скачать книгу бесплатно
Дьөгүөрэйэп таҥараҕа, кырдал саалын эриэн харалдьыктара саҥа сиэттиһэн эрдэхтэринэ, дохсуннук ардыы сырытта, инньэ гынан хотоол да сир суугуначчы кэһиллэр көмүрүө хаара кытары хоос гынан хапсыйан хаалла. Кэлин наар чэмэлкэй күннэр турдулар. Ньукуола буолуо икки хонук иннинэ кэҕэ эттэ. Хайа эрэ маарга, мас кэрдибит сирдэригэр, мутук-итик быыһыгар, ычыкыннаах ойуурга, атыыр хабдьы саҥата биир кэм «хаба-баах…хаба-баах… бэх-бэх-бэх!.. хабык-хабык-хабык!..» хабыргыыр, бэбигириир. Сыллыыр өтөҕүн кэтэҕинээҕи отон уктаах, кытыаннаах кырдалга сылын аайы улар охсор. Хара тыа маанылаах көтөрө кырдьаҕас хара улар, күөх толбонноох түөһүн мөтөтөн, кутуругун саратан, кынаттарын даллатан, кыһыл хаастарын тэрбэтэн, холоонноох эрдэҕэс доҕоругар үтүөмсүйэн, эдэр улардарга суоһурҕанан атын аҕайдык дьоһумсуйан хааман даадаҥныыр, таҥалайын тыаһа чамыргыыр, өтөр-өтөр уһуннук, тохтоло суох охсон лаһыгыратар… Атыыр куртуйахтар кутуруктарын тэрэтэн, тыһыларын кытары өтөхпүт үрдүнэн көтөн куһугурайан ааһаллар…
Муоһа Суох, ардыгар, тарбыйахтаах эрээри ыамыгар хойутуур, туохха эрэ тардыллар. Ынахпын көрдүү сылдьан кырдалга үүммүт ньургуһуннары кэрэхсээн одуулаһабын. Сып-сымнаҕас эминньэхтэрдээх, киһи ытыһын минньигэстик кычыгылатар, саҥа тыллыбыт ньургуһуннары оргууй сэрэнэ имэрийэн саатыыбын. Мундулуҥда эбэни эргийэ барар, быакаччы тарпыкка дылы, быста-быста өрө томтойон тахсар кырдаллар сааллара, тэллэхтэрэ толору ньургуһун чэчигинэн симэнэн тураллара олус астык. Киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллүөх айылаах…
* * *
Мундулуҥда эбэ эҥээринээҕи бурдук бааһыналара саҥа тиэриллэн эрдэхтэринэ, Айдаҥтан Ньукулаайап Ньукулай Ньукулаайабыстаах (Үс Ньукулайдаах диэн ыаллар) биһиэхэ дьукаах көһөн кэллилэр. Аҕалара Быралгы Ньукулай ыһыыга булуук тутар, уола Килэки Болуодьа оҕус сиэтэр. Ыаллар түөрт оҕолоохтор. Болуодьа – улахан оҕолоро, Таалай Ньукулай иккис кылааһы бүтэрбит, үһүс уол Ыстапаан оскуолаҕа киирэ илик оҕо, биһиги Баһыычааммытын кытары араа-бараа, кыыстара Өрүүнэ алтатын ааһан сылдьар. Ийэлэрэ Маарыйа дьиэҕэ олорон холкуоска, уопсайга иһит тигэр, быа хатар. Анал, сүрүн үлэтэ ол. Дьиэбитигэр элбэх оҕолоох ыаллар дьукаахтастылар да, син орун оннугар батан, бэркэ тапсан олордубут. Хастыы да ыал дьукаахтаһыыта, буолуох буолуохтааҕын курдук, сир аайы баар үгэс, кимнээҕэр бэркэ быр бааччы буруо таһаарынныбыт.
Доҕотторум Намыынаптар оҕолоро уонна Дьабадьы Хабырыыл уола Модьу, үөрэхтэрин дьыла түмүктэнэн, өтөхтөрүгэр кэлбиттэрэ. Хайа да үлэҕэ улахан көмө дьоно.
Баһыычаан бииргэ оонньуур оҕолордонон бэркэ табылынна. Урукку курдук наар миигин үлбүрүйэрэ тохтоото, сонун доҕоттордонон аралдьыйара үксээтэ.
Быралгы Ньукулай – дьиибэлээх-дьээбэлээх, элбэх саҥалаах-иҥэлээх, бэрт сэргэх киһи. Букатын мөлтөх, харалҕан харахтаах буолан, тугу эмит көрөөрү гыннаҕына, илиитинэн тутан, муннун анныгар даҕайан көрөр. Киһини кытары кэпсэтэригэр наар харахтарын кыаратан, тонолуппакка одуулаһар. Аҥаардас туттарыттан-хаптарыттан, үөннээх, дьээбэ сирэйиттэн да киһи күлүөн курдук киһитэ.
Үс Ньукулай – Маарыйа эмээхсин бииргэ төрөөбүт балтын уола.
