скачать книгу бесплатно
Кая бара бу дөнья? / Куда катится этот мир?
Наил Искәндәр улы Шәрифуллин
Язучы һәм публицист Наил Шәрифуллинның киң катлау укучыларга тәкъдим ителгән әлеге китабына хәзерге вазгыятьне, тормышны төрле яктан чагылдырган, төрле елларда көндәлек матбугатта дөнья күргән мәкалә-язмалары тупланды.
Наил Шәрифуллин
Кая бара бу дөнья?
Зыялылык әгәр җитмәсә…
Кайсы гына дәверләрне алма, барлык милләтләрнең, халыкларның да азмы-күпме асыл ул-кызлары, затлы шәхесләре булган. Андыйлар төп массадан, гавамнан үзләренең аңлылык дәрәҗәләре, киң карашлары, киләчәкне кайгыртулары, милләт өчен олы эшләргә әзер булулары, белемнәре белән генә түгел, ә күбесенчә батырлыклары, фидакяр гамәлләре белән аерылып торганнар. Ходай Тәгалә аларны, яралтканда ук, үзләрен хәстәрләү-кайгырту өчен түгел, бәлки, милләтнең алгарышы, абруе, бөеклеге хакына яралтадыр, ахрысы. Шигърияте белән чын каһарман – бөек Тукаебыз гына булмаса да, без бүген башка халыклар арасында бер башка түбәнрәк булыр идек. Исхакыйлар, Риза Фәхретдиннәр, Батыршаларыбыз булмаса – янә бер башка. Әмма сүз үткәндәге түгел, бүгенге асыл затларыбыз, аларга булган ихтыяҗ, кытлык, шул кытлык китереп торучы бәлаләр хакында иде…
Милләтнең сарыкмас көче
Милләтнең көче, ныклыгы, иминлеге һәм шулар белән турыдан-туры бәйләнгән даны, дәрәҗәсе нәрсәдә? Әлбәттә, дәүләтле булуда. Әлбәттә, шанлы казанышларда, икътисади уңышларда, лаеклы тормыш-яшәешне кора, оештыра белү осталыгында, милләт вәкилләренең гыйлемлегендә. Ә гомумиләштереп әйткәндә, милләтнең көче – шул милләт ул-кызларының элек һәм бүген кылган, кылачак күркәм гамәлләрендә, ул гамәлләрнең дөнья масштабындагы урынындадыр. Ул халыкның башка халыкларга һәм үз-үзенә булган ихтирамындадыр.
Ә дәүләтсез милләтнең көче, төп потенциалы нидә? Монысы да сер түгел – һәрдаим азатлыкка, дәүләтчелеккә омтылуда. Шул омтылыштагы эзлеклелектә. Үзаң югарылыгында, рух биеклегендә, милләтнең чын, фидакяр зыялылары булуда.
Чын зыялылык, үзаң дәрәҗәсе, рух биеклеге. Дәүләтлеме син, дәүләтсезме, милләтне чын милләт иткән иң беренче шартлар һәм сыйфатлар шуларда, миңа калса…
Күпләрне тетрәндергән япон трагедиясе (җир тетрәү тудырган дәһшәтле цунами, АЭС авариясе, күп санлы корбаннар) бар дөньяга бу милләтнең эчке көчен, ныклыгын, тыйнак батырлыгын тагын бер тапкыр күрсәтте. Хикмәт гарасат вакытында бер генә мародёрлык очрагы да булмау, бер генә кибет хуҗасының да бәяләрне күтәрмәве, радиация тәэсирендә калып та, андагы халыкның паникага бирелмәвендә генә түгел.
Икенче бөтендөнья сугышыннан соң аларның хәле йөз тапкыр катлаулырак иде. Баш өсләренә ташланган ике атом бомбасы, Америка бомбавозлары җир белән тигезләгән авыл-шәһәрләр, сәнәгать предприятиеләре. Өстәвенә репарацияләр нигезендә тартып алынган сәүдә, балык тоту флотлары. Заводлардагы исән калган җиһазлардан да колак кагу. Утрауларда бернинди дә чимал, ресурслар булмау. Әле тагын шуларның барысына да өстәп – җиңелү ачысы. Бер сүз белән әйткәндә, тәгәрә дә үл. Уртакул бер дәүләт, милләт булса нәкъ шулай булыр иде дә, бәлки. Яисә ил берничә кисәккә бүлгәләнер, таркалыр иде. Андый очрак булмаганда да, хәерчелектә яшәр, бик озак аякка баса алмас иде.
Әмма японнар, бар дөньяны шаккатырып, егерме-утыз ел эчендә Җир шарының иң алга киткән илләренең берсенә әйләнделәр дә куйдылар. Ничек? Ни хисабына?
Миңа калса, бу могҗиза, барыннан да бигрәк, һәр япон кешесендә булган шул эчке энергия, традицияләрдән килгән рух ныклыгы, япон культурасына хас бердәмлек, хезмәт сөю, тырышлык нәтиҗәседер, ил, милләт бәласен үзеңнеке итеп кабул итә белүдәндер…
Дәүләтле япон белән биш гасырга якын башкалар кулында булган илсез татарны чагыштыру, бәлки, урынлы да түгелдер. Тик шулай да искәртәсе килә: безнең халыкта алда санап киткәннәрдән, ни кызганыч, бары хезмәт сөю, тырышлык кына бар. Алары да бераз тартып-сузып. Әгәр дә шуларга өстәп, тагын бер генә сыйфат – милләт фаҗигасен һәрчак үзеңнеке итә белү булса, без бүген дәүләтсез көе дә мондый ук мөшкел халәттә булмас идек төсле. Бәлки әле, Ходай кушып, дәүләтле дә булып куйган булыр идек.
Алда язганнарны истә тотып, мин биредә әйтергә теләгән төп нәтиҗә шундыйрак: японның күпчелек халкын, артык икеләнмичә, чын зыялылар дип атау хата булмас кебек. Бер-береңне, милләтеңне, мәдәниятеңне ярату, үз традицияләреңә тугрылык – менә кайда ул халыкның сарыкмас көче. Милли үзаң теләсә кемне, хәтта гыйлеменә, башкасына да карамыйча, чын зыялы итә ала, миңа калса. Һәм киресенчә, коры укымышлылык кына кешене зыялы ясый алмый. Дмитрий Быков дигән рус язучысы: «Интеллигентлык ул – чит кешеләргә килгән читенлекләрне күреп ярдәм итә белү», – ди. Минемчә, бу таррак мәгънәдә шулай, ил-көн өчен, иртәгәң өчен кайгың булмаганда дөрес. Яңадан үзебезнең милләткә кайтып фикер йөрткәндә, бүгенге шәлпе хәл-әхвәлебезне истә тотып, шикләнми шунысын ассызыкларга була: японнардагы затлылык, андагы тоташ зыялылык хыялыбызда да булмау өстенә, зыялы дип атарлык затларыбыз да ифрат та аз шул безнең. Үзаң сыеклыгы тудырган милли наданлык, нигилизм, зыялылык кытлыгы – безнең көчсезлекнең беренче сәбәбе, бүгенге бәлаләрнең башы, төп фаҗигабез, миңа калса…
Сандамы икән хикмәт?
Кайберәүләр без җиде миллион дип мактанырга яратсалар да, бу – арттыру, әлбәттә. Без күпкә азрак. Татарлыктан җәяү качканнар, бер авыз сүз татарча белмәгәннәр, татар моңнарын тыңлаганда, күз яшьләрен сөртмәгәннәр безнекеләр түгел инде. Азмы-күпме татар җанлылыкны, телне, гореф-гадәтләрне саклаганнарны санасаң, ике-өч миллион чыгар идеме икән? Тик хикмәт санда түгел, сыйфатта. Сыйфат булмау санга суга, санны билгели бит. Сыйфатлы милләт булсак, без санлы да, данлы да булыр идек, шәт.
Тик күләмне, санны да гел кирәксез әйбер дип булмый торгандыр. Инглизләр, алманнар, французлар, испаннар кебек бар дөньяга йогынтылы олы милләт булып яшәү күпкә җиңелрәк. Милләтләргә генә түгел, табигатьтә дә зурларга яшәү күпкә кулай. Аларга тимиләр, аларны кыерсытмыйлар. Киресенчә, зурлар үзләре кечеләрне тотып ашый. Бүгенге дөньяви милли сәясәт тә шуннан бик азга гына кайтыш. Кече милләтләрне шушы егерме беренче гасырда да «ашый» торалар. Бигрәк тә үз яшәү пространстволары булмаганнарны. Хөрлек, ирекне алга сөрмәгән дәүләтләрдә җан асраганнарны. Күбрәк элеккеге дәверләргә хас ачыктан-ачык юк итү, төрле геноцидлар булмаганда да ассимиляция дигән нәрсә кала килә. Глобализация дигән шаукым, авторитаризм басымы, шовинизм аны тизләштерә торалар.
