скачать книгу бесплатно
Протестантлар һәм буржуаз революция
Сүз башым бит әле шүрәле дигәндәй, Америка капитализмының чишмә башы булып протестантлык торганын искәртү дә артык булмас сыман. Гомумән, алар тарихын берзаман яхшы башлап начарга кереп китү һәм бетү тарихы дип атаячаклар төсле…
Караңгы Урта гасырлар, дөрләп янган инквизиция учаклары. Башында Рим папасы торган католиклар Европаны әллә күпме дәверләр консервацияләнгән хәлдә яшәтә. Католицизм тормышның бөтен якларын да каты контрольдә тотучы, үзенчә генә көйләүче ифрат та йогынтылы көч була. Ят гамәлләр генә түгел, ят фикерләр дә, гөнаһка саналып, катгый тыела. Җәзаларның тулы системасы эшли. Икътисади багланышлардагы яңалыклар да яралгыда ук буыла. Менә шулчакта, XVI гасыр башында, дини революция, бунт – Реформация башлана. Аның нәтиҗәсе – христиан диненең яңа, ул вакыт өчен прогрессив агымы – протестантлык туа. Иң мөһиме, ахрысы, шундадыр: әлеге дин, дини революция буржуаз революцияләргә дә юлны киң итеп ачып куя. Диннән, бигрәк тә аның ул заман өчен ипле булганыннан башланып киткән яңа икътисади мөнәсәбәтләр, әйтергә кирәк, бер дә начарга булмый.
Әйе, протестантизм эшлекле һәм прагматик дин булып чыга. Индивидуализм «Эшлим, тырышам, барысын да үзем булдырам» дигән тезис тудыра, капиталистик хуҗалык алып бару өчен, алшартлар барлыкка килә. Шушы дин рационализмга да китерә. Рационализм фәннәр үсешенә юл ача. Әле тагын шунысын да онытмаска кирәктер: Реформациягә бәйле диярлек Европа ренессансы да шушы елларда барлыкка килә, баш калкыта. Реформация тудырган протестант чиркәве белән шул яңарыш чоры, бөек географик ачышлар башлана. Шулар нәтиҗәсендә, Европа, Көнчыгышны, калган дөньяны бөтенләй артта калдырып, дөньяви алгарыш үзәгенә әйләнеп китә. Бу гына да түгел, хәтта мәңгелек тоелган догмалар белән яшәгән католик дине дә сизелерлек үзгәрешләр кичерә башлый.
«Россия аягындагы гер»
Әйе, яңа дин туу, таралу католикларны да икенче итә. Бу урында безнең белән ничә гасырлар янәшә яшәүче «реформасыз» калган православие турында да берничә сүз әйтәсе килә. Протестантлык барлыкка килгәндә, Көнчыгыш Рим империясе булган Византиядән инде бернәрсә дә калмаган булса да (аны төрекләр яулап ала), диннәре кала әле – православие русларга йогып өлгергән була. Тик католиклардан аермалы буларак, протестантизмны тудырган Реформация чорын Россиядә сизми дә, белми дә калалар. Хәер, белеп нәрсәдер кылган булсалар, бу бик тә гаҗәп булыр иде. Европага «тәрәзә ачылгач» та православие бер үзгәрешсез кала. Шушы уңайдан билгеле журналист Владимир Познерның бөтен православие чиркәвен үзенә каршы куйган, моннан бер ел чамасы элек әйткән кечкенә ачыш-аңлатмалары истә. Ул әлеге чиркәү менә ничә йөз еллар буе Россия аягындагы олы гер дип белдергән иде. Ягъни прогресс тормозы. Познерның төп аргументлары: протестантлык беренче урынга эшне, хезмәтне куйса, эчүне, күңел ачуларны чикләсә, православиедә эчү – күпме кирәк, күп санлы дини бәйрәмнәрдә аз гына эшләү дә, гомумән, гөнаһ санала. «Болар үз чиратында рус кешесенең тарихи менталитетын формалаштырганнар, Русиянең Европадан артта калуының сәбәбе булганнар», – ди журналист. Бердәнбер сәбәп булмаса да, болар – саллы аргументлар, миңа калса. Алар белән килешергә кирәктер.