Улахан Баһылай сир тиэрэр, оҕус сиэтээччитэ – мин доҕорум Модьу…
* * *
Күөл кытыыта лаппа кылдьыыланан, килээй муус уу ото быкпыт сиринэн дьөллөн, онон-манан буруу оҕолорун эргичитэн, күн сырамыттан кэбирээн, саркааҕыран, кылыгырыы суккураан курумуулаах киһини киллэрбэт буолан эрдэҕинэ, Ылдьаа күнүс үөмэн кустуу баран баран, Килтэбил диэн күөлтэн саанан ытан, хаһан да харахтаабатах дьикти кыылбытын өлөрөн аҕалла. Онтубут соҕуруу дойдуттан аҕалан ыыппыт андаатар диэн харамайдара ырбыыга устан ньолбойо сылдьарын ытан ылбыт эбит. Тула түһэн, илииттэн-илиигэ бэрсиһэ-бэрсиһэ, эргитэ-урбата көрүү-истии бөҕөтө буоллубут. Ыалбытын Дьабадьы Хабырыылы кытары ыҥыран аҕаллыбыт. Ордук оҕолор сүрдээҕин дьиктиргээтибит. Дьабадьы андаатар ордьойо сылдьар уп-уһун икки илин тиистэрин тыгыалаан көрдө: «Оту кэрбииригэр аналлаах быһыылаах, тоҕо сытыыларай, доҕор, күтүр киэнэ…» – диир. Түүтэ уп-уһун, кип-килэбэчигэс кылааннаах, атыыр андаатар эбит, иссиитин үгэнэ буолан ыыта-дьаара дыргыйан сүрдээх. «Мыыла сытын курдук…» – дэһээччилэр эҥин бааллар. Күтэргэ майгынныыр эрээри лаппа улахан. Биһиги көрдөхпүтүнэ: бурҕаа кутуругун хаптаччы үктээбиккэ дылы, абына-табына түүлээх, мунду уорҕатын курдук хатырыктаах кутуруктаах, кус киэнинии салбахтаах атахтардаах. Саҥа харахтыыр дьоҥҥо бэрт сонун харамай.
Өссө 1940 сыл, Саха сирин совпокомун булт хаһаайыстыбатыгар бэрэстэбиитэлэ алта уон андаатары аҕалан үөскэтэргэ Уйбаныап Охонооһой диэн дойдулаах киһиэхэ бодоччуот туттарбыт. Ол андаатардары Мастаах эбэ таһынааҕы Уодьаан диэн күөлгэ ыыппыттар. Сайын устата кэтээн көрбүттэр. Күһүнүгэр муус тоҥмутун кэннэ Куруотап диэн бэрэстэбиитэл тахсан ол ыыппыт харамайдара муус үрдүнэн барыта сэттэ уонтан тахса уйаны таһаарбыттарын аахпыт. Биирдии уйаҕа ортотунан сэттэлии андаатар диэн быһаарбыт.
Икки-үс сылынан саас, иссэр кэмигэр, уйатыгар сиҥэ уута киирэн, хара көппөҕө сиҥнэн, таска тахсан, бэйэтэ дьаалатынан мэнээктээн, от үрэхтэри бата устан тараадыйан, чугас эргиннээҕи эбэлэргэ хойуутук тарҕанан барбыт…
Ылдьаа булдун сүлбүтэ сыата диибин диэн, биир кэм бырдьайан олорор. Аны туран, бу харамайы сииллэр үһү диэн буолла. «Буолумуна, бачча сыалаах барахсаны, сиэн буоллаҕа…» – диир, билэр ахан былыргыттан аһаабыт аһын курдук, дьукаахпыт Быралгы Ньукулай. Ити гынан андаатар диэн ааттаах харамайбытын, иһин эрэ ылан баран, төбөлөрү майдары эмээхсин эһэ этэ буһарар, туспа тутан уура сылдьар алтан күөһүн түгэҕэр уулаан-хаардаан буһаран кэбистибит. Быралгы: «Сыата сүрүн, бачча үчүгэй аһы очоҕоһун кытары ырытан буһаран сиэххэ…» – диэбитин, саарыы түһэн баран буолумматыбыт: «Баҕар мас көтөрүн иһин курдук ап-аһыы буолуо…» – дэстилэр сорохтор.
Күөс буспутугар уоттан таһааран остуолга аҕалан хотордулар. Баһыычаан, омун-төлөн оҕо, үгэһинэн үлтү хаайан, сүрэхтээх быарын хастыы тартаран ылан, харса суох сиэн сэлибирэтэн иһэн эмискэ тохтоото, мах бэрдэрэн сирэйин эҥин араастаан мырдыччы тутунна, харахтарын үөһэ-аллара хамсатан үрүҥүнэн көрөн эрилиҥнэттэ. Бастакы омунугар хадьырыйан ылбыт куһуогун дьүккүк гынан нэһиилэ ыйыһынна… «Өөх!..» диэн төлө биэрэн өҕүйээт, таска сүүрэн тахсан, үктэлгэ умса түһэн сытан, куртаҕа тиэриллэн тахсыар диэри хотуолаата.
Киһи сытыгар да турбат аһа буолан биэрдэ. Кэлин билбиппит, андаатар икки буутун ыраас этэ эрэ сиэнэр харамай эбит этэ, ону билбэккэ Быралгы: «Мэйиитин баһан сиэниллиэ…» – эҥин диэн төбөлүүн, аһара баран, дьаар таһаарар былчархайдыын кытары күөстээбиппит. Эмээхсин буруолаан бургучуйа сылдьар күөһүн көтөҕөн таһааран, тиэргэн тас өттүгэр таҥнары тутан кэбистэ…
Бу түбэлтэ кэнниттэн сотору Лабааһап Уйбаан диэн биһиги эргин мэлдьи сылдьар боломуочунай куораттан тахсан иһэн, тохтоон дьиэҕэ киирбитин кэннэ халлаан ардаан баран сэллээбэккэ, ыалдьыт самыырга баттатымаары биһиэхэ хоммута. Онуоха кэпсэлгэ-ипсэлгэ сиэттэрэн билбиппит, Лабааһап быйыл саас хас да күөлгэ андаатар диэн харамайдары ыытыспыт дьонтон биирдэстэрэ эбит этэ. Андаатар туһунан, биһиги санаабытыгар, элбэҕи билэр киһи буолан биэрбитэ.