Дәүләткә ия илләрнең, хәтта бик зур булмаганнарының да, борчу-мәшәкатьләре, проблемалары, ким дигәндә, бергә аз – үзләрен ничек саклап калырга дип, зурдан кубып баш ватасылары юк. Зыялылары да андый кайгыдан азат.
Безне буйсындырган рус милләтенең көче, потенциалы – күп гасырлар буе үз дәүләтчелеге, үз территориясе булуда, күп санлылыгында. Чималга бай территориясендә. Һәм шуның белән шул, бетте дә. Аларның унтугызынчы гасырдагы бөек әдәбиятлары белән чагыштырганда, хәзер аеруча күтәренке рух егәре, бердәмлек, милләткә, мәдәнияткә олы мәхәббәт, бөеклек турында сүзне бик алып бармаска да була, миңа калса. Русның чын зыялылары, затлы шәхесләре бүгенгесе көнне шактый аз. Юрий Шевчук кебек курыкмыйча, турыдан ярып, Путинның үзенә «Кайчан ирек булачак?» дип сорау бирүчеләр, Угаров кебек «Театр. doc» куючылар, илдәге бүгенге чиктән ашкан гаделсезлекләрне йөрәге аша уздыручы, күркәм фильмнар авторы Станислав Говорухин кебекләр, башка шундый азмы-күпме фидакярлеккә, батырлыкка тартымнар 100–120 миллионнан артып киткән милләт өчен бик аз. Ә инде безнең, милли азчылык халыкларның хәленә кереп, аларны яклап чыккан рус зыялыларын мин бөтенләй диярлек белмим. Бер Юрий Афанасьев бар иде, хәзер ул да күренми. Безгә андый хәерхаһка бик исәп тотарга да кирәкмидер. Чөнки алар өчен «спасение утопающих – дело рук самих утопающих» кына булмады, «батарга» да һәрвакыт ярдәм итеп килделәр. Эне, сеңелләрен батыручы «абый» кем була соң инде ул, дип сорыйсы килә кайчак. Һәм ничек аны ихтирам итмәк кирәк?
Русиядәге чын зыялыларга булган бүгенге кытлыкны илдәге сәяси тыюлар, сүз ирексезлеге, авторитарлылык белән күпмедер аңлатырга буладыр, әлбәттә. Ләкин чын зыялы, – кем әйтмешли, ул инде Африкада да зыялы. Олы эшләргә сәләтлеләрен, диссидент дәрәҗәсендәгеләрне әйтүем. Шулай дисәк тә, аларның якын үткәндә генә яшәп алган, тоталитар системаны җимерүгә ифрат та зур өлеш керткән А. Солженицын кебек кыя-затлары булды. Таланты белән дә, рух ныклыгы, үҗәтлеге ягыннан да руска гына түгел, татар зыялыларына да үрнәк булырлык Солженицынның бурычлары, максаты башкарак иде – сталинизмның явызлыкларын бөтен дөньяга фаш итү. Аңа милләт исәнлеге, бәйсезлеге өчен зурдан кубып көрәшәсе булмады. Гәрчә, Русиягә кире әйләнеп кайткач, «Сбережение русского народа» дигән милли идея тәкъдим итеп маташса да. Илдәге башка милләтләр язмышына бармак ашарак каравы аның бөеклеген безнең алда шактый түбәнәйтте, әлбәттә. Ләкин Солженицын барыбер егерменче гасырдагы ирек, хөрлек буылган караңгы, авыр елларда рус халкы тудырган бердәнбер дип әйтерлек чын зыялы, биек кыяташ булып калды.
Әле тагын Лихачёв, Сахаровлар, алда искә алынган Афанасьевлар, башкалар булды. Соңгыларын (Сахаровтан кала), әлбәттә, хәбәрдарлык шаукымы, иреккә юл ачу, авызлык салдыру тудырды. Авызлар яңадан томаланып, хөрлек тагын кысылгач, андыйлар тумый башлады. Бүген Русия милли-сәяси офыгында милләт намусы, хөрлек байрагы булырдай кешеләр, чын демократия, рух өчен корсакларын, тиреләрен аямыйча көрәшүчеләр күренми дисәк, хакыйкатькә хилафлык булмас төсле. Павел Чухрай дигән кинорежиссёр моңа үз аңлатмасын бирә. «Реформалар дигән булып, шулар белән мавыгып, без интеллигенцияне югалттык», – ди ул. «Нефть энәсе» дә үз чиратында барыбыздан да кулланучылар ясады. «Икмәк һәм тамаша». Кибетләр һәм телевизор әлегә моңа мөмкинлек тудырып тора. Ә яшәвебез кәкре көзгеләр арасында. Демократия дә, хокук саклау органнары белән бергә суд системасы да, профсоюзлар да бар сыман. Коррупция белән дә аяусыз көрәш бара. Тик боларның барысына кем генә ышаныр икән? Җәмгыять үз-үзенә, картларына, балаларына да битараф. Ә җәмгыятьтә намус уятырга тиешле кешеләр кастасы – зыялылар – бүген аз.
Асылларыбыз
Шушы юнәлештә, кабат фикерли-уйлый, мин эчтән генә татарның бүгенге чын зыялыларын санаштыргалыйм. Санаган саен, тагын кемнедер искә төшерәсем, бөекләребезне арттырасым килә, әмма арттыра алмый аптырыйм. Аз, бик аз шул алар, санарга бер кулның бармаклары да җитә.
Бүген безнең Солженицын югарылыгына омтылган асыл затыбыз – диссидент рангындагы Фәүзия Бәйрәмовабыз бар. Империянең татарга каршы эшләгән явызлыкларын даими фаш итеп килүдә бүген аңа тиңнәр, миңа калса, юк та. Шәхси фидакярлек, батырлык ягыннан алганда да, ул, – хатын-кызларыбызга гына түгел, ирләргә дә үрнәк. Баштагы чордагы кайбер хаталары, әле дә сакланган кискенлекләре белән дә. Кискенлекләр дә кирәктер. Безнең белән бит дүрт гасыр ярым буе беркем дә кәнфитләнмәде. Астылар да, кистеләр дә, чукындырып та тордылар. Без исә һаман юашлана тордык һәм кыска хәтерлерәк булдык. Фәүзия Бәйрәмова безгә элекке дәверләрне һәм якын тарихыбызны кире кайтаруда ифрат та олы эшләр башкарып килә. Шул кайткан тарих белән, көрәшкә багышланган гомере белән батыр ханым үзенә һәйкәл дә куйды. Аның алдында барыбызга да башны иясе генә кала. Ләкин фаш итүләрдә, тарихны кайтаруда, шәхси батырлыкта бер Фәүзия генә бик тә аз шул безгә.
Мин Разил Вәлиевнең ипле уңган-булганлыгына сокланам. Интернет-форумнарда кайберәүләр язганча, аның өрми генә тешләвенә мөкиббән китәм. Чын зыялы нәкъ шулай булырга тиештер дә. Акырып-бакырып йөреп, бүгенге вазгыятьтә беркемгә дә бернәрсә исбатлый алмыйсың. Эзлекле, өзлексез рәвештә эшли алу сәләте кирәк. Вакыйгалар уртасында булу, нидер эшләр алдыннан, Мәскәү ягына карап алучы хакимият тирәсендә дә кайнау кирәк. Разил абый нәкъ менә шундый урында. Бу кешегә алдарак японнарга карата әйтелгән, безнең татарда сирәк күзәтелгән тыйнак батырлык хас.
Өлкәнәйсә дә, безнең чын көрәшчебез, легендар Фәндәс ага Сафиуллиныбыз бар. Тик соңгы араларда ул «урамга» бик сирәк чыга. Интеллигентлык белән ипле агрессивлыкны үзенә сыйдырган, әйткән һәр сүзен язып барырлык милләттәшебезне бүген махсус рәвештә күләгәдә тоталармы әллә, белмим. Минем аны мөмкин булган кадәр активрак булырга чакырасым килә. Исраф ителмәгән милли зыялылык потенциалы ул кешедә, миңа калса, күп әле.
Шаулы туксанынчы елларда Мәскәү алдында суверенитет принципларын яклап, исбатлап йөргән затлы галимебез Индус абый Таһировтан да өйрәнәселәр бик күптер безнең. Ул да – татарның асыл улы.
Милли яңарыш елларында шул ук когортада булган Рафаэль Хәкимовны да тыңларга, укырга бик ярата идем мин. Ул да бүген кайдадыр күләгәдә. Ипле, акыллы аналитик, татар суверенитеты тәгълиматы авторларының берсе, инде бу татардан барыбер булмый дип кул селтәде, ахры. Әллә хакимият коридорлары үзгәрттеме аны. Бу сорауларга җавап бардыр инде ул. Тик абсолют күпчелек һәм без генә белмибез, белә дә алмыйбыз.
