Баҕар өлүөм, баҕар тиллиэм…

Эн хайдах олороҕун, тугу үлэлиигин. Мин аны соторунан биллэр кыаҕым суох. Сэриигэ өлбөтөххө, тыыннаах көрсүһэр күннээх буоллахпытына сэһэргэһиэхпит.

Мотя! Чэ быраһаай, бу баҕар бэстилиэнэй суругум буолуо. Ол эрээри өлүөм диэн санаа миэхэ ончу суох, хайдах эрэ бэйэбин дьоллооҕунан, өлүө суоҕунан дойдубар эргийиэҕинэн сананабын. Маннык дьикти санаабын бэйэм сөҕө саныыбын. Доруобуйам үчүгэй, ыалдьыбаппын. Оттон уопсай этим-хааным туруга сылаабай мөлтөх, үрүҥ аһы суохтуубун.

Сыллыыбын, убуруубун – быраһаай, хааллым доҕоруҥ

Микииппэр1942 сыл ыам ыйын 16 күнэ

Мотя! Доҕоруом, сыллыыбын-убуруубун. Киһи улаханнык да үөрэр, сүрэҕэ-быара дьэгдьийэр буолар эбит. Эн кулун тутар 23 күнүгэр суруйбут суруккун ыам ыйын 12 күнүгэр 1942 с. туттум. Бу суруктан ураты эн 2 суругу тутуохтааххын: 1) сэриигэ баран иһэн, 2) сэрии сиригэр – фроҥҥа тиийэн баран 1 Маайы хайдах атаарбыппыт туһунан.

Дьэ эн суруккун түһээн да көрбөтөх усулуобуйабар сылдьан туттум – уоттаах сэрии буола турдаҕына, окуопаҕа сытан. Суруккун тутан баран 4 хонукка суруйбакка сылдьан баран, дьэ бу бүгүн арыый иллэҥнэнэн суруйан эрэбин. Биһиги сэриилэспиппит 8 хонно. Сэрии олоҕо, усулуобуйата диэни киһи киһиэхэ сатаан кэпсиэх буолбатах. Мин туох да буолан көрө иликпин. Арай 2 төгүл снаряд-миинэ аттыбар түһэн көхсүм доргуйталаата – бу букатын кыра дьыала.

Мин сэргэстэһэ сытар эбэтэр бииргэ үлэлии сылдьар табаарыстарым мэйиилэрэ ыһыллар, быһар быһалар. Дьэ бу аата снаряд таптаҕына өллөҕүҥ, таппатаҕына тыыннаах ортоҕуҥ. Немецтэр самолеттан бомбалыыллар, пушкаттан уонна миинэттэн ыталлар. Сороҕор төһө эмэ киэҥ сиргэ биир да тыыннаах кырыс орпот буолар. Оттон биһиги немецтэргэ оннооҕор ордугунан хардарабыт, онон кыралаан иннибит диэки сыҕарыйан иһэбит.

Мин сибээс взводугар телеграфиһынан үлэлиибин. Сэрии буола турдаҕына командирдар приказтарын телефонунан биэрэбин. Үксүн сэрии уотун хаба ортотунан айаннаан штаб уонна роталар икки ардыларыгар сибээс-линия тардабын.

Итинник үлэни сүүрүүнэн, аттаан уонна быарбынан сынан толоробун, ууну, кутаны, бадарааны хаба ортотунан барабын.

Куттанар, өлүөм эбээт диэни киһи умнар буолар эбит. Снаряд аттыгар түһэн дэлби ыстаннаҕына хаптас эрэ гынаҕын, табаарыһыҥ бааһырдаҕына эбэтэр өллөҕүнэ бэлиэтии эрэ көрөн кээһэҕин. Оттон винтовка эбэтэр пулемет буулдьатыттан кумаардаан да көрбөккүн, таптаҕына биирдэ охтуоҥ буолуо.

Мин олоҕум диэн итинник. Ыам ыйын 7 күнүттэн 16 күнүгэр диэри буолбут сэриигэ мин тыыннаахпын, өлүөм эбээт диэн санаа ончу суох. Маннык будулҕан ортотугар аһы-үөлү бэркэ тэрийэллэр – аччыктаабаккын, арай сороҕор урут, сороҕор хойут эрэ аһаталлар.

Доҕоруом, эн суруккун тутаммын, дойдум олоҕун сонуннарын билэммин бэркэ диэн дуоһуйдум-астынным. Быраһаай, этэҥҥэ сырыттахпына суруйуом.

