас суох – иэдээн, оҕону-урууну быыhыахха наада. Cүөhү эрэ күндү буолбатах. Үлэhит тугу эрэ аhыыр буоллаҕына, үлэни кыайан үлэлиир. Обком, райком нуорма бурдук анаан абырыыра буоллар.

– Ити туhунан кэпсэтиилэр ыытылла сылдьаллар, – үгүс түбүктээх Сергей Сидорович тоhоҕолоон бэлиэтээтэ.

Кини сыыдам-сылбырҕа, кэпсэтиини да сатаан кэпсэтэр, үгүhү ситиһэр ыллыктаах салайааччы буолан, дьон ортотугар үрдүк аптарытыаттаах. Үрдүк күүстэр өй да өртүнэн хатаҕалаабыт aҕaй киhилэринэн, эмиэ, кини буолар. Сэрии кэмигэр кыра да нэhилиэк салайааччылара көрсөр түбүктэрэ халлаан сулустарын курдук элбэх. Олох эриирэ-мускуура бу ыар дьылларга муҥурун булларбат.

***

Хомуhа ончу суох гына ходуллубут алааhын нэлэhийэн хаалбыт күөлүттэн хараҕын кыайан араарбакка, Үүйэ хотонуттан дьиэтигэр чэй иhэ тахсан иhэр. Аттыгар Балбаарыс кыыс суолу кыҥастаhа аргыый хаамсар. Үүйэ сыыйа бөлкөй-бөлкөй киэмсийэ үүнэн силигилээбит хатыҥ чараҥнарын суох буолбут оннуларыгар хараҕын хатаата.

– Мин ити чараҥнарбын аhыйа саныыбын. Быhайын үлтү кумалаан сиилэс оҥкучаҕар симпиппит дии. Төрөөбүт алааспыт маанылаах киэргэллэрин сүгэ-сүөhү аhылыга оҥорбуппут наhаа да абалаах! Алаас-алаас аайы, үрэххэ эмиэ, ханна да хатыҥ, талах, үөт диэн ордубата. Барыларын багдайбыт хотоннор тастарыгар дириҥ оҥкучахха сиилэстээн симпиппит. Онтон мин билигин да ытыах санаам кэлэр.

– Үүйэ, хайыахпытый оттон. Оннооҕор сэриигэ уолаттарбыт өлөллөр. Мин Ньукуустуун куустуспакка да хааллым. Кини бaҕap эргиллиэ cyoҕa.

– Балбаарыс, Ылдьаа ханна тиийбитэ буолуой? Олох суруйбат. Дьиҥэр, кини үөрэхтээх, суруйуо этэ. Мин кинини саныы-саныы соруйан ытаабат буола сатыыбын. Хараҕым уута кини аатыгар түспэтин диэн, бaҕap тыыннаах эргиллиэ. Кырыыстаах сэрии. Эн да Ньукууhуҥ кэлиэ. Эйэҕэс-сайаҕас үчүгэй уолу таптыыгын, Балбаарыыс, – диэт Үүйэ кыыhы илиититтэн ылла.

Сэбирдэхтээх мас, сэппэрээк ирдэнэн туран кэрдиллэн, ханна да ордубата. Барыта cүөhү аhылыга буола хаhааныллыбыта. Холкуос этинэн-арыынан түспүт былаанын толорон дойдуга туттарбыта. Хаалбыт сүөhүтүн, сылгытын барытын энчирэппэккэ, сыл таhаарар эриирдээх ыарахан соругу партия обкома туруорбута. Ити сорук туолуута тугу да, кими да харыстаабат дьаhалынан сэрии кэмин тыйыс бирикээhинэн ирдэниллэ турбута. Дьон, oҕo-ypyy oлoҕo сыаната суох буолбут курдуга. Ханна ханнык салайааччы олороруттан, үөhэ обкомҥа бастакы салайааччы быhаччы салайыытыттан үгүс дьон, саха аймах oлoҕo туллубат тутаахтаммыта. Төгүрүччү ыар кэм түбүлээбитэ.

