скачать книгу бесплатно
Кыраһалаах Маанчыкка бэҕэһээ киэһэ сиэбит собобут уҥуоҕун, уулаан-хаардаан таһааран, анал иһиттэригэр кутуталаатым. Биһиги дьиэҕэ киирэрбитигэр ыттар туркуларын аттыгар аһаан бахсырыйа хааллылар…
Үөрэҕэстэммит били кыһан кырылатан улахан тимир нэлэгэргэ өрөһөлөөн баран, амтанын билэн сэмээр сии-сии кэпсэтии-ипсэтии салгыы барда. Уһуннук сүтэн баран, киэҥ, чиэски сирдэринэн тэлэһийэн кэлбит булчут дьоммут сэһэннэрин истэн түүн хойукка диэри олордубут. Бииртэн-биир сэһэн-сэппэн, кэпсээнтэн кэпсээн салҕанан, ситимнэнэн бара турар…
Ылдьаалаах биир күн урут сылдьа илик ыырдарынан бэрт киэҥ сиринэн тайаан, түһүүлэригэр чугаһаан иһэн мунан быстарбыт булчуту булбуттар. Киһи от үрэх кытыытыгар сытара үһү. Хайыһара суох, тоҥуу хаары оймоон иһэн охтубут. Хабырыыллаах табалара сиргэнэн, таныыларын тардырҕата-тардырҕата өрө ханарыйан чинэккэлээбиттэр, ыттар тиийэн сытырҕалыы-сытырҕалыы ыйыласпыттар. Туркуттан түһэн умса сытар киһини эргитэн көрбүттэрэ саха эбит, хараҕын нэһиилэ көрөн тугу эрэ саҥаран үлүгүнэйэ сатыыра үһү да, тоҥон, тыла булдьуйан, биир да тылы киһи иилэн ылан истиэн курдугу эппэтэх. Арбаҕаһа, ньылбата суох аҥаардас халтаҥ сонунан эбитэ, саата, сүгэһэрэ эмиэ суоҕа үһү. Ылдьаалаах туркуга сытыаран балааккаларыгар аҕалбыттар. Билбэт булчуттара биһиги дьоммут үүтээннэриттэн соччо ырааҕа суох сиргэ быстаран охтубут. Тимир оһох балаакка иһин сонно тута «үрэн» кэбиспит. Эрэлэ букатын эстэн сыппыт киһи, дьон түбэһэ түһэн булбутуттан үөрэн, эр ылан, хамсанан-имсэнэн кэлбит, эһэ үөһэ суураллыбыт итии чэйи иһэн, сылыйан тыла дьэ өһүллүбүт. Эт-хаан өттүнэн чэгиэн, бөдөҥ-садаҥ киһи буолан, тымныйбыта охсон салгыы ыалдьан хайаан сытан хаалбатах. Иэдэстэрин уонна хаҥас илиитин эрэ кыратык иһэлиппит. Охтубутун кэннэ Ылдьаалаах сонно тута булан уонна халыҥ былыттаах, нуһараҥ күннэр тураннар киһи хата улаханнык үлүйбэтэх. Ол булчут, Хаҕын киһитэ, Бөһөх Бүөтүр диэн эбит. Бултуу иккиэ буолан эмиэ табанан тахсыбыттар. Бөһөх сир кэринэ сылдьан үрэх иһигэр саһыл олугар чааркаан ииппит… Биир күн табаларын тэйиччи баайан баран, хайыһарын кэтэн, били чааркаан уурбут сиригэр чугаһаан иһэн ыраахтан көрбүтэ, дьэ эбэтээ, баай хара тыа сэдэхтик түбэһэр маанылаах харамайа уот кыһыл саһыл иҥнэн өрө мөҕө олороро үһү. Саһыл киһи сыбдыйан иһэрин көрөн, тыын былдьаһыгар өлөр мөхсүүтүн тилигирээбит. Биир түгэҥҥэ тимир чааркаан чыба кулугутуттан төлө ыстаммыт. Икки бууттаах чааркааны соспутунан куотан субуруҥнаабыт. Уһуннук мөхсөн ыарыыланан бэрт мөдөөннүк ойуолуура эбитэ үһү. Бүөтүр ону сырсан добуоччу ыраах барбыт. Чааркаан чээҥкээйилээх саһыл ыт мунна баппат ычыкынын иһинэн, куобах ороҕунан куотара эбитэ. Күүстээх бууттаах чааркаан буолан уҥуоҕун тоһуппут, хаан таммалыыра киһи иннигэр хойуу тыа быыһынан, оол курдук көстө-көстө, көөчүктээбиттии көп кутуругун соһон мөлбөрүҥнүүрэ үһү…
Бөһөх Бүөтүр кыттыгас бииргэ бултуур киһитинээн, Баһылай Кирииллин-Чаампара диэнниин, Лииндэ салааларын, Чигди үрэхтэрин бата сылын аайы бултууллара эбитэ.