«Яңа дөньяга» үтү һәм «беренче кыңгырау»
Активлык, эш, хәрәкәт тарафдарлары булган протестантлар, табигый инде, Европа чикләрендә генә кала алмый. Протестантлыкның бер агымы булган пуританнар XVII гасыр башында Америкага килеп төпләнә башлый. Алар артыннан «Яңа дөнья»га гаилә-гаилә башка протестантлар да агыла. Һәм алар үзләренең дини инануларына туры килгән яңа дәүләтне төзи-торгыза башлыйлар. Көндәшлекне камчылаучы сәламәт мин-минлек синдромы, активлыкка өндәүче «Вакыт – акча ул» шигаре беренче шунда туа. Европаны узып баручы тотрыклы үсеш шулай формалаша башлый.
Әмма 1929 елда мондый икътисадның хатадан хали, гөнаһтан азат түгеллеген искәртүче беренче кыңгырау яңгырый – «бөек депрессия» килеп чыга. «Һәркем – үзе өчен» дигән принципның да һич тә оҗмахка китермәгәнлеге ачыклана. Сугыш башланып китмәсә, ул кризисның – мин-минлек, ашкынлык һәм комагайлык аркасында килеп чыккан беренче, ләкин берәгәйле чирнең ни белән беткән булырын хәзер әйтү авыр. «Депрессияне» сугыш яндырып көлгә әйләндерә. Ул гына да түгел, протестант ил – Америка, корал җитештереп һәм сатып, аннан бик баеп та чыга.
Шунысын да яхшы беләбез: аларны «кайнар» сугыш кына түгел, «салкын сугыш» та шактый баетты. Баетты, берләштерде һәм ныгытты. Коммунизм куркынычы аларның икътисади тәгълиматларының төбендә кереп оялаган җимергеч механизмның эшчәнлеген дә вакытлыча туктатып торды. Һәм бу хәл Советлар Союзы бөтенләй таралганчы дәвам итте.
Сексуаль революция
Әле аңынчы тагын бер вакыйга булган икән бит. Сәхнәгә Альфред Кинси дигән кеше чыкты, һәм… протестант идеалларының бер өлеше булган пуританлык әхлагыннан бернәрсә дә калмады. Әлеге галимнең «Никахка кадәр җенси мөнәсәбәтләрдән тыелып тору үтә дә зарарлы» дигән тезислары, тыелмаска өндәве либераль җәмгыятьнең күңеленә бик тә хуш килде. 60 нчы елларда башланып киткән сексуаль революция, аның белән бергә төрледән-төрле бозыклыклар, Американы бик тиз ялмап алып, читкә дә тиз генә тарала башлады. Шактый тиз арада гомосексуализм да чир түгел дип игълан ителде. Бу хәлләр инде күпмедер какшый башлаган системага тагын бер төрле чир йоктыру, аның ныклыгын киметү, энтропиясен арттыру булды. Америка иманнан, шул исәптән протестантлыктан да, бөтенләй ерагаеп, ныклап инстинктлар ягына авышты. Бозыклыкка чуму аның дошманнарын арттыра төште – элек тә аларга мөкиббән булмаган ислам дөньясын ул тулысы белән диярлек үзенә каршы куйды. Халыкара терроризмга да нигез ташы күпмедер шул вакытта салынды.
Шунысын да әйтергә кирәктер: моральне инкяр итү ул әле җенси бозыклык, аны пропагандалау гына түгелдер. Бар дөньядан бурычлар җыеп, аларны кайтара белмәү, теләмәү дә – бер оятсызлык бит.
Кичектерелгән җан тәслим
Бүген океан артындагы илдә икътисади үсеш бик түбән дип язып торалар. Эшсезлек, киресенчә, югары калып килә. Дәүләт облигацияләре рейтингы да аска тәгәрәгән. Аларны сатып акча эшләү авырлашачак. Андагы ике сәяси партия дә килешүләргә бик кыенлык белән генә килә башладылар. Дефолт әйләнеп кайтырга ышандырган кебек, әйткәнебезчә, теләсә кайчан кризисның да дәһшәтлерәк яңа сериясе башланырга мөмкин. Киләсе елга АКШның бюджет дефициты астрономик сан – 1 триллион доллар булачак дип фаразлана.