Бүгенге татарның әле тагын, саный китсәң, үтә дә милли җанлы, әмма ләкин аз санлы язучы-журналистлары, миллилекне күз уңында тоткан галимнәре, сәнгать әһелләре бар.
Хыяллану да зарарлы түгел
Әйтәсем килгәне, хыялланганым шул: минем шушы алда санап кителгән һәм саналмаган, исемнәре әйтелмәгәннәрне дә кушып, җәмгысы алтымы-җидеме, тугыз-унмы, күбрәкме кешене, бер өстәл артына утыртып, озын-озак итеп сөйләштерәсем, киңәш-табыш иттерәсем һәм ахыр чиктә алардан берәр төрле Милләтне коткару комитеты дипме, башкачамы аталачак, кәгазьдә – рәсми, ә чынында азмы-күпме яшерен дә булган оешмага нигез салдырасым килә. Ленин бер гасыр элек әйткән сүзләр искә төшә: «Дайте мне организацию революционеров, и я переверну Россию!» Безгә нәрсәнедер әйләндереп каплыйсы юк, анысы. Революция дә кирәкми. Татарга яңа милли яңарыш, яңа, кире кайтмый торган позицияләр яулау, киләчәккә өмет белән карау мөмкинлеге, исәнлек гарантиясе кирәк. Сулар һавадай кирәк. Шуңа күрә, соңгарак калып булса да, татарның чын ул-кызларына да бер йодрыкка тупланырга, чын-чынлап оешырга, нәтиҗәле, эзлекле эш-гамәлләр кылырга тотынырга кирәктер бит инде.
Ачыктан-ачык рәвештә милли партия оештырырга, әлбәттә, беркем дә ирек бирмәячәк. Империядә милли партия төзү түгел, милләтне кайгырту, милләтче булу да гадәттән тыш күренеш санала. Шуңа күрә, иҗтимагый оешма булып теркәлеп тә, бик теләгәндә олы эшләр майтарырга була торгандыр ул, диясе килә. Аны яртылаш «идән астына» кертү шуннан – оешманың бар дөньяга чыгарып селкемәгән, киң җәмәгатьчелек вакыты җитмичә белмәгән серләре, эш алымнары, гамәлләре дә булырга тиештер. Ахыр нәтиҗәләр саллы, күркәм булсынга. Һәм инде ул оешма нинди форматта, статуста булуга карамастан, иң беренче эш итеп, бар яктан да уйланылган, җентекле программа-план төзергә алынсыннар иде дип, хыялларымны дәвам итәм мин. Якын арадагы һәм киләчәктә эшләнергә тиешле эшләр планы. Яһүдләр үзләренең 1897 елгы яшерен «Сион акыл ияләре беркетмәләре»н («Протоколы Сионских мудрецов») – стратегиясе белән тактикасы бәйнә-бәйнә, энәсеннән җебенә кадәр эшләнгән көрәш программаларын тулы – бер гасыр алга төбәп төзегәннәр бит. Татарга дөньякүләм хакимият тә, йогынты да кирәкми. Безнең бар булган кайгыбыз – исән-сау булу. Әмма ки японнарга сокланган кебек, бу халыктан да үрнәк алмаслык, өйрәнмәслек түгел.
Уй-хыялларымда әле тагын, нәтиҗәсе нинди булуга да карамастан, шушы ук мөхтәрәм затларыбызны республиканың беренче кешесенә кертәсем, яхшылап аңлашырга тырышып каратасым да бик килә. Президент та – шушы милләт кешесе, бетү юлына чыкканыбызны, кичектермичә нидер эшләргә, майтарырга кирәклекне аңлый шикелле. Мин, ул кочак җәеп каршы алыр, килешер, бар эшен ташлап ярдәм итә башлар, димим. Болай уйлау беркатлылык булыр иде. Әмма уртак таяну нокталары табарга мөмкиндер. Хакимият белән килешеп эшләнгән эшләр нәтиҗәне дә тизрәк бирер иде. Моның сәбәбе дә бик гади: инертлык, өстән әйтмичә бездә беркем дә кымшанмый, инициатива күрсәтми. Чиновникларны инде әйткән дә юк. Зыялыларда да бар андый чир.
Хыяллануны тәмамлап, тагын шуны әйтәсе килә: туксанынчы еллардагы кебек кискен, революцион милли яңарышка бүген өмет тотып булмый. Ул вакыттагы шартлар, мөмкинлекләр юк. Ләкин Мәскәү соңгы араларда авызлыкны бушайтырга кирәклеген аңлады. Бигрәк тә сайлаулардан соң килеп чыккан «кечкенә революцияләр» тәэсирендә. Алда күпмедер «җепшеклек» көтелә. Шунлыктан халкыбызның милли аң дәрәҗәсен елның-елына, баскычлап, акрынлык белән булса да, өскәрәк күтәрү, милләтне наданлыктан аралауның нәтиҗәле, өзлексез эшләүче юлларын табып, шул механизмны хутка җибәрәсе иде. Безгә ипле үсеш, яңарыш китерәчәк, милли хәвефсезлек тәэмин итәчәк ул даими «комитет»ның максатын һәм бурычларын шунда күрәм мин. Бу эштә барысыннан да көчлерәк, үтемлерәк корал ул – телевидение. ТНВ каналын милләт исәнлеге сагына куя алсак, ул беренче олы җиңүебез булыр иде. Милли мәгърифәт өчен көрәштә дә без отарга тиеш. Оттырсак, бетү юлында тагын бер олы адым атлаган булабыз.
Хыяллар димәктән, алар бөтенләй буш фантазия, мәңге эшкә ашмаслык түгел икәнен чамалыйсыздыр. Хыяллар – планга, планнар гамәлләргә әйләнсен иде диясе килә…
Эшкә ашмаслык түгел дисәм дә, шикләнмичә дә булдыра алмыйм. Алда саналган зыялыларыбыз бер фикергә килә, бер якка карый алырлармы дип хыялларда да хафаланам. Татарның иң начар чире тагын рецидив бирмәсә, «мең җирдә мең учак пыскымаса» иде дим…
Зыялылар һәм хакимият
Чын, башбирмәс зыялылар белән хакимияттәгеләр, үзсүзле хакимнәр арасындагы гомер-гомерләргә килгән мөнәсәбәтләр катлаулылыгы да бар бит әле. Туксанынчы елларда хакимнәр белән зыялылар бер мәсләктә булганда, нинди матур нәтиҗәләргә ирешә башлаган идек югыйсә. Шул искә төшсә, шагыйрь сүзләре белән «их, булса иде ирек» дип уйлап куясың.
Әйе, хөр, ирекле җәмгыятьләрдә зыялылар сүзе хакимияткә барып җитмичә калмыйдыр. Ул җәмгыятьләрдә уңай кайтавазга, эшлекле реакциягә дә өмет тотарга буладыр. Тик без Русия дигән ошбу илдә демократиянең бер читен, чагылышын гына күреп калдык. Иртәгәбезне дә өметле дип әйтү читенрәк. Ә хөрлек булмаганда, хакимнәрнең һәм хакимияттәгеләрнең ниндилеген, аларның фикерле вә намуслы милләтче интеллигентка, алар белән бергә милләткә, халыкка да ничек каравын, ниләр кылануын бик аңлатып торырга кирәкмидер дә. Чөнки гамәлләренә караганда, алар эчтән генә түгел, тыштан да безгә, азчылык халыкларга, Крылов Бүресенең Куянга әйткән сүзләрен һәрчак кабатлыйлар бит: «Минем тамагым ач булганга гына да гаепле ич син!» Ягъни, аз санлы булганга, титул милләт булмаганга гаепле сез. Русия хөкүмәтенең нияте ачык – бер милләт, бер дин, бер мәдәният, ягъни унитар дәүләт булдыру. Моны алар яшермиләр дә. Алар «Аргументы и факты» дигән атналык газета аналитигы, зыясыз «зыялы» В. Костиков сүзләре белән: «Ни өчен татар һаман татарча, бурят бурятча сөйләшә?» – дип, гел аптырап торалар. Америкага карап, аларның Русия Кушма Штатлары төзиселәре килә. Аларның үзләре мөкиббән киткән АКШның килмешәкләр ватаны икәнен дә, ә бездәге милләтләрнең гомер-гомергә үз тарихи җирләрендә яшәгәннәрен дә аңлыйсылары да, исәпкә аласылары да килми. «Өлкән туганның» зыялылары, билгеле кешеләре арасында да, әйткәнемчә, азчылык халыкларны яклаучылары күренмәде диярлек. Үзебезнең берничә бөртек зыялыбызның тавышы анда барып җитә алмый. Җитсә дә, Мәскәүдә ишетмәячәкләр, мыекларын да селкетмәячәкләр. Ишетсеннәр дисәк, бары ике генә юлны истә тотарга кирәктер: йә таләпләрне язып, алар ишетерлек итеп шаулап алу, йә үз хакимиятебез аша йогынты ясарга тырышу. Тагын шул әлеге дә баягы хакимият инде.