Саһыл ситтэриэхчэ ситтэрбэккэ, сылбах бүтэйдии күөрэ-лаҥкы сууллубут, хаһан эрэ өрдөөҕүтэ улахан уот сиэбит, куобах уоһа адырҕаналаах сиринэн иннигэр бардар-бара турбут. Бөһөх туоһапкатыгар уонча ботуруоннааҕынан ыппыт да таппатах. Саатын уоһун иһэ мууһуран хаалан отой сыыһан кэбиспит. Уот кыһыл саһыл Чигди үрэҕиттэн тахсан аны Сэбирикээн диэн үрэҕи сыыйан барбыт. Саһыл да өлбөт үөстээх, булчут да, сырыыны-сылбаны сылдьыбыт киһи диэтэххэ, кыра оҕоҕо дылы баламаттык батар, ньоҕой майгылаах киһи буолан биэрбит. Кирииллиннээх ити үрэххэ урукку эргэ үүтээннэрэ баара, кэлин атын сиринэн ыырданан ол эргин сылдьыбатахтара хас да сыл буолбут, Бөһөх «онно тиийэн баран төннүөм» дии санаабыт… Арай туран, тыаһы иһиллээбит курдук иһийэ чуумпуран турбут халыҥ былыттаах халлаан, эмискэ куугуначчы тыалырбыт. Сааппас түһэр чинчилэммит. Сотору күүстээх тыал күүһүн-уоҕун ылан атын аҕайдык силбиэтэммитинэн барбыт, ити-бу көстүбэт, хойуу хаар түһэн үллүктээбит… Быыһа-арыта суох халыҥ былыт саба бүрүйэн, күн киирэн, тута хараҥаран хаалбыт. Тыал эбии сэтэрээн буурҕаҕа кубулуйбут. Бөһөх Бүөтүр бу сылдьан, ый, сулус көстүбэт буолан, соҕуруутун-хотутун, туһаайыытын, хайысхатын кыайан торумнаабакка мунан хаалбыт, үүтээн мантан чугас буолуохтаах диэн үрэх сүнньүн тутуһан хаама сатаабыт да булбатах, аны ол бутукаайдана сылдьан, өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, аҥхалаат сиргэ хайыһарын тоһуппут. Бөһөх дьэ ити курдук иннин-кэннин билбэт буола таһы-быһа харааччы мунан хаалбыт. Сирэйин хоту мээнэ бадалайдаабыт… Түүн харыйа сыбар иһигэр киирэн кулуһун оттон хоммут… Нөҥүө да күнүгэр тыал ытыллара, хаар түһэрэ тохтооботох, халыҥ былыт биир кэм боруоран, нүһэрэ ыаһыран турара үһү. Бүөтүр эргэ үүтээнин көрдүү барбатах. Бэйэтин сылыктааһынынан «маннык бардахпына Чигди үрэҕин хайаан да булуохтаахпын…» диэн үлүбээй үнүөхтээбит. Хайыһара суох киһи халыҥ хаарга отой сир өппөтөх. Ахтатынан хомураҕы икки хонугу быһа кэһэн, бырда быстан охто сыттаҕына Ылдьаалаах булбуттар…
Бөһөх Бүөтүр ити курдук хайдах муммутун кэпсээбит. «Табаларым бааллан хаалбыттара, бөрөлөр түбэһэ түһэн тардыахтара…» диэн, биир кэм ол санаата үһү. Ылдьаа: «Сарсын сарсыарда эрдэ туран барыахпыт, билигин утуйан сынньан…» – диэбитигэр үс хонугу быһа хараҕын симпэтэх булчут, сылааска уҥуоҕа ууллан, сылаата таайан утуйбут… Ол эрэн саҥа муннулара тыаһаан эрдэҕинэ ыттар үрбүттэр. Хабырыыл туран чүмэчи умаппыт, бары уһуктубуттар, ити ыккардыгар туркулаах табалаах киһи тохтуур тыаһа иһиллэн баран, кэлэн балааккаҕа киирбит. Киирбит киһи Бүөтүрү көрөн саҥа аллайа түспүт: «Хайа, бу киһи манна кэлэн сытар эбит дуу… – соһуйуу-өмүрүү бөҕөтө буолбут, – мин сиргэ быстаран туома өллөҕө диэтим ээ, тибии-тибэн, суолуҥ-ииһиҥ ханан да суоҕа, болдьообут курдук буурҕатын оҕото…» Суол хайа сылдьааччы, түүҥҥү ыалдьыт, Бөһөх бииргэ бултуур доҕоро Кирииллин Баһылай эбит.