Финанс аналитиклары, дефолт булган очракта, долларның бәясе кискен төшәчәген белдергән иде. Ил икътисадына инвестицияләр керү кимиячәге, банкларындагы кредит ставкалары артып, ил эчендә дә бурычка яшәүнең нык чикләнәчәге ачык булды. Тоташ банкротлыклар ихтималы, облигацияләр, акцияләр базары җимерелү куркынычы да чын иде. Әмма бу елны аларны һәм аларга бәйлеләрне Ходай саклады.
Тик чир китмәде. Америка дефолтны (икенче төрле әйткәндә, дәүләт банкротлыгын), тырышып-тырмашып, бер елга кичектерде. Ул кайтып, аңа кризисның икенче дулкыны да килеп өстәлсә, җимергеч резонанс килеп туарга һәм элегә иң көчле саналган икътисадтан көл өеме генә калырга да бик мөмкин.
2011
Коелмаган һәйкәлләр, яки Тарихлы тарихсызлык
Татар холкы, аңы, бүгенгечә итеп әйткәндә, менталитеты… Бу турыда сүз инде күп сөйләнде бугай. Таркаулык, хөсетлек, тарлык, ваклык, масштабсызлык. Аздан канәгать булу. Зур проектларга алына, тоткан җирдән умыра белмәү. Боларга, һич икеләнми, тарихыбызга булган битарафлыкны да өстәп булыр иде…
Архивларда тарих өйрәнмәгән, ләкин үз милләтен чын-чынлап яраткан гади татар улы – мин фәкыйрегез – халкыбыздагы шушы саналып үтелгән начар сыйфатларның сәбәбен дүрт гасыр ярым барган кире селекция, асу-кисү, чукындыру, икенче сортлы ясарга тырышу нәтиҗәседер дип уйлый идем. Анысы да бардыр, әлбәттә. Тик менә «Казан утлары»нда Әхмәт абый Рәшитнең язмасын укып, Казанны алганда, Явыз Иван ягында 50 мең татар сугышчысы сугышканын белдем. Юк, андый ук надан дип уйламагыз, Казанны алганда сатлык җан татарларның хәтсез булуын белә идем. Ләкин ул кадәр икәнен… 50 мең бит – ул заман өчен бик тә зур сан. Автор бераз ялгышкан дип уйлап, яртылаш киметкәндә, 20–30 меңе дә аның шактый ич. Ни өчен шулай килеп чыккан, руслар татарның шактый олы өлешен нәрсәгә, ничек сатып ала алганнар? Димәк, ул вакыттагы холык-менталитет та бүгенгедән аз аерылган булып чыга түгелме? Аңлашылмый. Бөек төрки халыкның бер өлеше булган татарларда андый сатлык җанлык генетик яссылыкта ята алмый ич инде?
Моның ише һәм күпкә гадирәк башка сорауларга җавап эзләп тә таба алмаган вакытларда, кәеф кырыла, үзеңне тарихсыз, нәсел-ырусыз зат итеп сизә башлыйсың. Бер мин генә микән андый халәттә калучы? Уртакул татар кешесе үз милләтенең тарихын ни дәрәҗәдә белә? Миңа калса, гафу ителмәслек дәрәҗәдә аз белә. Академик журналлар чыгарып кына, милләтне тарихлы итеп булмый шул. Бу юнәлештә күпкә киңрәк, масштаблырак эш кирәклеге ачык ич. Андый гыйлемнең, аңлатуларның белем бирүдән тыш олы тәрбияви көчкә ия булачагы да бәхәссез. Халык китап, журнал укымаган бу четерекле заманда тарихыбызны популярлаштыруда телевидение зур роль уйный алыр иде дә бит. Әмма бөтен бәла да шунда: юк андый тапшырулар. Сәбәбе дә аңлаешсыз. Кем комачаулый тарихи-популяр тапшырулар оештырырга, даими алып барырга? Мәскәүдән шүрлибезме, әллә күптәнге гадәт буенча үзебезгә үзебез аяк чалабызмы? Икенчесе дөресрәк төсле. Һаман да шул каһәр төшкән сыек менталитетмы, тарлыкмы? Үзебезне, тарихыбызны бүтәннәргә, башка милләтләргә күрсәтүне әйткән дә юк, үз халкыбызга булса да өйрәтәсе иде бит. Юк, булдыра алмыйбыз. Юнәлешсез, сүлпән «Кара-каршы»ны да тарихи тапшыру дип әйтеп булмый. Кемгә кирәк соң халыкны мондый наданлыкта тоту? Иманым камил, татарның үзенә түгел. Әмма татарны шушы халәттә тотучы татар үзе.