Урындагы хакимият милли моң-зарларыбызны, сирәк чаң сугуларны ишеткәли, әлбәттә. Әмма аның да һушы бик китми. Кайчакларда «Эт өрә, кәрван бара» принцибында тора. Болгар номерларын саклап калып булмый идеме әллә? Ә милли мәгарифне зурдан кубып якламаска хакимияткә кем комачаулый? Юк шул, «тегеләр» билгеләп куйгач, милләт ягына, аның проблемаларына бер карасалар, Мәскәү ягына биш карап алалар шул.
Хакимиятнең һәрдаим үз мәнфәгатьләре. Аның бездәгесе дә, Мәскәүдәгесе дә буйсынганны, үзе оештырган тәртипне санлаганны ярата. Буйсындырганда, мавыгып китеп, кайбер чикләрне узып китүен дә абайламый. Шулай тиеш дип уйлый. Хаталарын төртеп күрсәттеңме, тиз генә «халык дошманы»на әйләнүең дә бар. Әйе, бер генә режим да зыялыларның актив булуын өнәми. Хәтта исәпләшкән очракта да. Чөнки актив зыялылар – көч чыганагы. Актив интеллигенциягә халыкны үз артыннан ияртү ихтималы бик югары. Шуны аңлаган башлыклар матди хәле әллә ни булмаган зыялыны үз ягына авыштырудан да тартынмый. Сарай «зыялылары» – партия әдипләре һәм хакимнәр кушканны гына «җырлаучылар». Барча илләрдә-җирләрдәге, дәверләрдәге кебек, безнең милләтне дә читләтеп үтмәгән күренеш бу. Менә бу урында инде сораулар туа. Хакимият кәнфит сузганда, аңа үрелми калу авырмы? Ул кәнфиткә ымсынган, аны алган кешене зыялы дип атап буламы? Әллә «сатылган» зыялы ул инде, гомумән, зыялы түгелме?
Мин тагын шуны төшенәм: чынлыкка, асыллыкка дәгъвалаган интеллигент беркайчан да меркантиль булырга тиеш түгел. Аның шигаре «Дөнья малы – дуңгыз каны» булганда гына, ул – чын зыялы. Мал, байлык турында баш ваткан кешенең уйлары милләт язмышы тирәсендә бөтерелә алмый. Аңлы эшкуардан әле яхшы меценат чыгарга мөмкин. Тик күрәбез, аңлылык дәрәҗәсенең түбәнлеге бу очракта да үзен сиздерә. Татарда әлегә кадәр яңа бертуган Акчуриннар да, бертуган Хөсәеновлар да күренмиләр.
Аерым кешене күздә тотып әйтмим, кайбер меркантиль зыялыларыбызның, үзләренең перәнниккә алдануларын яшерергә тырышып, мәгълүмат чараларында яки сүз чыкканда, «Хакимияткә үтмичә, аңа йогынты ясап булмый» дигән кебегрәк аклануларын ишеткәнем бар. Хакимиятләрдә «бишенче колонна» тоту эчне төртеп тишмәс иде, әлбәттә. Тик сез анда кәнәфи билисез икән, әнә Разил Вәлиев кебек эш күрсәтегез…
«Зыя» сүзе, ялгышмасам, «яктылык» дигәнне аңлата. Ягъни зыялы – яктылык сибүче зат. Якты уй-фикерләр, ниятләр, бигрәк тә якты гамәлләр иясе. Безнең шушы ярым караңгы дөньяны яктыртырга, нурлы итәргә туган кешеләр. Шул сәбәпле гел зарланып, шыңшып, кайгырып йөреп кенә дөньяны үзгәртеп булмыйдыр диясе килә. Коры иҗат белән, китап язып кына да тормышны үзгәртү икеле. Аның өчен, ким дигәндә, Солженицын кебек яза белергә кирәк.
Зыялылар җәмгыять, милләт алдында җаваплы. Алар дәшмәгәндә, сүлпән булганда, милләтнең киләчәге югала. Татарның киләчәген без яртылаш югалттык инде. Юашлык, үшәнлек, телсезлек, власть кушканны җырлау – интеллигентның мескенлеге, кирәксезлеге. Әйтә белеп әйтү, оешканлык, проблемаларның чишелеш юлларын берөзлексез эзли, таба, билгели белү, реаль эшләр һәм дә көрәшче булу, көрәштә калу кирәктер безгә.
2012
Сыер дуласа, аттан яман, яки Феминизмның кайбер нәтиҗәләре
Балачактагы бер мәзәк вакыйга истән чыкмый. Каяндыр өйгә кайтып кергән әбием яңа хәбәр ирештерде: «Ай Ходаем, күрше Хөснурыйларның бер тавыгы әтәч булып кычкыра башлаган, хәерлегә генә була күрсен, бәла-казага гына булмасын инде», – ди. Шөбһәләнүе йөзенә чыккан. Миңа кызык булып китте. Әтәчкә әйләнеп маташучы шул тавыкны күрәсем килеп, күршеләр ихатасын тиз генә карап та килдем. Тик күрмәдем генә. Ул вакытларда әле мин хөрмәтле хатын-кызларыбызның да кайчакларда шулай «әтәч булып кычкырасыларын», ягъни, үз вазифаларын онытып, ныклап дигәндәй, ир-ат биләмәләренә үтәсен белми идем. «Хәерлегәме соң бу?» дип тә хафаланмый идем…
Гермафродитлык синдромы
Хатын-кызларыбыз кая бара соң? Табигать кануннары белән хисаплашмыйча, ирләрне тыңламыйча, алар кая ашкына?
Телевизордан хатын-кыз культуристлар конкурсын тапшыралар. Чырайга мөлаем-күркәм генә күренгән ханым вә туташлар, мускулларын кабарта-бүлтәйтә, төрле рәвешләргә килеп, тәннәрен күрсәтәләр. Кабарган, бүлтәеп чыккан, махсус ялтыратылган беләкләр, бот-балтырлар, киң җилкә. Ә менә арт шәрифләре ирләрнеке кебек тар. Тагын да гаҗәбе – күкрәк бизенең сизелер-сизелмәслек кенә булуы. Күрәсең, анысын төрле күнегүләр, анаболиклар белән генә үстереп булмый. Бәлки, көчле җенескә ныграк охшарга тырышкан ошбу ханымнарга ул әгъзаның кечкенә булуы мәслихәттер? Бәлки, биредә мин аңлап җиткермәгән башка нәрсәләр бардыр? Әмма шунысы ачык: күкрәге нинди булуга карамастан, мондый хатын-кызның бала табарына, имезеренә, чын ана булырына ышану барыбер кыен. Андый тапшыруны карагач, ирексездән, әлеге ханымнар ир дә, хатын да булмаган урта җенес, ниндидер мутантлар, ахры, дигән шик кала.
Ярар, мондый күренешләр бер мөгез чыгару, хәзергечә әйтсәк, шоу гына булсын, ди. Ә төрле дөньякүләм ярышларда диск атучы, бер-берсе белән көрәшүче, төптән юан чыккан, төс-кыяфәтендә, рәвешендә хатын-кызлыгы шактый аз булган ирдәүкә туташлар, штангист хатын-кызлар? Гүзәл затка 100 килолы тимер күтәрү ни-нәрсәгә кирәктер? Боларын да үтерсәләр дә аңламыйм.
Тышкы кыяфәте, физик халәте белән ир-атка тартым хатыннар, бәлки, алай күп тә түгелләрдер. Чын гермафродитлар – табигать ялгышы булган ике җенесле затлар, белүемчә, тагын да азрак. Ә менә тыштан хатын-кыз булып та, үз кыланмышларын бер батырлыкка санап, ир гамәлләре кылырга ашкынган гүзәл затларыбыз ифрат та ишәйде соңгы араларда. Сүз күбрәк шулар турында иде.