Сарсыныгар Бөһөх биһиги дьоммутугар улаханнык махтанан баран, кыттыгас доҕорунаан бултуур ыырдарыгар, үүтээннэригэр барбыттар.
Ылдьаалаах Баһылай тоҥ бил этин мэтийэ-мэтийэ кэпсээбит биир кэпсээннэрэ итинник. Аны арҕахтан тыатааҕыны «таһаарбыттарын» туһунан кэпсээбиттэрэ бэйэтэ туспа дьикти сонун. Эһэ арҕаҕын Кыраһа булбут. Ону биир күн оҥостон тиийэн иккиэн бултаабыттар. Арҕах айаҕын титирик бысталаан бүөлээн баран иһигэр ытан өлөрбүттэр, Ылдьаа киирэн, мас ытыртаран «томторуктаан», соһон таһааран астаабыттар. Сүрдээх эмис атыыр эһэ эбит, балааккаларыттан соччо ырааҕа суох сиргэ арҕах хастыбыт.
– Маанчык да үөрэниэх быһыылаах, Кыраһа курдук улаханыгар, кыратыгар барытыгар дьоҕурдаах, – Ылдьаа сүөгэй үүттээх хойуу чэйи иһэ-иһэ ытын хайгыыр. – Ытылла илик эһэҕэ, бүө маһын быыһынан, арҕаҕы өҥөйө сытан үрэн моргуй да моргуй, соһон таһаарарбытыгар тиистэһэн эҥин сүрдээх… Кыраһа – өйдөөх ахан ыт, мас көтөрө олорорун көрдөҕүнэ эккэлии-эккэлии киһиэхэ сыстаҥныыр, ыйылыыр, оччоҕо көтөр олорорун көрбөккө да иһэн тохтоон, таба көрөн ытан ылаҕын. Сорох ыт улары сырса сылдьан үрэр үгэстээх, олорбут маһын тарбыыр, инньэ гынан, көтүтэн кэбиһэн отой бултатааччыта суох.
Ылдьаалаах Хабырыыл сэһэннэрэ-сэппэннэрэ элбэх. Хойукка диэри ирэ-хоро кэпсэтэн баран биирдэ утуйдубут…
Сарсыҥҥы күнүгэр түүлээх бэрийиитэ буолла. Бултаабыт тииҥнэрин сүлэ-сүлэ тоҥорон аҕалбыттар, атын да түүлээхтэрин оннук дьаһайбыттар. Сүлүллүбүт тииҥи, инчэҕэйин ис гынан тиэрэ-тиэрэ, кытахха симэн тоҥороллор. Иһит туоллаҕына ириэрэн, хоҥнорон ылаллар уонна дьууҥҥа суулаан мунньан иһэллэр. Балаакка тимир оһох сойдо да тымныйбытынан барар, ол иһин сорох булчуттар сиргэ түүлээҕи хатарбаттар, элбэҕэ да бэрт. Саҥа дьыл эрэ иннигэр бултаабыт түүлээхтэрин аҕалан, хатаран туттараллар, таарыйа ыһык, өйүө ылан бараллар. Дьахталлар саба түһэн таҥастаһаллар, онон түргэнник бэриллэр. Тииҥи киэптээбэккэ, «тумсуттан» маамыктаҕа тиһэн, дьиэ иһигэр хатараллар. Бэлиэлээҕи айаҕынан сүлэн киэптииллэр…
Тыатааҕыларын түүрүллүбүт тириитин ириэрэн баран, таска таһааран эркиҥҥэ тиирэн хатара ыйаатылар. Сааскы сайа охсор чэбдик салгыҥҥа хаппыт ойуурдааҕы «арбаҕаһын» Ылдьаа маҥнай соҥоһоонноото, онтон куобах тириитин курдук ньылыбырыар диэри илиитинэн имитэн баран, тэллэх гынна. Үөһүн ийэлэригэр биэрдилэр: атыырын киэнэ дьахтарга, тыһытын киэнэ эр киһиэхэ улахан эмтээҕэ былыр-былыргыттан биллэр.