Кый ыраах соҕуруу дойдуттан улуу байҕалы уҥуордаан аҕалан ыыппыт кыыллара үйэтэ кылгаһын истэн баран бары да кэлэйбиппит. Баара-суоҕа үс-түөрт сыл эрэ олорор харамай үһү. «Па-па, оннук кылгас олохтоох сордоох хаһан биһиги аҕыс ыйдаах чэҥ муус кыаһаан дойдубутугар үөскүөҕүн, тэнийиэҕин…» – диэн Быралгы саба-сапсыйан кэбиспитэ. Боломуочунай: «Андаатарыҥ сай устата иккитэ төрүүр, уон биэскэ тиийэ оҕолонор, иккис төрүөҕэ ийэлэрин кытары кыстыыллар… Аны онтубут, ыкка дылы, оҕолоро харахтаныахтарыгар, борбуйдарын көтөҕүөхтэригэр диэри эмиийин үүтүнэн аһатар харамай…» – эҥин диэн, бэйэтэ көрөн чинчийэ сыппыт киһи курдук, үгүһү-элбэҕи кэпсээбитэ.
* * *
Соһуччу хассабыык кыыс аны Ылдьааҕа бэбиэскэ аҕалла. Биһиги киһибит этэ-сиинэ чөл, чэгиэн, онон сыыллыбата чуолкай, сэриигэ ыыталларыгар саарбах суох. Бэбиэскэҕэ өйүүн сарсыарда тоҕус чааска, Бүлүү байыаннай хамыссарыйаатын дьиэтигэр булгуччу баар буолуохтааҕа ыйыллыбыт, инньэ гынан Ылдьаа Айдаҥҥа баар балтын ааҕы көрсүбэккэ, бэл сонуокка сир тиэрэ сылдьар убайын Улахан Баһылайы да кытары быраһаайдаспакка, сонно тута хомунаат, манааҕатын быатын бобо тардан санныгар сүгээт: «Ыйбыт кэмнэригэр тиийэбин дуу, суох дуу», – дии-дии Балаҕаччылаата. Илдьит, ыҥырык эмискэччитэ бэрдиттэн, биһиги Ылдьаабытын ханна эрэ чугас үлэҕэ барар киһилии судургутук атаардыбыт, тыаһы иһиллээбит курдук туран хаалбыт дьонум итэҕэйбэккэ, «бу кырдьык дуо» диэбиттии, бэл сирэй-сирэйдэрин көрсөллөр. Ыалбыт Өлөксүөйэп Хабырыыл кэргэнэ Сөдүөрэ: «Баҕар тугунан эрэ дьиэктээн сыыйыахтара…» – диэн си буолуохтааҕар уоскутар.
* * *
Дэҥ, оһол киһи күүһүттэн-уоҕуттан, кыаҕыттан, үлэҕэ үөрүйэҕиттэн тутулуга суох, хаһан баҕарар тахсыан сөп. Быралгылаах көһөн күккүрээн кэлбиттэрин соторута, сарсыарда саҥа туран эрдэхпинэ, эбэм дьиэтин аанын нэһиилэ аһан, хаҥас ытыһынан агдатын аннын туттан, нэһиилэ тыын быһаҕаһа тыынан киирдэ.
– Айак-кыы… уу-уу… – диэмэхтиир.
– Хайа эбээ, хайдах буоллуҥ?
– Ынахпын ыан бүтэн баран тарбыйаҕы далга таһаараары гыммытым… Муоһа Суох оҕото түҥнэри көтөн, чоҥочоххо баран түһэн ойоҕоспун тоһуттум быһыылаах, бэрт куһаҕаннык тыаһаата, хоймостон хаалбыт…
Дьонум бары һуу-һаа буола түстүлэр. Настаа Огдооччуйалыын эмиэ долгуйа быһыытыйдылар.
– Төһө улаханнык ыалдьарый, оо дьэ… ыа дьэ… – диэмэхтииллэр. Өйөөн оронугар олороругар көмөлөстүлэр. Ырбаахытын арыйан эчэппит сирин көрдүлэр. Хайыы сах күөх баламах буолбут. Ойоҕосторо тостон искэ хоймостон киирбиттэрэ көрүөххэ сүөргүтэ сүрдээх.
Кыралар бары утуйа сыталлар, оҕолор уулара кытаанаҕа, биһиги киирэр-тахсар сүпсүлгэммитигэр отой да кыһаллыбаттар. Дьукаахпыт дьахтар, эргэ хотоҥҥо сылдьыбыт буолан, эбээ охторун көрбөтөх, эмээхсин оһоллонон баран ыҥыра да сатаабатах.
– Балаҕаччыттан биэлсэр аҕалыахха, дьаабы эбит, – Баһылай чыпчырынан ылар.
– Оннук… – Быралгы субу барыах курдук туттар.
– Мин, мин барыам… – эдьиийим Өксөөн сорудаҕынан ардыгар Балаҕаччыга сибидиэнньэ илдьэ баран кэлэрим, онон сылдьа үөрүйэх буолан быһа түһэн тыллана оҕустум.
– Чэ оччоҕо оҕо киһи эн да бар ээ, «оҕо атаҕа – ыт атаҕа» буоллаҕа, – Быралгы харахтарын кыаратан дьонум диэки көрөн ылар.
– Кытаат тоом… – Огдооччуйа эмиэ сөбүлэһэ оҕуста.