Ялгыш сокланганмын…
«Көчсез» җенес вәкилләренең чалбар киеп йөрүләренә барыбыз да күнектек бугай инде. Анысына бәйләнүче дә калмагандыр хәзер. Ә тәмәкегә тартылу, исерткеч эчемлекләргә битараф булмау, руль артына утырырга, машина йөртергә атлыгып тору каян килә? Офиста кичке сигезгә чаклы эшләп, кичке ашны кафеда ашаучы, гаиләне белмәгән, баланы бакмаган трудоголик хатын-кызлар күпме? Купшы гына киенгән, әмма аягында көчкә басып торган исерек хатынын каяндыр алып кайтып килүче үзе дә кызмача ирне әле кичә генә үзебезнең урамда очраткан идем. Машина дигәннән… Җырчыбыз Салават, бер интервьюсында булса кирәк, «Рулгә утырган хатын-кызларны җенем сөйми», – дигән иде. Шәхсән мин үзем дә шулайрак. Танылган артист Илдар Хәйруллин да, андый гүзәл затларга тискәре мөнәсәбәтен белдереп: «Арты белән парковкадан юлга чыгып маташа, бер кулында телефон, туктаусыз кем беләндер сөйләшә, руль тоткан икенче кулында сигарет, як-ягына да, артына да карамый, башка машиналар аңа әллә бар, әллә юк», – дип зарланды радиодан. Бала табып, иренең ай-ваена карамыйча, баланы аңа калдырып, үзе башы-аягы белән бизнеска чумган, бар хезмәткәрләрен дер селкетеп торган «әби патша» турында да бер танышым бик тәфсилләп һәм ачуы килеп сөйләп торган иде.
Ни-нәрсә соң болар? Эмансипация, «Сыер дуласа, аттан яман» диләр, шулдыр инде, күрәсең. Мондый «мутация»нең аяныч ягы тагын шунда: бу шаукым, азгынлык дип бәяләрлек мондый кыланмышлар хәзер чикләрне дә, милли традицияләрне дә аямый. Мегаполисларда, олы шәһәрләрдә туып формалаша да, йогышлы чир кебек, тирә-якка тарала. Провинцияләр дә, бераз соңарып булса да, эстафетаны тулысы белән кабул итә киләләр.
Караңгылы-яктылы шәһәр урамы буйлап җәяүләп кенә эштән кайта идем. Каршыма, нәфис адымнар белән кырт-кырт басып, талчыбыктай зифа буйлы яшь хатын-кыз килә. Чалбардан булса да, йөрешендә яшь ханымнарда гына була торган затлы җиңеллек, күркәм хәрәкәтләр. Якынайган саен, ятышлы матур киемнәре, башлыгы астыннан таралып чыккан ярым бөдрә чәчләре генә түгел, безнең татар кызларына хас киңчәрәк йөзе, мөлаем чибәрлеге дә шәйләнә. Әмма… Сокланырга өлгерә дә алмый калдым, яшь гүзәлкәй шул арада кулына тотып килгән, мин моңарчы шәйләмәгән тәмәкесенең утларын ялтыратып, капылт кына тәмләп суырып куймасынмы! Төтен боҗралары чыгарып, берни булмагандай, кырыемнан үтеп тә китте. Мизгел эчендә бар булган соклануым юкка чыкты, кәефем кырылды. Үзебезнең татар кызы бит… Тик үзебезнеке дип әйтеп буламы соң аны мондый хәлләрдән соң? Эш милләттә генә дә түгелдер. Әле ике-өч ел элек кенә безнең провинциаль шәһәрдә ачыктан-ачык тәмәке тартып баручы хатын-кызларны күреп булмый иде. Ничек тиз үзгәрә дөньялар.
Гаилә кризисы һәм бәхет формуласы
Мин, әлбәттә, бар хатын-кызларыбыз да кулыннан тәмәкесен төшерми, аракы эчә, руль артыннан чыкмый дип һич тә әйтмим. Әмма тенденция, шаукым бар, аның көчәеп маташуы эчне нык пошыра. Болай да камил булмаган җәмгыятебездә, гаиләдәге рольләр бүленеше бөтенләй үзгәреп, чүп өстенә чүмәлә дигәндәй, өр-яңа кире күренешләр, кирәкмәгән катлауланулар килеп чыгачагы хафаландыра. Гаилә исәнлеге дә шик астына алына.
Язучы Батулла: «Кеше бәхетле булсын өчен, бары тик өч кенә шарт кирәк. Эшеңнән тәм табу, гаиләдә бәхетле булу һәм халкыңның ирекле булуы», – ди. Эшкә килгәндә, аның бу болгавыр заманда олы шатлык китермәве белән күпмедер килешергә дә буладыр, бәлки. Халкыбызның ирексез булуы белән дә ун татарның тугызы рәхәтләнеп килешә, һәрхәлдә, аның өчен борчылып, баш катырмый бүген. Ә менә гаиләдәге бәхетсезлек – кеше заты өчен ул инде чын фаҗига. Чөнки гаилә ул – тыл. Акча эшләп, дөнья куып, Берлинны алгандай һәр кичне өйгә, гаиләгә кайтып сыенабыз. Гаилә – күңел, җан җылысы чыганагы, ашкын яшәеш безне җилтерәткәндә, каккан-сукканда, яңаклаганда, безне сыендыручы соңгы бастион ул. Әлегә…
Гаилә институты бүгенгә үзе исән дә төсле. Әлегә Җир йөзендә миллионлаган кечкенә дәүләтләр, ягъни гаилә атлы берәмлекләр яшәп киләләр. Үз территориясе, бюджеты, үз мәнфәгатьләре, проблемалары белән. Аларның әледән-әле яңалары төзелеп тора, искеләре картая, хәтсезләре, ни кызганыч, таркалып юкка чыга. Гаиләләр таркалса да, бу кечкенә дәүләтләрдә кайчандыр булган, әмма аннан соң төрле сәбәпләр аркасында юкка чыккан мәхәббәтнең нәтиҗәсе, җимеше булган балалар кала. Статистикага карасаң, Русиядә төзелгән һәр ике гаиләнең берсе җимерелә килә, ә 30 процент бала, гомумән, никахсыз туа икән. Үтә дә күңелсез, алай гына да түгел, фаҗигале статистика. Күз алдына, гади ятимнәрдән бигрәк, шәһәр саен булган балалар йортлары, сукбай балалар, үсмерләр өчен колонияләр, урам тәрбияләгән булачак җинаятьчеләр килеп баса. Тамагы тук, өсте бөтен булса да, атасыз, йә булмаса анасыз бала – бер канатлы кош ул. Тулы канлы шәхес бары тик тигез, бәхетле, тулы гаиләләрдә генә үсә алганы барыбызга да мәгълүм. Әмма андый бәхетле балалар елдан-елга кими килә.
Мондый хәлләрне тулаем бүгенге «заманчалашкан» хатын-кызларыбызга гына, аларның тәртипсезлекләренә аударып кую бик үк дөрес булмаса да, аларның өлеше биредә шактый ук саллы дияр идем мин.
«Кытаклыйсы» урында, яки Хокуклардан баш әйләнсә
Гүзәл затларыбызның хәтсезе өзми-куймый ирләрне гаепләргә ярата. Булдыксызлыкта, ялкаулыкта, эчкечелектә, башка бәлаләрдә. Хәтта «кирәкләре юк» диючеләре дә бар. Грек мифологиясендәге амазонкалар кебек, хатын-кызларыбыз ир затларын бөтенләй кырып бетереп, ир җенесендәге яңа туган һәр баланы үтереп барырга җыенмыйлар төсле әлегә. Әмма барыбер бүгенге фикер сөрешләрендә, кыланмышларында алар заманчалык, алгарыш, Көнбатыш стандартларын булдырасылары килә. Шуңа ашкыналар. Тик цивилизацияле саналган, феминизм чәчәк аткан барлык илләрдә дә гаилә институты зур кризис кичерә бит. Үксез балалар саны бездәге кадәр булмаса да, начар демография һәм тоташ аерылышулар – шуның төп нәтиҗәсе. Кирәкме икән соң җәмгыятькә андый «булганлык»? Американы сүгеп туйдык инде, бу юлы азмы-күпме иплерәк саналучы Көнбатыш Европаны алыйк. Халык саны анда күзгә күренеп диярлек кими. Кайдадыр саклана икән, эмигрантлар яки төпләнергә өлгергән гастарбайтерлар хисабына гына булса инде. Бу цивилизацияле эгоизм, ягъни бер баладан артыкны тапмыйча, калганнарына вакыт, акча әрәм итмичә, кешенең үзе өчен генә яшәп калырга омтылуыннан гына түгел. Хатын-кызның, гаиләдән читләшеп, ир-ат хезмәт иткән барлык өлкәләргә тартылуыннан, офисларда югалуыннан, аның чалбар киеп, бармак арасына сигарет кыстырып, руль артына утыруыннан, җитәкчелеккә дәгъва итүеннән дә. Җитәкчелек дигәннән, тере, кыю фикер, актив хәрәкәтләр, тәвәккәллек, ни генә сөйләсәләр дә, ирләргә хас, аларга тиешле сыйфатлар ич. Ә менә гүзәл затларыбызга көндәлек, вак һәм бертөрлерәк эшләрне башкаруда тиңнәр юк. Һәм бу ирләр уйлап тапкан кагыйдә түгел. Бу – табигатьтән. Табигать белән бәхәсләшергә кирәкмәгәнлекне аңлыйлармы соң гүзәлкәйләребез?