Тээтэкээннэрин этин буһардылар, күөскэ баппаҕайын кытары уктулар.
Маарыйа эмээхсин:
– Тоҕойуом, күөскүн эргит эрэ, – диэбитигэр, уһун уктаах хамыйаҕынан түөрэ баһан булкуйа турдахпына, арай үүт-үкчү киһи илиитин курдук эһэ баппаҕайа адаарыйан тахсан кэлбитигэр соһуйан дьик гына түстүм. «Һук!..» диэбиппин истэн эмээхсин сонньуйан ылла. Кыылбыт этин сиирбитигэр сиэри-туому тутуһан «хоок!..» дии-дии айахпытыгар утаарабыт. Ол аата «эн эккин биһиги сиэбэппит, суор сиир…» диир үһүбүт, оччоҕо тээтэкээн киһиэхэ өстөммөт диэн өйдөбүл баар.
Булчуттар сонуннарын истээри хас да хонугу быһа ааммыт сабыллыбата, Айдаҥтан анаан-минээн кэлэн көрсөн бараллар. Тайахтарын этиттэн, балыктарыттан, сөп-сөп өлүүлээн, түҥэтэн бэристилэр.
Ылдьаалаах түүлээхтэрин Балаҕаччыга илдьэн лааппыга туттардылар.
* * *
Кулун тутар төһө да силлиэлээх, тибилгэннээх, эмиэ да курас, дьэҥкир дьыбар аргыһынан кубулҕатырдар, халлаан сылыйбыта лаппа билиннэ. Ахсынньы саҕаланыаҕыттан кырдьаҕастар «күөл уута көөнньөр» сорохтор өссө «сытыйар», «эргэрэр» диэннэр, ыаҕаһынан ууну баһары тохтотоллор, анньыынан муус алларан, ону тымтайга сүгэн тахсан ууланабыт.
Таска сылдьан мөскөйбүт мап-маҥан хабдьылар тэлээрэ көтөн ааһалларын күн аайы көрөбүн. Күөл тумуһахтарын көмнөхтөрө суйдаммыт, хойуу үөттэрин лабааларыгар хатанан олорон үнүгэстээн үссэнэн, аһаан ыбыгыратан солото суох буолаллар. Ылааҥы, чуумпу күн дьэргэлгэн ирбинньиктэнэ оонньуур. Сымнаҕас үрүҥ хаарга хаамсар ыалыкылар дьэргэлгэҥҥэ олус бөдөҥөөн көстөллөрө туһугар дьикти көстүү.
Улахан Баһылай талаҕы иэҕэн, хабдьы туһаҕын иитэригэр уллуҥах оҥортуур. Кыл хатан туһахтыыр, күн аайы иккини-үһү ылар, ардыгар кураанах да кэлэрэ ханна барыай. Ол эрэн үксүн илии тутуурдаах, өттүк харалаах буолар. Хабдьы – ырыган куобах курдук уу судураакы мииннэммэт, мэлдьи да астык амтаннаах, бэрт минньигэс эттээх көтөр. Дэлэҕэ да ыалдьыбыты түргэнник атаҕар туруораары мас көтөрүн этинэн, миининэн хатаҕалыы сатыахтара дуо.
Уһун күнү быһа таһырдьа салгыҥҥа үлэлээн букунайар дьон сирэйбит килэрийэ хараарда. Баһылай: «Мантан ынтах ыт-кус өттө баҕас салгыны да «хабыалаан» өннөнөр баҕайыта…» – диир.