Мин иһиттим-истибэтим диэбиттии, ырбаахым таһынан халтаҥ соммун кэтээт, былааппын харбаан ылаат, илдьити тиэрдэ, быраас аҕала диэн ааттаан, сүүрэн тэбинэн хааллым. Мундулуҥдаттан «Калинин» аатынан холкуос соччо ырааҕа суох, сэттэ биэрэстэ. Саас буолан, онон-манан, оҥолох-чоҥолох халаан уута хоммута килэһэллэр, ынах этэрбэспин илитимээри устан санныбар сүгэн кэбиһэбин, киэҥ сиринэн тайаабыт, килээй уулаах сири аастахпына эмиэ анньынабын. Сыккыраан сүүрдэр от үрэхтэр салааларын, охтумаары хахыйахтартан тутуһан, дулҕаттан-дулҕаҕа ыстана-ыстана туоруубун…
Сирбин өр-өтөр гымматым, тэппит атахпын кубулуппакка тибигирэтэн Балаҕаччыга тиийэ оҕустум. Биэлсэр кыыс Валентина Чиэрэсэбэ балыыһа дьиэҕэ туспа хоско олороро. Саха бырааһа эдэр уол баара да хайа ыалга дьукаахтаспытын билбэтим, ол иһин быһа балыыһаҕа тиийдим. Киирбитим биэлсэр ыарыһахтарын көрө олорор. Нуучча кыыһа кэлбитэ баара-суоҕа икки сыл курдук буолбут эрээри, сахалыы хайыы сахха наадатын кэпсэтэрэ, киһини өйдүүрэ. Оттон сорох киһиргэс, дэрдэм майгылаах саха дьоно аармыйаттан, эбэтэр ханна эмит ыраах сирдэринэн тэлэһийэн, баара-суоҕа үс-түөрт сыл эрэ сүтэ түһэн баран дойдуларыгар кэллэхтэринэ, төрөөбүт тылларын төрүт «умнан» кэбиһэн «сору көрөллөрө». Кыргыдайга Кыҥнары Дьөгүөссэ диэн ааттаах киһи баара, соҕуруу куоракка бэтэринээр үөрэҕин бүтэрэн баран, сахатын тылын «умнан» кэбиһэн, Феодосия Кирилловна диэн учуутал кыыһы кытары куораттан дойдутугар тахсан иһэн, көлөлөрө атара сэлиинэн түспүтүгэр: «…Феодосия!.. Феодосия!.. Как это… Ну как это по нашенскому?… Ат бурдуур даа?!. Ат бурдуур даа?!.» – диэн ыйытан хойукка диэри күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр баран турар. Кыҥнары Дьөгүөссэ аҕыйах хонукка «тоҥон» баран, биир күн эмискэ «ирбит» сураҕа иһиллибитэ…
Мин дорооболостум, биэлсэр кыыска кэлбит сорукпун эттим. Илдьиппин истэн баран:
– Билигэн кэлээм… си-би-ли-гин… – диэн истэргэ олуона баҕайытык саҥараат, нөҥүө хоско сүүрэн хаалла. Бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, орто уҥуохтаах, бэрт сэргэх кыыс. Ону-маны олоотоомохтоон көрө-истэ турдахпына, үрүҥ халааттаах саха бырааһын батыһыннаран кэллэ. Мин туох илдьиккэ кэлбиппин быраас уол хат токкоолоһон ыйытта. Онтон хоһугар төттөрү киирэн, кыратык тугу эрэ суугуната-сааҕыната түһэн баран, суумка тутуурдаах тахсан:
– Бардыбыт, – диэтэ.
Бырааһым дьыралдьыйбыт уһун атахтарынан киэҥ-киэҥник хардыылаан хаамар, ол иһэн эбэм төһөҕө оһолломмутун, хайдах туруктаах хаалбытын ыйыталаһар. Кэлбитим курдук сүүрүө эбиппин да, бырааспын кытары аргыстаһаары, саппай уопсан кэнниттэн батыһан иһэбин. Бу сырыыга этэрбэстэрбин устубатым. Уулаах сирдэри ырааҕынан тумнан аастыбыт. Аргыһым бэйэбэр дылы ынах этэрбэстээх, илиитигэр туппут маҥан өҥнөөх суумката кыһыл кириэстээх, ол барыта миэхэ сонун көстүү.
Кэлбиппит эбэм оронугар сытар. Эр дьон уонна Огдооччуйа сонуоктарыгар барбыттар. Эмээхсини кытары Настаа уонна дьукаахпыт Маарыйа бааллар. Оҕолор таска оонньуу сылдьаллар. Киһи кэлбитин көрөн искэ киирээри гыммыттарын Быралгы кэргэнэ киллэрбэтэ.
Быраас халтаҥ сонун устан хортууһун кытары көхөҕө ыйаан кэбистэ, сонун иһинэн үөһэ эриммит үрүҥ халаатын түһэриннэ, тааска сылаас уу куттаран илиитин суунна, Настаа аҕалбыт ыраас сотторугар сотунна. Кыһыл кириэстээх суумкатын арыйан, туруйа сототун икки баһын хаптаччы сынньан баран тиэрэн кэбиспиккэ дылы, «иһиллиирин» таһааран, кулгааҕын даҕайан, эмээхсини эргитэ сылдьан, ытыһын сыһыаран илиитин көхсүн тоҥсуйа-тоҥсуйа, кичэйэн көрдө-иһиттэ.
Быраас эбэбин «чинчийэрин» сыныйа одуулаһан турдахпына Настааччыйа тарбаҕын төбөтүнэн санныбын таарыйан имнэммитигэр эргиллибиппэр:
– Аһаа, аһыы иликкин дии, аскын бэлэмнээтим… – диэн сэмээр саҥарда. Баарыын сарсыарда тураат да, остуолга олорбокко сорукка сүүрбүт киһи кырдьыга да аччыктаабыппын. Маарыйалаах кус буһарбыттар. Эмис кус бөтүөнүн мотуйа-мотуйа, быраас туттарын-хаптарын көрөн харахтарым онно. Настааччыйа эмээхсин атаҕар олорон эмиэ бэркэ сэҥээрэн көрөр-истэр.