Тарихны, үз тарихыңны тирәнтен белү – милләтнең затлылык күрсәткече ул. Бу – аксиома. Без, тарихыбызга битараф булып, үз-үзебезне затсызлыкка куып кертәбез. Инкыйраз килә дип лаф орабыз. Килер инде, килмичә, гади генә проблемаларны да чишә белмәгәч. Кая безнең мондый эшне күтәрергә, күз уңында тотарга тиеш чын зыялыларыбыз? Әллә аларның күбесе Казанда юбилейлар үткәреп йөрергә, милләт өчен туй генераллары булырга, шапырынырга гына хирысмы? Милләтнең бөтен эчке бәлаләре шул сыйфатлы, затлы зыялыларыбыз азлыгыннанмы соң әллә?
Татар тарихында күпмедер сай йөзүем, гуманитар булып җитә алмаган технарьлыгым, үземнән генә тормаган «наданлыгым» аркасында, сыртка таяк алган чаклар да булгалады. «Ватаным Татарстан» газетасында «Печелгәнлек бәласе» исеме белән чыккан, татардагы бөек шәхесләр, фидакярләр дефициты хакындагы язмам өчен язучы, җәмәгать эшлеклесе Фәүзия Бәйрәмовадан ярыйсы гына эләккән дә иде үземә. «Үз тарихыңны белергә кирәк» дип атала иде ул мәкалә. Андагы тәнкыйть белән мин килештем дә, килешмәдем дә. Һәм менә 50 меңле сатлык җаннар армиясе, аның килеп чыгышы хакындагы сүз, сорау тагын шул язманы искә төшерде, һәм мин, шактый соңга калып булса да, теманың актуальлеген искә алып, ул язмага, андагы кайбер аргументларга ныграк тукталырга булдым.
Фәүзия ханым ул мәкаләсендә без аз белгән, әмма белергә тиеш булган Батырша, Җангалиләрне, Хәсән Карачуриннарны санап чыга. Аларны милләтнең үткәндәге фидакяр шәхесләре итеп күрсәтә. Килешәм. Үзендә күпмедер татарлыкны саклаган уртакул татар кешесе, Батырша каһарман турында Җәмит Рәхимовның романын укып, азмы-күпме хәбәрдар була аладыр, анысы. Әмма урамга чыгып, ун татардан «Кем ул Батырша?» дип сорасаң, берсенең булса да ачык һәм аңлаешлы итеп җавап бирүе бик шикле. Ә башка шәхесләр, мәсәлән, автор күрсәтеп үткән Җангали хакында? Язмада урын алган шәхесләр хакында тарих галимнәреннән гайре белүчеләр, гомумән, юк дисәк тә дөрес булыр. Тик татар җанлы табиб, инженер, укытучылар, бик кызыксынган очракта да, тарих журналлары алдырта, әллә кайдагы үзәк архивларга барып, үз бабаларыбызның үткәнен, татардагы милли азатлык хәрәкәтенең үзенчәлекләрен өйрәнеп ята алмый. Шунсыз белә дә алмый. Чөнки, әйткәнемчә, көндәлек матбугатта киң һәм популяр мәгълүмат юк хисабында. Монысы бер яктан. Икенче яктан, шул ук Батырша хәзрәткә, Фәүзия ханым язганча, милли каһарманга, мәркәзебездә ни өчен бүгенге көнгә кадәр бер генә һәйкәл, аның туган төбәгендә музее юк дип, мин сорамыйм да инде. Халкыбызның, җитәкчеләребезнең холык-фигылен яхшы белгәнгә күрә. Һәйкәлне, күпме сөйләнеп йөреп тә, без әле Казанны алганда шәһит киткән сугышчыларыбызга да куя алмыйбыз. Бу – без толерантлык дип атаган куркаклык, «өлкән агайның» ачуы берүк чыга күрмәсен дип койрыкны бот арасына кыстырып йөрү, мескенлек түгелме? Казан урамнарының бер-икесе Батырша яки Хәсән Карачурин исемен йөртә алыр иде бит. Әмма йөртми. Моңа үзебез, булдыксызлыгыбыз, бүгенге «печелгәнлегебез» гаепле түгелмени?