Халлаан сылыйан Баһыычаан наар таһырдьа оонньуур үгэстэннэ, бэл Биэрэ кыыс, бойбоччу таҥнан баран, убайын кэнниттэн тооторуйан тахсан уһун күнү быһа тэлгэһэ иһигэр сээкэйи бары бодьуустаһан саарыыр. Киэһэ өссө кииримээри кирдиэхтэнэр.
Ынах уулуур ойбонун, тибии тибэн кэбиһэн, көрдөөн нэһиилэ булабыт, ол сылдьан атахпытын сиикэйгэ да уган ылыы баар…
Ый ортотун ааһыыта эбээ эмээхсин сарсыарда хотонуттан киирэн халтаҥ сонун уста туран:
– Соҕотох туллук кэлэн далга чөкөллөн олорор. Бэриэтчит туллук кэлбит быһыылаах, көрөөрүҥ эрэ, аҕыйах хонугунан туллук бөҕөтө буолуо, – диэтэ. Маарыйа эмээхсин эппитин курдук сотору саас илдьиттэрэ туус маҥан туллуктар чубугураспытынан бардылар. Биир халыҥ үөр кэнниттэн иккис үөр кэлэн эбиллэн иһэр. Таска таҕыстахха өтөҕү эргийэ көтөр кынаттарын тыаһа биир кэм суугунас.
Эбээ эмээхсин үс хос кылы хатан туһахтаан, хаптаһын сирэйин быһах төбөтүнэн хайа анньа-анньа, онно кыбытан ытаһалаан доҕуур оҥордо, онтон үөрэнэн биһиги бэйэбит эмиэ доҕуур оҥостон бодьуустастыбыт. Ыалларым оҕолоро: Морууса, Маарпа, Модьу уол буолан бары бииргэ сылдьабыт. Доҕотторум оскуолаларыгар барбыт кэмнэригэр туһахтары Баһыычаанныын көрөбүт, сир уларытан төттөрү-таары бэрийэбит. Иҥнибит туллуктары эргэ хотоҥҥо, күкүр иһигэр мунньабыт. Киэһэ оҕолор оскуолаларыттан кэлэллэрин кэтэһэн аартыгы манаһабыт, дьиэҕэ киирэ-тахса доҕуурдарбытын кэтиибит. Маарпалаах кэллэхтэринэ, улаханнык бултуйбут дьон быһыытынан омуннуран кэпсии-кэпсии, бултаабыт туллуктарбытын көрдөрөбүт, бары үллэстэбит. Күн уһаан халлаан хойукка диэри имнээх, онон киэһэ борук буолуор, лаппа хараҥарыар диэри кыбыынан, далынан, хотон үрдүнэн тэлэкэччиһэбит…
Доҕотторум барахсаттар, оол курдук, айан суолун аартыгыттан тахсан, халыҥ көмнөх саҕынньахтарын устубут, сытыы чыпчырхай лабааларынан хаалбыт чэчир хатыҥнар быыстарынан күлүкүччүһэн, тиритэн-хорутан, тиэтэйэн-саарайан ахан, хаамар-сүүрэр ыккардынан иһэн: «Аа-наа!.. Аанаа!.. Биһиги иһэбээ-эт!..» – дэһэ-дэһэ салгыы сүүрэн туораахтанан кэлэн саба түһэн көрсүһэллэрэ кэтэһиилээх түгэн…
Сааскы өттүгэр өтөхпүт оҕолоро өрөбүллэригэр эрэ буолбакка, көлөлөөх көһүннэҕинэ, хаһан баҕарар кэлэн бараллар…
Муоһа Суохтааҕы үөскэ үүрэн киллэрэн ойбоҥҥо уулаталыыбын. Ойбон мууһа кыһыҥҥытын курдук дөйө тоҥмот, хаар типтэҕинэ төрүт да сиикэй буолар, чоргу да күҥҥэ чараастык чарчыйар, анньыынан биирдэ астыІ да тэстэр, сөп буола-буола оһоору гыннаҕына куйуур ойбонун курдук хайаан да куодаланар. Алларан курдурҕатан баран, мууһун сүүрүнэн ыраастаан кэбиһэбин. Тула өттө сүөһү халтарыйбатын диэн модьоҕолонор, ону ойо охсумаары сэрэнэн туттабын. Ойбонум «тиэргэнэ» ыраас баҕайы күрдьүүлээх. Анньыы, сүүр куруук хайыҥҥа анньыллан үөскэ тураллар. Боруохтара мууһурдаҕына сэмээр «топ-топ» тоҥсуйан, тэбээн ыраастыыбын. Киэҥ ойбоҥҥо хас да сүөһү холкутук кэккэлэһэ туран уулууллар. Ардыгар харсыһан хачымахтаһаллар, онон уулаан бүтэллэрин кэтээн, кэтэһэн турабын. Харса суох дьирэҥкэлэһэн үтүрүһэ сылдьан аны ойбоҥҥо түстэхтэринэ да көҥүл, бэйэтэ да киэҥ киэлилээх ойбон. Сүөһүлэр бытарҕан тымныы саҕанааҕы курдук уулуу охсоот, «оҕолоох суордуу» төттөрү хотонноругар түһэллэрэ тохтоон, халлаан сылыйан, нэһирэн, сүрэҕэлдьээбиттии аат эрэ харата ыадаҥнаһаллар.