Гаиләнең тоткасы да – хатын-кыз. Кайтуыңа хәләлең тәмле ашлар пешереп, якты йөз белән каршы алса, җан җылысын, назын биреп үстергән, әдәп, әхлак кагыйдәләрен сеңдергән балалар муеныңа килеп сарылса, ир заты өчен моннан да олы бәхет була алмый. Бала табу, бала багу, гаилә учагын сүндерми саклау – болары да табигать кушкан вазифалар. Гаиләләрнең сәламәтлеге, бөтенлеге дәүләттәге, җәмгыятьтәге рухи сәламәтлекнең барометры, төп күрсәткече дә ул.
Хатын-кызның бар булган көче көчсезлектә бит. Бары шуның аркасында алар – безнең өчен бетмәс илһам, мәхәббәт, соклану чыганагы ич. Әллә без, ир-атлар, көчсезләндек, вагайдыкмы? Анысы да күпмедер бардыр. Әмма «кытаклыйсы» урында «әтәч булып кычкыруның» төп сәбәбе, миңа калса, ул түгел. Җәмгыять хатын-кызларыбызга бүген шулкадәр хокуклар бирде ки, алар үзләренең социаль, биологик роле турында оныта башладылар төсле.
Бар «тамаша» феминизм аша
Гүзәл затларсыз бу фани дөнья ифрат та тонык, нурсыз, кояшсыз булыр иде. Ир затларының 99 проценты хатын-кыздагы төп өч сыйфатка мөкиббән. Беренчесе аларга Ходай тарафыннан бирелгән чибәрлек булса, икенчесе – иплелек, тыйнаклык, хатын-кызны көчле иткән көчсезлек. Өченчесе, иң мөһиме, – аларның бала җанлы, өй җанлы булулары. Уңган-булганлыклары, зирәклекләре, башка күркәм сыйфатлары да алай ук мөһим түгел.
Хокукларны киңәйтү, тигезләү, ир затларында булган бар хокукларга ия булу максатыннан чыгып, 18 нче гасырда ук башланып киткән, үткән гасыр урталарында шактый көчәйгән феминизм хәрәкәте бүген дә һөҗүмдә. Гүзәл затларыбыз бу эш белән артык мавыгып киттеләр, хокуклар дия-дия, билгеле бер чикләрне дә уздылар, дисәк, хаталанмабыз төсле. Ике-өч гасыр элек андый көрәш кирәк тә булгандыр. Ә бүген? Әгәр кайсыдыр илдә халык санын киметәсең яки ул халыкны бөтенләй бетерәсең килсә, ул илдә феминизм хәрәкәте җәелдер, диләр хәзер демография белгечләре. Шул ук белгечләр феминизмны хокуклар артудан бигрәк вазифаларны киметү көрәше дип тә бәялиләр. Хатын-кыз вазифаларын. Юк, кер юуу, ашарга пешерүне генә түгел, ә төп, табигатьтән килгән вазифа – бала табу, аны тәрбия кылуны. «Хатыннарның бөтен матурлыгы, бөтен күрке ана булуда» икәнен бүгенге туташ-ханымнарыбыз акрынлап икенче планга күчереп маташмыйлармы? Фәкать ана гына бала күңеленә беренчел мораль принципларны: нәрсә яхшы, нәрсә начар, ничек яшибез, ни өчен яшибезне дөрес итеп иңдерә алганын алар беләләрме? Ана күңеле балада түгел, «далада» икән, нарасыйны урам, фильмнар, субкультура, ягъни система, мохит тәрбиягә ала. Һәм нәтиҗәдә гипернәфесле, барысы да һәм берьюлы кирәк булган, ялтыравыклы тормышны хуп күргән, рәхәт тормыш өчен теләсә нәрсәгә, хәтта җинаятькә дә әзер фанатлар үсеп җитешә. Шундый мөнәсәбәттә тәрбияләнгән кыз бала киләчәктә чын ана була алмый инде. Гомумән, «Дом-2» дигән мәгънәсез тапшырулар караган җәмгыятьтә әхлакый гариплек, чүплеккә ташланган балалар булмый кала аламы? Акрынлап җәмгыятебез дә мең тапкыр зурайтылган «Дом-2»га, оятсыз тамашага әверелмәсме?
Республикада гаилә елы да игълан ителгән иде. Хәтсез генә эшләр эшләнде, төрледән-төрле чаралар үтте. Аларны оештырган, анда катнашкан кешеләр, сүз дә юк, һәртөрле мактауга лаек. Шундый чараларның берсе булган яшь мөслимәләр конкурсында Рәшидә абыстай Исхакыйның әйткән, «ВТ»да язып чыккан сүзләре истә калган: «Булачак аналар тәрбияле булганда гына, ирләребез, балаларыбыз тәрбияле була ала». Әйе, хатын-кызлар нәфислек саклаганда, әхлаклы, ипле булганда гына, бу дөнья матур була ала. Гаиләдәге мөнәсәбәтләрнең камиллеге, гаиләнең генә түгел, җәмгыятебезнең сәламәтлеге, хәтта киләчәге алар кулында.
Табигатьтә һәр җенеснең үз роле. Әгәр тавыклар әтәчкә әйләнеп бетсә, сыерлар барысы да үгезгә әверелсә, башка шундый хәлләр булса, җирдә тормыш та калмас иде. Төрле гермафродитлык, «унисекс гомо сапиенс» ише яңа биологик төрләр – тереклек бетүгә юл ул. Әйдәгез, ирләр – чын ир, хатыннар хатын-кыз, ана, тыйнак һәм сабыр гүзәл затлар булып үз калебебездә калыйк!
2009
Ирекле мәҗбүри ясак, яки Рәхәт яшәү серләре
Бу дөньяның гаделсезлеген исбатлап тору урынсыздыр, миңа калса. Ул, ихтимал, беркайчан да гадел була алмас та. Бер акыл иясе: «Бу дөнья, без килгәндә, нинди гаделсез булса, без аны калдырып киткәндә дә ул нәкъ шундый булачак», – дип әйткән бит.
Нигә гаделсез? Күпчелек шул гаделсезлек белән килешкәнгә, гаделсез ул дөнья. Чөнки кемнәргәдер, билгеле инде, азчылыкка, гаделсезлек бик тә файдалы. Дөнья шулай корылган: шомарган азлар активлык һәм каршылык күрсәтергә иренгән яки күрсәтә белмәгән күпләр җилкәсендә утыра. Кемнәрдер, бик рәхәтләнеп, икенче берәүләр хисабына яшәп ята.
Барыбыз да белгән Америка дигән ил бар бит инде. Менә шул ил нигә бик яхшы яши дисезме? Яхшы эшләгәнгә генә түгел шул менә. Яртылаш бүтән илләр хисабына көн күргәнлектән, шул калган дөньяның артына тибеп яшиләр алар. Гадиләштереп аңлатканда, менә болайрак: бик очсызга һәм күп итеп төрледән-төрле чимал кертәләр дә шуңардан әзер продукт, ягъни җиһазлар ясап, киредән теге илләргә кыйммәткә сата торалар. Күләмнәр бик зур, җитештерүчәнлек югары булу аркасында, файда триллион сумнар китерә. Һәрдаим продукт җитештереп торыр, артта калмас өчен, фәнне, технологияләрне үстерергә дә онытмыйлар. Астыртын гына үзләре ясаганны башкалар җитештермәсен, калганнар гомерлек чималчы булсын өчен дә, барысын да эшләп, майтарып торалар. Һәм бу хәлләр хәтсездән килә. Шуның аркасында икътисад аларда ифрат та көчле, сәнәгать алга киткән. Акча күп, барысына да җитә килә. «Өченче дөнья»дагы илләрнең хөкүмәтләрен сатып алырга да, төрле «төсле» революцияләр оештырырга да, «тыңлаусызларны» бомбага тотарга да мөмкин. «Кем анда янкиларның рәхәт яшәвенә каршы? Кем комачауларга батырчылык итә? Китерегез әле шуны монда!» Күпләр шым… «Кредитлар кирәкме? Рәхим итегез! Процентларын гына түләгез». Ул процентлардан килгән табыш кына йөзләгән миллиардлар белән үлчәнә. Бик күп илләрне кредит бәйлелегендә тоталар алар. Савым сыерын бәйдә тоткан төсле. Ничек симермәскә, җырлап яшәмәскә кирәк андый хәлләрдән соң? Ярты дөньядан ясак җыеп торгач. Аларның доллардан төзелгән финанс пирамидасы янында Мавроди пирамидасы – кәрләләр кәрләсе. Үзләрен, билгеле инде, алар бик тә акыллы башларга чутлыйлар. Әмма акыллары шуның чаклы гына булгандырмы, карунлана торгач, уеннан уймак – кризис китереп чыгардылар.