Куораттан, дьиэҕиттэн уонна үлэҕиттэн араҕыма. Дьиэлэр үчүгэй хаһаайыстыбанньык ыалы дьуккаах киллэр. Мин билэр дьоммор барыларыгар привет.

Сыллыыбын, убуруубун!

Микииппэр1942 сыл ахсынньы 27 күнэ

Мотя! Киэһэ. Иллэҥ бириэмэм, керосиным баранара чугаһаан уот имик-самык умайар. Бу сурукпун суруйа-суруйа дойдубун, эйигин, билсэр дьоммун сытыы баҕайытык тэһэ ахта саныыбын. Дойдуну, кэргэни ахтартан ордук киһи сүрэҕин тыытар туох баарый? Өстүйэр, абарар санаа баар. Ийэттэн оҕотун, кэргэниттэн эрин арааран тыһыынчанан көстөөх сиргэ сэриигэ ким миигин ыыппытай? Чуумпу, дьоллоох, өҥ-тот олохпуттан арааран, кыһыҥҥы тымныыга тоҥорго, сайыҥҥы бадарааҥҥа булкулларга ким миигин кыһайбытай? Тапталлаах кэргэммин, төрөөбүт Сахам сирин ахтартан сүрэҕим ыалдьарыгар ким миигин тиэрпитэй? Советскай норуот дьоллоох олоҕун ким аймаата? Советскай норуот кыа хаанын ким тохто?

Мотя! Өйдөө барытыгар буруйдаах Гитлер, германскай фашизм. Дьэ ситиһэр чаас улам чугаһаан иһэр. Өлбөтөхпүнэ – мин эмиэ ситиһиэм. Өллөхпүнэ – мин табаарыстарым ситиһиэхтэрэ.

* * *

Суруйааччы буолар – төрөөбүт культураҕа, искусствоҕа уйманар эмиэ эрэйдээх буолар эбит. Дойдубун мин ити боппуруоһунан ситимнээн ахтабын. Сахалыы кэпсэппэтэҕим, саха саҥатын истибэтэҕим балтараа сыл буолла. Киһиргээн этэр буолбатахпын – сорох тыллары умнуталыах курдук буолан эрэбин. Сахалыы кэпсээни ылбычча суруйуо суох курдукпун. Нууччалыы билэр, нуучча саҥатын истэр эмиэ кэрэ буолар эбит. Мин аҕыйах бириэмэҕэ нууччалыы билбэт омуктары командалыы сылдьыбытым. Онно дьэ куһаҕан этэ.

* * *

Мотя! Дьэ тыыннаах, эргиллэн көрсүһэбит дуу, суох дуу?! Боппуруос!

Ол эрээри эрэнэ саныыбын – дойдубар тыыннаах эргиллиэм диэн.

Чэ быраһаай, сыллыыбын, убуруубун. Посылка ыыттыҥ дуо? Дьиэ эргиннээҕи сонунна элбэхтик суруй!

Ахтылҕаны кытта Микииппэр

Никифор Кирикович Седалищев 1913 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонун Кэнтик нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэрии иннигэр «Бэлэм буол» хаһыат эппиэттиир редакторынан үлэлээбитэ. Армияҕа 1941 сыллаахха ыҥырыллыбыта.

Үсүһүн бааһыран, госпитальга эмтэнэн, үтүөрэн, сэриигэ хат киирээри туран, бэс ыйын 10 күнүгэр 1943 сыллаахха Н.К. Седалищев кэргэнигэр бу курдук суруйар: «Ахтылҕан күүстээх буолар эбит. Тыыннаах эргиллэн дойдубун көрөбүн дуу, суох дуу?! Боппуруос…» диэн. Ити кэнниттэн киниттэн даҕаны, кини туһунан туох да биллибэтэҕэ. Кыргыһыы уотугар саха биир суруйааччыта, төлөннөөх патриота сураҕа суох сүппүтэ.

ПОПОВ НИКОЛАЙ ГАВРИЛЬЕВИЧ

Дьонугар суруктарыттан

1942 сыл ыам ыйын 2 күнэ

Фронтан иккис сурукпун ыытабын. Биһиги Бүлүүттэн элбэх кэлбиппит да, иккиэ, Костя кэргэнин уруута Макаровтыын эрэ бииргэ баарбыт. Мин Москваттан 300 км Смоленскай куорат диэки баарбын.