Балаҕаччы бырааһа эбээ бэгэччэгин тарбаҕын төбөтүнэн баттаан сүрэҕин тэбиитин ааҕар быһыылаах. Онтон икки ытыһын дыргыл сыттаах испииринэн соттон баран эмээхсин ойоҕоһун сэмээр имэрийдэ-томоруйда. Маарыйа хаста да саҥа таһааран айакалаан ылла…
– Сүрэҕэ үчүгэй эбит, уҥа икки ойоҕоһо тостубут, онто искэ бэттибит, ол иһин олус ыалдьар, – уол суумкатын хасыһан, эмин-томун аттаран, суол-суол араартаан туох эрэ суулаахтары хаалларда. – Ыарыыта мүлүрүйэригэр… Сотору үчүгэй буолуоҕуҥ… – диэн быһыта баттыалаабыкка дылы быһаарда, ыйыы-кэрдии биэрдэ.
Быраас остуолга кэлэн киниэхэ бэлэмнээбит астарын аһаата: арыылаах лэппиэскэни, эмис кус этин сыа-сым курдук тутан сиэтэ, итии чэйи астына истэ. Үчүгэй аһы тото аһаан баһыыбалаата, онтон көхөҕө ыйаабыт таҥаһын таҥнан Балаҕаччытыгар барда.
Быраас тахсан барбытын кэннэ Быралгы ойоҕо Маарыйа:
– Ити тоҕо куһун этин сиэн баран «аһыы баҕайы эбит» диэтэ, сөбүнэн да соҕус туустаабытым ээ… – диэн улаханнык мунаахсыйан дьиэ иһинээҕилэри барыбытын күллэрдэ.
Эмээхсин быраас биэрбит эмин, арааһата, сиэбэтэҕэ быһыылааҕа: «Ити оҕо барахсаны омуммутугар таах ыҥырбыппыт… Дэҥ-оһол тахсар ыйааҕын мэлдьи куота көтөр уустук…» – диэн тугу эрэ ыла-ылбычча киһи өйдөөбөтүн саҥаран эрэрэ…
Кырдьаҕас киһи диэтэххэ, Маарыйа эмээхсин бэрт түргэнник үтүөрэн, өрүттэн хаалла. Бэйэтэ билэринэн, сатыырынан, хайа эрэ оту дуу, силиһи дуу итии ууга суурайан иһэрэ, түөһүн, ойоҕоһун бистэ-бистэ имэринэрэ. Сотору хотонугар тахсан үлэлээбитин курдук үлэлээн хачыгырайбытынан барбыта. Эбээ үчүгэйдик оһуор диэри, тарбыйахтары таска Быралгы кэргэнэ биһикки таһаартыыр буолбуппут, аҕыйах хонуктаахха диэри киһиэхэ өйөтөн турбут ньирэйдэр, дьирээлэһэн, өчөһөн түһэн хата сүрдээхтэр. Далга таҕыстылар да тэбиэһирэллэр: кутуруктарын өрө хорото-хорото, орулуу-орулуу сүүрүү-көтүү мааны.
Хайа да сүөһү Ынахсыт Айыыта арчылаатаҕына, үтүө хараҕынан көрдөҕүнэ эрэ этэҥҥэ турар. Сураҕын иһиттэххэ холкуоска уонна биирдиилээн кэтэх ыалга хастыы да тарбыйах тэҥинэн «аҕылыыр» ыарыы буулаан өлөллөр үһү. Биһиги тарбыйахтарбыт, Быралгы кэргэнэ этэринии, «таҥара көмөтүнэн» үһүөн этэҥҥэ сырыттылар. Маҥнай таска тахсыбыттарын утаата «сэргэ төрдүн уутун» иһэн кыратык сыптарыйа сылдьан баран кэлин саахтара хойунна. Ынахтар киэһэ хотоҥҥо киирэн аһыыллар, түүнүн искэ хоноллор, күнүскү өттүгэр куруук далга, көҥүл ыытыллан, күкүргэ симиллибит оту сиэн кирдиэхтэтэллэр. Кыһын хотоҥҥо тураннар самыылара, кыргыс үйэтин саҕанааҕы хоһуун хатырык куйаҕын курдук, лоһугураччы саах буолбут сүөһүлэр, таска тахсаат, дьаалаларынан маска-окко аалынан ырааһыран, түүлэрэ-өҥнөрө тупсан хаалла.
Сандал саас барахсан хайа да тыынар-тыыннааҕы дьэгдьитэр дьэҥкир салгынынан сайа охсор, ураты уһун тыынынан угуттуу кууһар. Хаар ирэн, сир харааран ийэ айылҕа барахсан, кыыдааннаах уһун кыһыны этэҥҥэ туораатым ээ диэбиттии өрө көтөҕүллэн, субу аҕай тыллаары, барыны-бары кэрэхсии кэтээн, сэргии иһиллээн сэгэйэн, өрө чөрбөйөн турарын курдуга… Арай олорор өтөхпүт арҕаа эҥээригэр, Килээҥкий уола Ыачай Ыкынаачай муҥнаах сэриигэ барыан иннинэ туттан иһэн хаалларбыт, өһүөтэ кээһиллибит ампаар дьиэтин холлоҕоһо, хаар, самыыр уута иҥэн, тыал-куус курдат охсон, эркиннэрин күн уота быһа сиэн хараарбыта аас-туор олох, сэрии ыар сыллара билигин да бүтэ, ааһа иликтэрин туоһулуурга дылыта…
Дьэрэмиэйэп таҥара – сааскы ыһыы үлэтин үгэнэ. Бурдук бааһыната күн аайы тиэриллэн хараардар-харааран, кэҥээтэр-кэҥээн иһэр. Биир булуукка икки оҕуһу көлүйэллэр. Дьабадьы Хабырыыл уола Модьу уонна Быралгы Ньукулай уола Килэки Болуодьа уһун күнү быһа оҕустарын сиэтэн сонуоктарын эргийэллэр. Онтуларыгар уолаттар көлөһүн күнэ аахсаллар. Киэһэ кэлэн, сылайдыбыт диэбэттэр, кыралары кытары тэбис-тэҥҥэ оонньууллар. Бырдах түһэ илик кэмэ буолан, бэйэтэ да үтүө күннэр турдулар.