Мәскәү дигән башкаланы да беләбез. Ни өчен андагы уртача хезмәт хакы бүтән регионнар белән чагыштырганда өч тапкыр артыграк дип уйлыйсыз? Калган Русия, калган барлык шәһәр, авыллар чутына яшәгәнгә. Хак булса, ил акчасының 80 проценты шунда, Мәскәүдә әйләнеп йөри, ди. Илгә – 20 процент. Ул 20 процентны калган 130 миллион халыкка бүлсәң күпме килеп чыга соң?
Өч-дүрт гасыр элек барысы да ачыктан-ачык булган, ичмасам. Булган колонияләр, булган метрополия. Колонияләр эшләгән, метрополия ашаган. Бүген башкалага барып Мәскәү – метрополия дип сөйләнеп кара син, күрсәтерләр күрмәгәнеңне. Алардан да цивилизацияле, алардан да прогрессив, алардан да ныграк үз көннәрен үзләре күрүче халык Русиядә, гомумән, юк. Алар мантыйгы буенча. Алар да, америкалылар үзләрен дөнья кендегенә санаган төсле, үзләрен бик тә акыллы башларга саныйлар бит. Санамыйча соң, без санатып торгач. Боеру һәм яшәргә өйрәтүләренә, үзгәртеп кору-җимерүләренә, бетмәс реформаларына, төрле авантюралар оештыруларына чыдап, түзеп торгач. Ә нигә алар һәрчак алай кыланалар дисезме? Чөнки аларның анда тамак тук, өс бөтен. Тамак туйгач, адәми затка ни кирәк? Дөрес уйлыйсыз, тамаша, кызык кирәк. Шуңа алар аны оештырып кына торалар. Билгеле инде, бөтен ил күләмендә. Мәчегә көлке, тычканга үлем диләрме әле?
Әле тагын джипларда гына йөри торган төрле сорт җитәкчеләр, бизнесменнар бар. Ни өчен алар француз коньягы эчә, ә аңарда эшләгән эшче кибеттә очсызлы аракы сайлый дисезме? Шул ук схема. Башкалар хисабына яшәгәнгә. Паразитлыкның өченче баскычы. Әллә сез ул эшчене аена ун мең генә эшли дисезме? Ул утызны да, кырык-иллене дә эшли. Тик кем бирә аңа иллене? Уны да бик җиткән. Ә калган кырыгы? Монысы инде Маркс язган «өстәмә кыйммәт», ягъни «прибавочная стоимость», сездән безләргә мәҗбүри бүләк, тагын да шул ясак була. Ленин бабай тикмәгә генә революция ясамаган шул.
Бик кызык сурәт килеп чыга. Без бөтен Русия, бүтән илләр белән бергә, шул мәңге туймас тамак Американы баетабыз. Америка алып бетермәгәнне Мәскәү ялмап ала. Урыннардагы эшкуарлар, директорлар, чиновниклар Мәскәү суырганнан калган канны суырып торалар. Катлы-катлы паразитлык, чыда гына. Икенче яктан, катлы-катлы күндәм үшәнлек, буйсынганлык. Без барыбыз да үшән, сүзсез донорлар, савым сыерлары һәм эш атлары шул.
Русия регионнарының исә үз кайгысы. Алар да кыбырсып алгаладылар. Суверенитетлар парады да гел милли төсмерләрдән генә тормады бит заманында. Свердловск өлкәсе губернаторы Россель төзергә җыенган Урал республикасын гына исегезгә төшерегез. Ә без, Татарстан, Мәскәү белән ассоциацияләшеп яткан вакытларда, бер каналлы налог системасы төзеп караган идек тә, әмма бик тиз «ясак түләүнең» элекке схемасына кайтардылар үзебезне. Аннан соң бөтенләй кыстылар. «Үзең турында уйлама, илең турында уйла» диделәр. Уйлыйбыз да салымнарның җитмеш-сиксән процентын Мәскәүгә озатып торабыз хәзер. Башкалар да шулай. Мәскәүдә исә җыелганны чутлап, бүлгәләп, үзләштереп торалар. Ясак «авторлары» саналучы Алтын Урда ханнары күпкә юмартрак булганнар – ун өлешнең бер өлешен генә алганнар, диләр. Мәскәү исә алай ваклашып тормый, бише белән җыя. Тик уны белән җыйсалар да, регионнар тарафыннан бүген бернинди дәгъва да, каршылык та күренми. Халык дип, ул әйбәт яшәсен дип, урындагы хакимиятләр ник михнәт чигәргә тиеш соң әле? Ахыр чиктә кан алардан түгел, халыктан алына ич.
Каршылык гаделсезлек чылбырының соңгы буынында булган гади эшче, хезмәткәрләр ягыннан да юк исәбендә. Мәскәүгә барып, шау-шу куптарганда, «ясак» түләмибез йә яртысын гына түлибез дигәндә, губернатор яки республика җитәкчесенең югалтыр әйберләре күп. Кәнәфиеннән башлап ирегенә кадәр. Хәтерләсәгез, теге буталчык елларда Хасбулатовның да безнең Президентыбызны тимер читлеккә ябып Мәскәүгә китерәсе килгән иде бит. Алла саклады. Ә менә «пролетарийлар»ның, кабат Ленин бабайны искә төшерсәк, «чылбырларыннан гайре югалтыр нәрсәләре юк». Кәнәфи дә, лимузин да, яхта да юк. Бар халыкны каталашкага да ябып куя алмыйлар. Шуңа карамастан чуваш атыдай һаман да юаш, карусыз без. Эштән башканы белмибез. Каршылык астан башланырга тиештер дә бит. Юк, кыскартсалар – «кыскарабыз», түләмәсәләр – сорамыйбыз, уң яңакка чапсалар – сулын куябыз. Русия шул бу. Крепостнойлыктан да бит биредә заманында халыкны «көчләп» патша үзе коткарган. Белүемчә, халык үзе кайбер урыннарда каршы да булган.
Аллага шөкер, безне бүген крепостной крестьяннарны саткан, алган, бүләк иткән, кәрткә оттырган кебек мәсхәрә кыла алмыйлар. Әмма авыздан тартып ала торалар. Биреп торгач ник алмасыннар? Дөресен әйтергә кирәк: Америка белән Көнбатыш Европа капиталистлары үз халыкларына ихтирам белән карыйлар. Теге «өстәмә кыйммәт» тә аларда минималь күләмдә. Шундый күләмдә, ниндидер изү, ясак турында сүз алып бармаска да була. Миллионерлар да анда, өч буын баш күтәрми тир түккәннән соң гына, миллионер була. Бездәге кебек биш-ун елда миллиардер түгел. Мэрлар да анда эшкә җәяү йөри, эш машинасында баласын мәктәпкә, хатынын бассейнга илттерми. Реформаларны да андагы халык сизми дә кала. Кайчан бездә дә шулай булачак соң?
Җавап бер һәм бик гади – халык андагы кебек булгач.
2009
Мең тиленең күмәк акылы, яки Гыйлемлелек «зарары» хакында
«Күп белсәң, тиз картаерсың». Һәр шаяруда азмы-күпме дөреслек бар дисәләр дә, бу очракта ул нәкъ киресенчә. Күп белү, мәгълүмат кабул итеп, аны «эшкәртеп» тору, китап белән дус булу, акыл хезмәте, кыскасы, башны даими эшләтеп яшәүнең гомерне озынайтуы билгеле. Ягъни эштәге тимер тутыкмый. Әмма ки, кемнәргәдер без күгәргән килеш тә ярап торабыз икән бит әле. Русиядә наданлыкка янә бер адым ясалу ихтималы юк түгел. Ул да булса, илдәге урта белем бирү системасын түләүле итү турында сүзләр әледән-әле куергалап ала.
«Күп белсәң, тиз картаерсың». Татарчага тәрҗемә иткәндә, надан озын гомерле була дигән сүз бит инде бу. Ягъни, Марсель Гали яратып һәм үз итеп, «наданым» дип дәшкәннәр барысы да, ким дигәндә, сиксән-туксанны тутырмыйча, Ходай хозурына китмәячәкләр, димәк. Әмма ки, наданлыклары аркасында микән? Ошбу сүз белән ул, белүемчә, урам себерүчеләргә түгел, ә каләм тибрәтергә алынган акыл хезмәтендәге халыкка дәшә булыр. Ә соңгыларының, алда китерелгән исбатлауларны да искә алып, озак яшәргә шанслары җитәрлек.