Коля1942 сыл от ыйын 5 күнэ

Дорооболоруҥ күндү Аҕам, Ийэм уонна Валя

Туох ханнык иннинэ эһиэхэ бары үчүгэйи, доруобуйаны баҕарабын. Мин бакаа тыыннаахпын, доруобайбын, ханан да эмсэҕэлии иликпин. Инникитин эмиэ ол курдук сылдьарга уонна тыыннаах кыайыынан дьиэбэр эргиллэргэ баҕатыйабын. Мин фашистскай суолаһы аны хаһан да нуучча норуотугар сэриинэн саба түспэт гына үлтү сынньар санаалаахпын. Кини эйэлээх нэһилиэнньэни муҥнаабытын-сордообутун, дэриэбинэлэри уоттаабытын көрө-көрө куйахам күүрэр. Биир таммах хаан баарын тухары өстөөҕү кытары охсуһуом, хардыы да сири кэннибинэн чугуйуом суоҕа диэн кытаанахтык этинним.

Эһиэхэ туох сонуннар баалларый?

Хааллым эһиги уолгут Коля1943 сыл от ыйын 12 күнэ

…Тыыннаахпын, доруобуйам соччо олуһа суоҕун иһин, син сылдьабын. Бу сурукпун артиллерийскай бэлэмнэнии кэмигэр суруйабын. Фашистары бөҕөргөтүммүт кирбиилэриттэн үүрэн иннибит диэки барабыт. Онон сотору фашистскай ыттары үлтүрүтүөхпүт уонна кыайыынан дьиэбитигэр тиийиэхпит.

Эһиги уолгут Коля

Буойун Николай Гаврильевич Попов 1941 сыллаахха балаҕан ыйын саҥатыгар Бүлүү куоратыттан армияҕа ыҥырыллыбыта. Кини Арҕааҥҥы фронт 33-с армиятын 110 дивизиятын 1291-с стрелковай пуолкатыгар сэриилэспитэ. 1943 сыл от ыйын 28 күнүгэр Орел куорат таһыгар өлбүтэ.

ЕВСЕЕВ МАРК ИННОКЕНТЬЕВИЧ

1942 сыл ыам ыйын 15 күнэ

Улаханнык убаастыыр дьонум Харлампьев Гаврил уонна Маарыйа, оҕолор бары ыраас салгын хоту сылдьар сурукта тутуҥ уонна дорообото сылаас илиини тутар курдук санаан туран тутуҥ!

Мин бу күҥҥэ диэри баарбыттан дьэ суруйуох иннигэр этэбин эһиэхэ 7-с суругум буолла. Араанньы буолан баран биир эмит тиийээрэй диэн, өскө барыта тиийэр эбит буоллаҕына, куруук биири суруйар иирбит дуу диэххит, дьэ эмиэ суруйабын. Мин олунньу ый 14 күнүгэр Москва куораттан 20 көстөөх арҕаа фроҥҥа түүн 12 чааска уҥа илиибин, атахпын миинэ кэлэн ойута көтөн кээспитэ. Москва куорат 26 1№-дээх балыыһатыгар 24 хонон баран уларыйан Муурам диэн куорат 13-тээх балыыһатыгар сытан баран үтүөрэн госпиталга сылдьабын, сынньана диэн, субу сэриигэ ыыталлар. Дьэ, өлөрүм буолуо, сэриигэ өлбүт киһинэн хаххаланан сылдьаҕын, оннук хойуу сэрии буолбут сирэ. От-мас, сир орпот, барыта алдьанар. Сэриигэ киирбит киһи ордуох буолбатах… Үксэ кыһын араанньы буолуу элбэх үһү, сайын араанньы буолуу суох да үһү, сайын ама үһү, дьон инньэ дииллэр. Миигин кытта биир оруотаҕа 35 саха этибит. Мин араанньы буолан тахсарбар биир эрэ хаалта, 3 араанньы буолбут, 31 өлтө. Алын Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Горнай дьоно этилэр. Манна хаар киһини моонньунан этэ. Маайга олох бүппүтэ, бу күн хатыҥ сэбирдэҕэ көҕөрөр, тыалырар, куорат сиргэ, атыны хантан билиэм баарай. Сылаас баҕайы киһи санаатын үтүө гынара диэн бөҕө, араанньы буолан сыттахха киинэ, араас оонньуу бөҕөнөн күнү биллэрбэт, да ис санаа обургу сүтүө баара дуо, тыыммат буоллахха сүтэр дуу, суох дуу, араас эгэлгэни көрөн өлүү буолла, эдэр дьон орпото, дьыала куһаҕан. Охонооһой эрэйдээх кэлэн сордонуо дии, сорох муҥнаахтар сэриигэ киирэн иһэн өлтөрө, буолан баран хата сотору сынньаммыттара. Мин хаһан өлөн сынньанабын. Бэйэм дьоннорбун кыайан билбэппин, урут суруйтум билэрбинэн. Мин араанньы буола иликпинэ киһи киэнэ уҥуохтаах тириитэ буолтум, билигин харах үүтэ көстүбэт буола уойдум, һы, оҕо үчүгэй ээ. Мин хаһан эһигиттэн сурук тутаары тугу ыйытыам баарай уонна хаһан ситэн суруйаары элбэҕи суруйуомуй. Тилигэрээмэ ыытыаҕы харчы суох. Дьэ, бука бары, бырастыыларыҥ.