Мин ынах хомуйа, мас сыыстыы сылдьан сонуокка киирэн сир тиэрэллэрин көрөбүн. Тимир булуук кыһын устата дьиппинийбит, силиһэ-мутуга суох сири сиирэ анньан ылан, өрө баһан таһааран тиэрэ быраҕар, нүөлсүйбүт буор сүмэһиннээх минньигэс сыта саба охсор… Саҥа тиэриллэн хараарбыт бааһынаҕа сылгы чыычаахтара түһэн сырсыакалаһаллар, кинилэргэ ханыы буолан хайа эрэ сайыІІы чыычаахтар тугу эрэ булан, итигэстээн сиэн, биир кэм тойтоҥолоһоллор, ыстаҥалаһаллар, ол быыһыгар дьохсооттоһон, боотурҕаһан да ылаллар.
Ньукуолаҕа киһи суола биллэр хаара түһэн баран сонно тута уулунна. Бурдук ыһыллан бүтээтин түһэ сырытта, онон саҥа ыһыллыбыт сиэмэҕэ туох да куһаҕана суох…
* * *
Быралгы Ньукулай дьээбэтинэн, дьиибэтинэн «баппатах» киһи этэ. Биир күн бааһынаттан эрдэ соҕус өтөҕөр кэллэ. Мин Баһыычааннааҕы кытары таска оонньуу сылдьыбытым. Арай, Ньукулай дьиэҕэ киирэн баран төттөрү таҕыста, сирэйэ-хараҕа турбут аҕай:
– Оҕолоор!.. Эбэҕит өлбүт!.. Хайдах көрбөккө сылдьаҕытый! – диэтэ.
Баһыычаан биһикки маҥнай утаа итэҕэйбэккэ таалан тура түстүбүт, онтон дьиэҕэ сүүрэн тиийэн, ааны сэгэтэн турар Быралгы хонноҕун аннынан көрбүппүт, арай, эбэбит эмээхсин оронугар сытар: айаҕын аппыт, быар куустубут, баттаҕа ыһыллыбыт уонна хамсаабат… Ити ыккардыгар Быралгы ситэ көрдөрбөккө биһигини үтүрүйтэлээн аанын саба оҕуста…
Мин Сыллыыр өтөҕөр дьоммор сүүрдүм, Баһыычаан ытаан марылыы-марылыы кэннибиттэн түһүннэ, ол иһэн туохтан эрэ иҥнэн, охтон «сарк» гыммыт тыаһын иһиттим… Киһи кыл түгэнэ кэм иһигэр элбэҕи да эргитэ саныыр, сүүрэн тыбыгырайан иһэн испэр, тоҕо эрэ, «эмиэ тулаайах хааллаҕым…» диэн санаа охсуллан ааста, сүрдээҕин ыксаатым…
Били Килээҥкий уола Ыачай Ыкынаачай дьиэтин муннугар тиийэн иһэн, Быралгы хаһыытыырын истэн, тохтоон, тыын быһаҕаһа тыынан аҕылаһа-аҕылаһа, кэннибитин хайыһан көрбүппүт: киһибит икки илиитинэн далбаатанан ыҥыртыыр эбит, бэйэтэ тиэргэн ортотугар турар:
– Кэлээҥ!.. Кэлиҥ!.. Эбэҕит тыыннаах эбээ-эт!.. – диэн ыһыытыыр.
– Ты-ты-ты-тыннаах диэтэ!.. Ты-ты-ты-тыннаах үһү!.. Эбээ тыыннаах диэтэ дии!.. – бу сырыыга, ыгылыйан кэлэҕэйэ эбии бэргээбит, ытаан сыҥыргыы сылдьар уолбун илиититтэн сиэппитинэн, аны төттөрү, муҥ көтүүнэн дьиэ диэки түһүннүм…
Тиийбиппит, Быралгы быарын тутта-тутта күл да күл…
Баһыычаанныын ааны эрчимнээхтик тэлэ баттаан дьиэҕэ көтөн түспүппүт: эбэбит оронун сыҥаһатыгар дьоройон, сэлии муоһа кырабыайкатынан, бэрт наҕыллык баттаҕын тараана олорор.
– Хайа тоҕойдорум, бу хантан бачча айылаах ыксаан, ыгылыйан кэллигит, ити Быралгы тугу хаһыытыыр?.. – диэтэ, биһиги сирэйбит-харахпыт турбутун көрөн, дьиктиргээн одууласта…
Бу турдахпытына Быралгы дьиэҕэ киирдэ, онто да суох кыараҕас харахтара букатын сүтэн хаала-хаала күл да күл.
– Ньукулай туохтан күлэр? – эбээ Быралгы уонна биһиги диэки көрүтэлиир.
– Ньу-ньу-ньукулай… куһаҕан… наһаа куһаҕан… – Баһыычаан сирэйэ-хараҕа улаханнык кэлэйбит көрүҥнэммит.
Мин хоргуппут, кэлэйбит киһи быһыытынан эмиэ Ньукулайы ахсарбатахтыы көрөн ылабын. Биһиги биирбит ытаан, атыммыт куттанан сирэй-харах да саппаҕырбыта сүрдээх буолуохтаах.
Быралгы күлэрин быыһыгар:
– Оҕолору дьээбэлээн… дьээбэлээтим… Дьэ сүүрэр да хаарахаттар эбит… – дии-дии, син биир күл да күл. Онтон уоскуйа түһэн баран биирдэ туохтан «иэрийбитин» кэпсээтэ.