***

Нэhилиэгин саамай бастыҥ үтүөкэн алааhын көhүнэн тайыыр усталаах күөлүттэн чугас турар фермаҕа Үүйэ ыанньыксыттыыр. Суоппуйалаах Балбаарыс мас тиэйэ барбыттара. Үүйэ coҕoтoҕyн муус тиэйэ иhэр. Бу киэҥ нэлэмэн эбэҕэ уонна үрэх бөдөҥ күөллэригэр балык биригээдэтэ тэриллэн үлэлээбитэ ыраатта. Балыктарын тута тууhаан иhэллэр. Нэhилиэнньэҕэ балык төбөтө да тиксибэт, барыта буочукаланан фроҥҥа утаарыллар. Быйыл сут-кураан туран, уута аҕыйаабыт чинчилээҕэ, сайынын киниэхэ түhэр үрэҕэ быстан хаалбыта. Үтүө күҥҥэ-дьылга тобус-толору, ып-ыраас дьэҥкир уута дьиримнии күндээрэн, тумус арыыларыгар хатыҥ, үөт намылыйа анньан, көрүөхтэн кэрэ хартыына буолан күлүмнүү оонньоон, күндээрэ күлэн, xapaҕы абылыыра, сүрэҕи сүүйэрэ. Үүйэ Эбэтин үтүөкэн көрүҥэ, сэрии ыар тыына сындалытан, санньылҕан чөмүччү бүрүйэ кууспутунуу тымныытык курустук нэлэhийэр. Кини Эбэтин кытыытыгар кыратык тохтоон ылла. Атын сыарҕатыттан түhэн хааман барда. Киэhэ ырааппыт. Күөлтэн ылбыт муустара чөмөхтөнөн турар сирдэригэр тиийиитигэр ый үөhэттэн, тугу гынар буолаҕын диэбиттии муҥунан дьэлтэччи көрөн, тулатын сырдатта. Халлаан куйаар сырдык банаара кыыска дoҕop буолардыы көмөлөhө тыган, кини онтон тэптэн тиэтэл муҥунан харса суох мууhун тиэйэн тириттэ-хорутта. Кэлэн иhэн дьагдьайбыта ханна да суох буолла. Сыарҕатын ойоҕолуу хааман, көлөтүн суолга киллэрэн дьиэтин диэки салайда. Бэйэтэ тahaҕacтaax сыарҕатын кэнниттэн хачыгырайда. Атын сыарҕатыгар, муус үрдүгэр, олоруо эбит да, аанньа аhаабат көтөх атын аhынан, ардыгар кириэс-мараас үктэннэр да сыарҕатыттан хаалсыбакка истэ.

Чараас таҥастаах дьону ыбылы кымаахтыыр тостор тымныыта оргуйан олорор кыыдааннаах кыhын үгэннээн турар. Кыhыҥҥы кылгас күн сырдыгын баттаhа, үлэ-хамнас күөстүү оргуйар. Сэрии кэмин xaҕыc ыар тыына дьону нүксүччү баттаан эдэр, оннооҕор оҕо оҕонньор-эмээхсин курдук салбыҥнаhаллар. Сэниэ биэрбэт ымдаан сыыhа ас, күүстээх үлэ кими бaҕap бодутуох курдук. Үүйэ икки убайдарынаан, биирэ саастаах, иккиhэ ыарыhах буолан сэриигэ барбатахтара, төрөөбүт алаастарын күөлүгэр оччолоох балык кэлбэтэр да, куйуурдаан аhылык оҥостон абыраналлар. Куобахтыахтар эбит, баара буоллар, ол суох. Оннооҕор кутуйах да көстүбэт. Балык биригээдэтэ бултаабат кыра күөллэригэр дьон сэниэлээх өттө куйуурдаан айаҕар эбинэр. Үүйэлээх арыычча элбэҕи туттардахтарына, аччыктаан эрэр ыалларга түҥэтэллэр. Оҕолоро барахсаттар титирэстэhэ, харахтара чаҕылыҥнаhа түhээччилэр.

«Оо, хаhан ааhарый бу сордоох-муҥнаах күтүр кэмэ» дэhэн уолуйан-муҥатыйан ылааччы элбэҕэ. Үгүс эрэйи, кыhалҕаны уҥуох дьүдьэх санныларыгар сүкпүттэрэ. Эрэл бүтэhик өлөр дииллэринии, сэрии бүтүө, кыайыы кэлиэ диэн күүтэ сытан эрэллэрин сүтэрбэккэ өлбүт да элбэҕэ.

***

Үүйэ сүөhүтүн көрөн, ынахтарын уулатан баран сэки оттоох дулҕаны кырбаhан, олох хойутаан балаҕаныгар сыккыраан киирбитэ. Быйыл аҕата дэлби ыарытыйан, дьоно көhөн кэлэн бииргэ кыстаан олороллор. Ийэтэ чаанньыгын ohox уотугар аспыта. Кини куобах тириитин имитэ олорорун туора уурбута. Ол бэйэлээх быйыл аҕыйах, оҕонньор хойутуу күhүн бултаабыт булда этэ. Дьэки курус, хойукку киэhэҕэ хатыҥ чээрэтинэн оҥостон чэй иhэ олордоҕуна, дьүөгэтэ Эриппиэн аргыый тэлбиҥнээн киирбитэ.

– Үүйэ, бөөлүүн ыалым Сэмэн ынаҕын өлөрөн эт бэрсибитин буhаран олордохпутуна, биригэдьиир Торгуй милиция батыhыннарыылаах киирэн ордугун илдьэ барбыттара. Сэмэни тутан илдьибиттэр. Ынаҕын иhин, этин барытын ылбыттар үhү. Оҕолоро аччыктаан сытан барбыттарыттан ыксаан, кинилэри быыhаары дьаhаннаҕа.