М. Евсеев1942 сыл бэс ыйын 17 күнэ

Күн сиригэр күндүтүк саныыр, ахтар дьонум Харлампьев Гаврил, Маарыйа, бука бары оҕолор миигиттэн сурукта тутуҥ!

Бэс ыйын 17 күнүгэр Калининскай диэн сиргэ киирдим. Мин араанньы буолан баран 19-с суругум буолла. Биир эмэ тиийэр дуу, суох дуу. Куһаҕан сиргэ киирдим, бука кэриэс сурук буолуо. Элбэҕи суруйар кыах суох, үчүгэйдик олоруҥ.

Олох хамнаабатын, өссө туругурдун. Дьэ, суругум тиий. Тиий кэриэс сурук. Бырастыыларыҥ.

Суруйдум М. Евсеев

Марк Иннокентьевич Евсеев 1910 сыллаахха Бүлүү оройуонугар Баппаҕаайы нэһилиэгэр төрөөбүтэ, кыра үөрэхтээх, сэрии иннинэ «Маай» холкуос бэрэссэдээтэлинэн, Андреев аатынан холкуоска пиэрмэ сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Армияҕа 1943 сыллаахха ыҥырыллыбыта, 1942 сыл алтынньы 1 күнүгэр сэриигэ өлбүтэ. Смоленскай уобалас Кармановскай оройуонугар Подберезки диэн дэриэбинэтигэр көмүллүбүтэ.

ВИНОКУРОВ МИХАИЛ ГАВРИЛОВИЧ

Быраатыгар Ильяҕа, балтыгар Пашаҕа суруктара

1942 сыл ыам ыйын 25 күнэ

Илья, Паша!

Дорооболоруҥ! Доруобуйам олус үчүгэй. Үөрэхпит бүттэ. Үөрэнии чааһа бэрт. Бүгүн Арҕаа фроҥҥа, Елец диэн сиргэ барабыт. Барар буолбуппунан олус үөрэбин. Бачча сылдьан баран сэриилэспэккэ хаалар хомолтолоох буолуох этэ. Баран биир эмэ үөн дууһатыгар турбут киһи үчүгэй буолуо этэ.

Эһиги убайгыт сэриигэ да баран куһаҕаннык сылдьыа суоҕа, саха аатын, норуот, партия эрэлин хайаан да толоруоҕа. Онуоха эрэнэн кэбиһиҥ. Уон биир сыл устатыгар партияҕа чилиэммин. Ол сыллар миэхэ мээлэҕэ ааспатахтара. Бассабыык партиятын үгэстэрэ, кини үрдүк аата мин эппэр-хааммар иҥмитэ мээлэҕэ хаалыа суоҕа. Өстөөҕү кыайар иһин өлөрбүн да харыстаныам суоҕа. Өллөхпүнэ даҕаны Ийэ дойдум иһин өлүөм. Өлөртөн куоппут диэн сир үрдүгэр суох. Паша кэлэрбэр ытаабыта. Өскөтүн өлөр-сүтэр да буоллахпына, ытыахха сатаммат. Хата маннык убайдаах этим диэн киэн туттуохха наада. Өссө биирдэ этэбин: Ийэ дойду иһин өлөрбүн да кэрэйиэм суоҕа.

Виля уол мэликтээбэтин, үчүгэйдик, көрсүөтүк сырыттын. Улааттаҕына, үчүгэй физкультурник буоллун. Көр, бу уол аҕатын эдэрин баппыт дэттин… Бэҕэһээ 600 солк. ыыттым. Квитанциятын маны кытта ыытабын. Өскөтүн тиийбэтэҕинэ, ирдэһээр. Кыах баар буоллаҕына, суругу, телеграмманы ыытыам. Телеграмманы аадырыспын биллэрдэрбин эрэ түргэнник ыытар буолуҥ.

Бу суругу кытта карточкабын ыытабын. Боростуой соҕус түһүү, баалаамаҥ.

Чэ, үчүгэйдик көрсүөххэ диэри.

Быраһаайдарыҥ.