Эмээхсин ону истэн баран:
– Хайдах буолаҕыный нохоо!.. Сүрүн да… оҕолоруҥ муҥнаахтары куттааҥҥын… Дьээбэҕинэн батыа суоххун дии, – эбээ тимир-тамыр курдук кытаанахтык саҥарбытыттан Быралгы, киһи эрэ буоллар, мулук-халык буола түстэ.
– Ээ… көннөрү, дьиибэрэн… – Ньукулай кэтэҕин тарбаммахтыыр.
– Көннөрү диэн… Аны нөйөн, итинник дьээбэлэммэт буол…
Быралгы мөҕүллүбүт киһи сиэринэн эмээхсин саҥарбытыттан куһаахарык дьүһүннэннэ, өрө тыынан баран, торукуо ыстаанын өрө тардына-тардына, суккун сонун алын бүүрүгэ тырыттыбыта илбиргэстэнэ-илбиргэстэнэ, остуолга кэлэн саҥата суох хончоҕорго чэй куттан истэ.
Баһыычаан биһикки, эбэбит икки өттүгэр ороҥҥо чуочаһан олорон, эмээхсин Быралгыны сэмэлиирин истэбит. Мин эбээ Маарыйаны, хайдах эрэ, сонуннук одуулаһабын. Сибилигин «өлөн баран тиллибит» эмээхсин ордук күндүтүйэн көстөр.
Баһыычаан кирдээх иэдэстэригэр харахтарын уута халыйан түспүтэ дьураа буолан ойууламмыт. Ону эбэм кэннинэн, уолбун чугаһата тардан, ытыһым кырыытынан сотон биэрдим. Билигин даҕаны өрө эҥсэн сыҥырҕаан, сыҥсыйбахтаан ылар…
Киэһэ Настааччыйалаах, үлэлэриттэн кэлэн баран, Быралгы бүгүҥҥү «дьээбэтин» истэн, эмиэ сэмэлээтилэр. Буруйдаах киһи тугу утарыа баарай, уоһун үмүрүҥнэтэн, мүчүҥнээн эрэ кэбиһэр…
Улахан Баһылай Мундулуҥдаҕа, Саамыга күөл ырбыытыгар туулаан быччыкыны, мундуну баһаам баһар. Ыалларбыт Намыынап Хабырыыл уонна Дьабадьы Хабырыыл эмиэ туулууллар, илим үтэллэр. Саас, «тураах быта» түһэрин саҕана, истэрэ-үөстэрэ биллэ хапчыйбыт ыттар ырбыы соботун бахсыгыраччы сиэннэр, букатын мөлбөһүйэн хааллылар. Онон «быгыы» балыгын ыттыын-кустуун, кууруссалыын дэлэгэйдик аһаан абыранныбыт. Көтөрдөр күн аайы сымыыттыыр буоллулар. Олорор күөлбүт Мундулуҥда эбэ барахсан собото ордук эмис. Сүөһү этин миинин испэтэхпит ыраатта, арай, Ньукуолаҕа оҕуспут төбөтүн сиэбиппит.
Саар Көстөкүүн таҥара күнүн диэки, тылбыйар кынаттаахтан ордук хойутааччылара, үөл кустан бастыҥнара, хайа да сааһыт долгуйа кэтэһэр көтөрө анды кэллэ. Биһиэхэ андылыыр киһибит суох. Баһылай сааламмат, оттон үөл кус бадараан көтөрүн курдук тиргэҕэ бэйдиэ иҥнибэт. Ыалбыт Хабырыыллаах бэрсэллэр. Эмис анды хоргунун халбыйан ылан чохоолго кутан баран, этин онно уймаан сиэтэххэ аһара минньигэс. Чууп (буор атах) диэн ааттыыр андылара улахан андыттан арыый кыра, кыната үрүҥэ суох буолар уонна атаҕа хап-хара. Улахан анды тумса кыһыл уонна араҕас өҥнөөх, ону кыргыттар кырааска оҥостон кумааҕыга уруһуйдууллар. Дьээбэлэнэн уостарын, иэдэстэрин бистэллэр. Мин Биэрэ иэдэһин анды тумсун кыһылынан биспитим, кыыһым, хайдах эрэ, дьикти баҕайы буолан көһүннэ. Эбээ ону көрөн:
– Оо, оҕом чээ баҕайы буолбут, – диэн сэҥээрдэ, күллэ.
Сылаас, луҥку күннэр үүнэннэр, дьиэ аана тэлэччи аһаҕас. Халҕаны анал быатыттан дьиэ эркинигэр чоройон турар тоһоҕоҕо баайан кэбиһэллэр. Баһыычааннаах «эр дьон» буоллахпыт буолан, ардыгар, Ыстапаанын кытары туспа бүгэн, бэйэлэрэ-бэйэлэригэр оонньууллар. Биһиги кыргыттар, дьиэттэн-дьиэҕэ бара-кэлэ, таска киирэ-тахса, сээкэйи бары гынан аралдьыйабыт. Ол сылдьан, арай, биирдэ көрбүппүт Биэрэ кыыс, кыргыттары үтүктэн, анды тумсунан сирэйин бүтүннүү: ордук чорботон иэдэстэрин, уостарын, дьабадьыларын үлтү ньаҕайдаан кэбиспит. Онтута доҕоор, били кэпсиир чөчүөккэлэрэ диэн баара дуо, атын дьабайыы. Кыргыттар күлүстүбүт аҕай. Бэл Баһыычаан, «кустуу бараары» мас саатын ыла киирэ сылдьан, Биэрэни көрөн саһыгыраччы күллэ.