– Оо, эрэйдээхтэри даа! Ийэлэрэ күhүн өлбүтэ. Сэмэн төрүт ыарыhах киhи өр барбатын билэн, кими эмит өрүhүйдэрбин диэн оҥороохтоотоҕо. Хаайыыттан тыыннаах эргийбэт, төрүт хаайыыга тиийбэккэ эрэ тыына быстар киhи, оннук мөлтөх көрүҥнээх сылдьара. Оҕолоро тулаайах хааллахтара. Бу үлүгэрдээх кыhыны хайдах-туох туораахтыыллар, – Үүйэ, Ылдьааттан сурук туппакка, санаата оонньуу сылдьар буолан кыайан туттуммакка, ытамньыйан саҥата бөлүөстэн, санна ыгдаҥнаан барда.

– Сэмэн биhиэхэ эмиэ биэрбитэ, уолунан балачча улахан кyhyoгy ыыппыта. Ону мин сэрэнэн ити Үүйэбэр да ситэ этэ иликпин. Онуоха-маныаха диэри кистээн туруоран баран, оттон Сэмэн оҕолоругар түүн буhарбыта буолан сиэтэн көрүөм.

– Ээ, эhиэхэ эт буhарбыт сыт cyoҕyн иhин сылдьыбатахтар. Өлөксөйдөөхтөн, Балбаарыстан эт буhарбыт сыттаах ыалтан барыларыттан кэрийэ сылдьан тутан барбыттар үhү.

– Дьэ, бэрт да үлүгэр эбит! Сэмэн саатар ынаҕын хаанын, ohoҕohyн ханна эмит кистээбэтэҕэ буолуо дуо? Оҕолоругар бука Торгуй үүт бэрдэрбэтэ буолуо. Дьэ, хайдах дьон буолар дьоммутуй бу? – диэн Үстүүнньэ муҥатыйа олордо.

Хараҥа түүн сабардаан кэлэн, бөhүөлэк кирийбиккэ диэри чуумпу курус балаҕаннарын, саба кууста. Ынырык сэрии дьэбир тыына ыраах түҥкэтэх тыылыгар аччык дьону аhыныгаhа суох тымныы, сыырас сыттаах хоонньугар угунна. Силлиэ илбиhирэ сирилээн-сиксиhитэн балаҕаттары хаарынан саба ыhан күөрчэхтэнэ ытыйда, бэйэтиттэн бэйэтэ тэптэн чыскыhыйа, улуйа сиэллэ.

***

Тото аhаабатаҕа ырааппыт Үүйэ хотонугар киирэн ынахтарын кэрийэ имэрийтэлээн ылла. Баҕана аттыттан күрдьэҕин ылан ынахтарын туруортуу-туруортуу күрдьэн барда. Кини миэстэтэ хотон үрдүк өртө буолан кураанах, үлэлииргэ чэнчис. Утары Балбаарыс эрдэ кэлэн сааҕын сыарҕаҕа тиэйэ туран:

– Үүйэ, мин ынахтарым хатыҥ лабаатын тиистэрэ кыайбат курдук кирэллэр. Эйиэннэрэ хайдах сииллэр? – диэн ыйыта тоhуйда.

– Оттон, эмиэ оннук. Хайыахтарай. Ысталлаах буолан дьоҕойон кэм аhаабыт курдук сананар буоллахтара. Симиэрт сэрии өрө туран халлаан кытта уларыйан, бу буола сырыттахпыт. Cүөhү ону өйдүүргэ дылы, дуостал маны сиэбэппин диэбит курдук чиккэччи тэбинэн турбат.

Ортоку эрээккэ элбэх oҕoлoox Настаа ынахтара лабаа сиэн кирдиргэтэр тыастара иhиллэр. Кини ынахтарын кытта эйэргэhэр, этиhэр саҥата тохтоло суох умайыктанан олорор. Хотон уҥа хонноҕор Баанньа уолчаан субай сүөhүнү көрөр. Ол диэкиттэн кини сөҥ куолаhа дөрүн-дөрүн hайдыыр саҥата иhиллэр. Аллараа уhукка Ааныс хайыы-сах ынахтарын уулата таhаартаан эрэр. Кини сүөhүлэрин соруйар айдаанын-куйдаанын кытары сүүрэн лаhырҕайдыыр тыаhа лиhиргиир. Хотон иhигэр субу кэмҥэ үлэ үөhэ үллэн олорор, сүөhүлэр тыыннара сылытан сииктээх салгын илгийэр. Үүйэ Балбаарыс кэнниттэн сыарҕалаах оҕyhy ылан ынахтарын сааҕын тиэйэн барда уонна Балбаарыска туhаайан:

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.