М. Винокуров1942 сыл атырдьах ыйын 4 күнэ

Паша! Эһиэхэ суруйбатаҕым ыраатта. Сылдьыы, доруобуйа чааһа олус үчүгэй. Сэриигэ киирэ иликпин. Ол гынан баран өтөр дуу, сотору дуу киирсэрим буолуо. Эрэнэн кэбис, эн убайыҥ сэрии уотуттан чугуйуо суоҕа, бэйэтин аатын, норуотун аатын түһэн биэриэ суоҕа. Бу сэриигэ эбэтэр өлүөм, эбэтэр тыыннаах кыайан-хотон тиийиэм.

Барыгытыгар коммунистическай привет.

Убайыҥ М. Винокуров1942 сыл балаҕан ыйын 29 күнэ

Паша! Доруобуйа үчүгэй. Сэриилэһэ сылдьабын. Биир былыргы нуучча куоратын уһугар киирэн сүрдээх суолталаах сири ылан, ону тута сытабыт. Уон биэс хонно өстөөҕү утары быыстала суох сэриилэспиппит. Билигин биһигини тула сэнэрээттэр эстэллэр, буулдьалар ыйылаһаллар. Кинилэр биһиэхэ сонун буолбатахтар. Өстөөх сүтүгүн төннөрөөрү сорунан көрдө да, өссө улахан сүтүктээх төттөрү охсулунна. Кэнники төбөбөр чэпчэкитик баас ылбытым оһон эрэр. Оннубун бырахпакка оһордум. Үчүгэйдик олоруҥ, уолу үөрэттэр, бэйэҥ үөрэн дуу, үлэлээ дуу, мээлэ олорума. Малгын кичэйэн илдьэ олор. Кэлэр дьылга кыайыыны кытта тиийиэм. Бары дьоҥҥо привет. Окуопаҕа олорон суруйдум.

М. Винокуров

Михаил Гаврилович Винокуров Таатта оройуонугар Игидэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Сэриигэ барыан иннинэ «Эдэр бассабыык» хаһыат редакторынан, оттон кэлин Саха сиринээҕи кинигэ кыһатыгар эппиэттиир редакторынан үлэлээбитэ. Армияҕа 1941 сыллаахха от ыйын 28 күнүгэр ыҥырыллыбыта. М.Г. Винокуров өстөөҕү кытта геройдуу охсуһа сылдьан, сэтинньи 22 күнүгэр 1942 сыллаахха өлбүтэ.

ТАТАРИНОВ ТИМОФЕЙ ТИМОФЕЕВИЧ

Кэргэнигэр суруктарыттан

1942 сыл ыам ыйын 25 күнэ

Мин бу соҕотохто кэлбит олохпор биирдэ булбут доҕорбун, эйигин, санаатахпына, эн биһиги сүрэхтээх быарбыт тапталыттан үөскээн хаалбыт оҕолорбут Володяны, Толяны уонна бэйэм уу харахпынан көрө илик кыһыл кыыһы санаатахпына сүрэҕим дьаралыйар. Ити санаам мин хайа да күммэр хаалыа суох быһыылаах.

Баскыа! Биһигини үөскээбит үйэбит биир бэлиэ кэмэ араара сылдьар. Доҕоор! Мин эн иннигэр этиим диэн буолар: Дойду иннигэр саа тутан сэриигэ, эйигин хайдах саныыбын да, ол курдук, чиэһинэйдик сылдьыам. Табылыннаҕына, чахчы да буолуо бука, бүтүн икки сүүс киһини бэйэм сэриигэ киллэрэр киһи буолуом, ылбыт аатым оннук.

Доҕоор! Дьэ адьас ис сүрэхпиттэн этэбин эйиэхэ. Эн мин туспунан сүрэххин хамнатыма, бука диэн санааргыы сылдьыма. Миигин өстөөх буулдьата былдьыа суоҕа. Мин бэйэм дьылҕам туһунан сүрэхтээх-быарым сүрдээх күүстээх. Куһаҕан буоларым буоллар баҕар билиниэм этэ. Сэрии аата сэрии, баҕар эҥин-дьүһүн буолан хааллахпына биллэриэхтэрэ. Оччоҕо эйиэхэ этэр бэстилиэнэй тылым диэн буолар: Володяны этэҥҥэ сырыттаҕына, хайаан да үөрэттэрээр. Мин кэриэспин киниэхэ кэнники өйдөммүтүн кэннэ этиэҥ. Кини уопсай үөрэххэ үөрэннин диэбитэ диэн. Оттон бэйэҥ олоҕун чааһын бэйэҥ билиниэҥ буоллаҕа, ол кэннэ туох да диэн этэрим суох.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.