Баһыычааҥҥа Улахан Баһылай мас саа оҥорон биэрэн турар, онтутун харыстаан, «сууйан-сотон» илдьэ сылдьар. Ол эрэн маҥнай утаа эрэ, аҕылыгар бэрийэ түһэн баран тохтообута, кэлин бултуур тэрилбит сонуна ааһан онно-манна мээнэ сытара үксээбитэ. Саа сороҕор итии чаанньыгы уоттан таһаарар көхөҕө, ардыгар атах тэбэнэр маска, аһара баран уот булкуйар үөттүрэххэ кытары кубулуйар. Онто хара хоруо буолан баран мултуллан турарын көрөн Быралгы:
– Хайа нохоо, Баһыычаан, сааҕын сотуоххун, уоһун иһэ ньоҕойдонон булдун табыа суоҕа, – диэн дьээбэлиир.
Быралгы, уола үлтү хаайбытыгар, кыараҕас харахтарынан кыҥыы-кыҥыы кыһан кыладыйан, Ыстапааҥҥа эмиэ мас саа оҥордо. Ыстапаан олус чөкө оҕо, саатын мэлдьи оронун баһыгар ууран кэбиһэр, мээнэ ханна түбэһиэх бырахпат, «бултанаары» гыннаҕына эрэ ылар.
Кыра уолаттарга ох сааны оҥорботтор, сэрэхэдийэллэр, аны ону-маны тобулу ытан, тэһэ сүүрдэн кэбиһиэхтэрэ, эбэтэр сүөһүнү, ыты эҥин аҥаабыллаан дэҥниэхтэрэ диэн. Арыый да улааталларын кэтэһэллэр.
Баһыычаан куул ботуоҥкатын толору «кустуур». Дьиэҕэ киирэн «булдун» эбэтигэр биэрэр. Улахан Баһылайы үтүктэн дьоһуннаах аҕайдык туттар. Эбэтэ оҕотун «булдун» состуок иннигэр сүөкүүр, онто: баһа суох манчыык элээмэтэ, эмэҕирбит ат адаҕата, хатырык-итирик эҥин буолар.
– Оо, оҕом барахсан баһаамы бултаабыт. Маны киэһэ, дьэ үчүгэйдик ыдьырыччы буһаран сиэхпит ээ… – диэн эмээхсин күө-дьаа буолар.
Быралгы ону көрө, истэ олорон:
– Ити дьон бултарын буһаран сиэтэхпитинэ бүгүҥҥүлээх эрэ буолар инибит, – дии-дии кыараҕас харахтарынан Баһыычааны кыбытан одуулаһар.
Баһыычаан куруук бултуйар буолбатах, санаата түспүт, кыыһырбыт кэмигэр кураанах ботуоҥкатын киллэрэн оһох кэннигэр эбэтэр муннукка кыыратар.
– Хайа нохоо, кус көппөтө дуо бүгүн?.. – Быралгы син биир уолу хаадьылыыр.
Биһиги киһибит маҥнайгы «байанайдаах» саата уһун үйэлэммэтэҕэ, тэлгэһэ таһыгар мээнэ бырахпытын хайа эрэ ынах ортотунан булгу үктээн баран эбиитин үрдүгэр холлон кэбиспит этэ. Ол эрэн, Улахан Баһылай сотору саҥа сааны оҥорон биэрбитэ. Саа силигин ситэрэн бэл ыстыыктааҕа, уруккутунааҕар таһы-быһа ордуга. Быралгы этэринии, уол ботуруона бүтэр түбэлтэтигэр, булдугар ыстыыгынан түһүөхтээх…
* * *
Күөл кэриитинэн, сэлэлии үүммүт бөдөҥ хатыҥнаах сиринэн сэмээр хаама сылдьан эбэбин кытары чэрии хомуйабыт. Сааскы сир уутун тото испит хатыҥ чараҥ сытыы чыпчырхай сыбыдах лабаатын үнүгэһэ, хайыы- сах, хайа баран күөх сэбирдэх сэмээр быган, сараччы баран бөдөҥөөн сиккиэр тыалга суугунуу тыаһыыр, биир кэм долгулдьуйа, күөгэлдьийэ хамсыыр. Саҥа тыллан, собо тылын саҕа улаатан эрэр күп-күөх сэлибирэс сэбирдэҕи туттахха сыстаҥнас…
Чэриини чэй гынан иһэбит, эбээ эмээхсин этэринэн, искэ-үөскэ эмтээх үһү. Онно-манна чэрии лоппоруттан харааран турарын көрдүбүт да, кыра, чохороон сүгэнэн логлу охсон ылабыт, сорох чэриини киһи быһаҕынан кыайан хоҥнорбот, таһа эрэ бытарыйан кэлэр, оннук кытаанах, чиҥ буолар. Олус үөһэ үүммүт чэриини ыттан ыла сатаабаппыт.
Айдаҥҥа ыал эрэ барыта чэрии, хатыҥ үөһэ хомуйар буоланнар, чугас эргин чараҥнары, күөл кэриилэрин тордоон бүтэрэллэр, онон ырааҕынан тайаан сырыттаххына биирдэ эрэ булумньуланаҕын. Оттон манна аабылаах хатыҥ тыа эрэ дэлэй, дьиэбит таһыттан соччо тэлэһийбэккэ хомуйабыт. Ардыгар эр дьон эмиэ сорук оҥостон тыаҕа тахсан чэрии тоноон киирэллэр.
Булумньубутун сыалыһар тириититтэн тигиллибит утакааммытыгар хаалыыбыт. Утакааны сүгээччи мин, эбэм чохороонун кыбыммытынан чэрии көрдөөн уҥа-хаҥас олоотоомохтуур. Маарыйа эмээхсин хаһан да тайах мастаммат, арай кутаҕа тыыраахы сымыыттыы киирэригэр эрэ ураҕастанара.