Тик, гомумән алганда һәм җитди сөйләшкәндә, рустан кергән мондый әйтем, «Эш тилене ярата ул» («Работа дурака любит»), «Гомерең буе укы – дивана булып үләрсең» («Век живи, век учись, всё равно дураком помрёшь») кебек мантыйксыз башка әйтем-мәкальләр бары бездә генә ярала һәм яши аладыр. «Өлкән туган»ыбызның электән килгән үзенчәлекле психологиясе, аң-белемгә, хезмәткә булган аңлаешсыз һәм кире мөнәсәбәте, рациональлектән, акылдан ерак яткан ниндидер очсызлы кыйммәтләре. Биредә син артык акыллы, гыйлемле булма, уңышка түгел, киресенчә, бәхетсезлеккә, бәлагә таруың бар. Данлыклы «Акыллылык бәласе» дә башка ил-җирләрдә түгел, Русиядә туган бит. Үзеңә дә, башкаларга да, инде килеп бигрәк тә төрле дәрәҗәдәге башлык-түрәләргә синең тилемсәрәк халәтең, мокытлыгың мәслихәт. Бары биредә генә элек-электән, төрле «блаженный»ларны изгегә санап, алар хөрмәтенә олы чиркәүләр салганнар. Бары монда гына мич башыннан да төшмәгән ялкау Емеляларның патша кызын алуы турындагы һәм башка шундый әкиятләрне хәзер дә исләре китеп тыңлыйлар. Кая китәсең – менталитет!
Гомер-гомергә гыйлем эстәргә яраткан, белемле затка олы хөрмәт белән караган, китапны өйнең иң түрендә тоткан татар, татар баласы нишләргә тиеш булып чыга? Без бит, ни кызганыч, шушы Идел-Чулман төбәгендәге җирләребезне күтәреп, Айга менеп китә, гыйлем системасын анда үзебез дигәнчә корып, үзебезчә укый-укыта, гыйлемгә хирыслыкны шул рәвешчә канәгатьләндерә алмыйбыз. Шушы гөнаһлы җирдә, Русия уртасында калабыз. Гыйлем бирү юнәлешендә Мәскәү безне болай да стенага китереп терәде. Тик анысы турында соңрак.
Инкыйлаб шәүләсе
Түләүле урта белем ни дигән сүз соң ул? Очын очка кыенлык белән генә ялгап килгән бик күп ата-аналар өчен балаларны укытмау – надан калдыру дигән сүз ул. Уй сөрешен дәвам иткәндә, бүген халыктан өстәмә акча саву, иртәгәгә, илнең киләчәгенә балта чабу…
Дөнья кызу темплар белән үзгәрә, алга бара. «Туганыбыз»ның мәкаль-әйтемнәре тормышны үзләренчә сукаласалар да, егерме беренче гасырда аларга ияреп, элекке холык-фигыль белән әллә ни ерак китеп булмаячак. Заманнан артта калмау, белемлелекнең милләт өчен бөек хәзинә икәнен аңлау ифрат та зарур. Белем белән мәгълүмат – бүгенге дөньяның беренче кыйммәтләре. Тик юк, биредә һаман да үз туксаннары туксан. Гыйлемгә аңлаешсыз караш Русиядә урта белемгә булган яки булачак мөнәсәбәт белән генә һич чикләнми. Узган ел азагында, «Мәгариф турында закон» дип аталган закон проектын тикшергәндә, Дума трибунасыннан Владимир Жириновский ясаган чыгышны сүзгә-сүз китерәсем килә. «В любом законе об образовании заложена революция. Чем больше высокообразованной молодёжи, тем она опаснее для нас. Они будут свергать власть каждые 10 лет. Надо сдерживать образование, если мы хотим стабильности. Всё правильно делал Николай I – на каторгу декабристов. Слишком образованные были русские офицеры».
Менә моннан соң күп нәрсә яңадан үз урынына баса да куя. Чикләвек һаман да юкәдә икән бит. Без, заманга ияреп, гыйлемне алгарыш синонимы итеп кабул итәбез, үзгәрешләр көтәбез тагын. Традицияләрне сакларга – мәгарифне, гыйлемне дәүләт дәрәҗәсендә тыеп торырга, авызлыкта тотарга кирәк икән ич. Менә сезгә Дума депутаты гына түгел, вице-спикер һәм сан ягыннан илдә өченче урынны биләгән сәяси партия җитәкчесенең сүзләре. Эш бит бер «юрист улы»нда гына да түгел, эш тирәндәрәк. Власть уйлаганны, кылырга җыенганны баш либераль-демократның югары мөнбәрләрдән беренче белдерүе, киртәгә менгән әтәч кебек, бер бүген генә кычкырып сөрән салуы түгел.
Түләүле урта белем кертүнең томаналар ишәйтүдә янә бер адым булачагын исбатларга кирәкми. Ишәйсеннәр, тагын да кыргыйлансыннар, ник шунда, маймылга әйләнеп, агач башына менеп китмиләр. Өстәгеләр иминлегенә генә җил-давыл тимәсен. Ни соң бу? Хакимияттә калу, үзләренә кулай вазгыятьне саклау өчен, иң мәгънәсез юллардан да баш тартмау, җирәнмәүме? Әллә егерме беренче гасыр инквизициясеме? Караңгылыкның хакимият тарафыннан хуплануына хәтта ышанасы килми. Тик утсыз төтен булмый. Наданнар белән идарә итү күпкә җиңелрәк. Зиһен йокысы албастылар тудыра дигән кебек, караңгы халык караңгы җитәкчелек тудыра. Җитәкчелек үз чиратында ул караңгылыкны тагын да куерту ягында. Русия дигән ил бүген, русларны гына түгел, алардан да бигрәк ил бөтенлегенә һәрдаим «олы куркыныч тудырып торган» азчылык милләтләрне дә җитәкләп, шул йомык әйләнә буенча йөри дә инде…
Безгә, татарларга, ул әйләнәне ничек булса да ертырга кирәктер. Башкача булмый. Гыйлемлелек, бигрәк тә милли аң һәм белем – исәнлегебез гарантиясе. Мәгарифтәге һава торышы һәрчак Мәскәүдә яралып килеп, бу юнәлештә безне моңа кадәр җитәрлек кактылар һәм суктылар. Безнең милләткә киләчәктә, бигрәк тә гыйлем сәясәтендә, һәрдаим сукырларча Мәскәү фарватерында бару әҗәлгә тиң. Чигенүләрдә дә чик була. Миңа калса, без ул чиккә килеп терәлдек тә инде. Барысы да булды. Татар-төрек лицейларын ябудан, җанга тигән 309 нчы кануннан, БДИны татарча бирдертмәүләрдән башлап гуманитар-педагогика институтын бетерү, милли университет ачтырмауга кадәр. Болар ни өчен эшләнә соң? Русия җитәкчелеге шушы егерме беренче гасырда да колониаль стандартлардан аерыла алмый интегә. Колония гыйлем ягыннан метрополия белән тигезләшсә яки аны узып китсә, империя белән ни-нәрсә буласы билгеле.
Милләтнең гыйлемлелек дәрәҗәсе, аңы бүгенге дөньяда бик күп нәрсәне, шул исәптән аның киләчәк язмышын – бәхете белән бәхетсезлеген, иреген яки ирексезлеген, башка халыклар арасындагы урынын билгеләп килә. Һәм, киресенчә, ирексезлек аша халыкны наданлыкта тотып була. Шушы принципны бик яхшы аңлаган Мәскәү, чын федерациягә юл ачтырмаган кебек, Татарстанга да Русия белән берләшкән суверен дәүләт булу мөмкинлеге бирелмәде. Әмма Татарстан барыбер ул форматка тартылмый, үз дигәнен эшләргә, үз сүзен әйтергә тырышмый дип тә бик әйтеп булмыйдыр. Республикабыз, авторитар дәүләттә, каты хакимият вертикале шартларында, шикле закон кырында, биредә булдырганның, ким дигәндә, дүрттән өч өлеше үзәккә алынып торганда да, югалып калмыйча тырыша, булдыра, эшли, таба, яши. Ул гына да түгел, санаулы донор-регионнар белән бергә, ул Русия дигән алагаем зур илне локоматив урынына тартып бара дисәк тә, зур хата булмас кебек. Шулай булгач, хәлиткеч мәсьәләләрдә үз сүзебезне әйтергә безнең тулы хакыбыз бар булып чыга. Әйтергә генә түгел, үз дигәнчә эшләргә дә.
Икътисадта без үз юлыбызны таптык кебек. Икътисади уңышларны ипләп кенә милли-сәяси казанышларга әверелдерә, милли проблемаларның уңай чишелешенә ирешә башласак, инкыйраз куркынычын бетерсәк, бу, аз да түгел, күп тә түгел, яңа, әле тарихыбызда күрелмәгән яңарыш, татар күпме гасырлар хыялында йөрткән Яңа татар ренессансы булыр иде.