Муоһа Суох минньигэс баҕайытык сэмээр сыыйан уулуурун сэҥээрэн көрөбүн. Маҥнай омурда туолуор диэри сүүгүнэччи оборор, онтон куолайын «кулк» гыннаран дьэ ыйыстар. Хас ыйыртаҕын аайы «биир буолла… икки, үс, түөрт, биэс…» диэн ааҕабын. Сотору ынаҕым аҥаар муостаах саллайбыт төбөтүн өрө көтөҕөн тулатын атын аҕайдык, кыраҕытык сыныйбыкка дылы көрүөлэнэр, айаҕын чамырҕата-чамырҕата туора-маары салбанар. «Тыын ылар» быһыылаах. «Бытыгыттан» хоруоҥка курдук ып-ыраас дьэҥкир уу чоккуруур, онтон эмиэ хат нэмийэн салгыы уулуур. Үрүҥ ас бастыҥынан хатаҕалыыр ынахпыт барахсан, Муоһа Суох, мунна күлтэйэн, иһэ тэскэйэн киһи күлүөн курдук быһыылаах-таһаалаах… Сотору сүөһүлэр уулаан бүтэн бары хотоннорун диэки субуһаллар. Аара баран иһэн сыарҕаттан от тохтубутун сииллэр. Саас барахсан күүһүн-уоҕун ылан иһэрэ лаппа биллэр, салгына ырааһа, чэбдигэ, күн сарпа сарадах сып-сырдык сардаҥаларынан угуттуу тыгара астыга сүрдээх. Үрдүк кырдал үөһэ турар дьиэлэр оһохторун титирик урааларыттан үрүҥ торҕо буруолар күөх халлааҥҥа өрө сыыйыллан тахсан уҥа-хаҥас күөгэлдьийэ тураллара кэрэтик көстөр. Ыттар үрэн ньаҕырҕаһар саҥалара иһиллэр…
Ый бүтэн эрдэҕинэ Кыра Баһылайтан сурук кэллэ. Буоста таһааччы хассабыык кыыс аҕалла, суругу киниэхэ бэйэтигэр аахтардыбыт. Дьиэбитигэр төрдүөйэхпит эрэ, дьоммут үлэлэригэр. Дьиэҕэ хаалааччылар түөрэ үөрэҕэ суох дьоммут. Сурук ис хоһооно маннык:
«Убаастабыллаах дьонум бука бары дорооболоруҥ. Туох-хайдах олордугут? Настаа Огдооччуйаҕа суруйтарбыт суругун туппутум. Ылдьааны хата баччааҥҥа диэри ыҥыра иликтэр эбит дии. Ийэм өлүөр дуо?.. Баһылай тыатыттан тугу тыыппалаһар? Оҕолор этэҥҥэлэр ини? Бу балтым Өксөөн суругун тутаат, аахтараат да тута сурук суруйтардым… Холкуос үлэтин-хамнаһын онон хата сиһилии билэ сытар киһибин.
Кыһыл Аармыйа, субуотка иһитиннэрэринэн, күн аайы саҥаттан саҥа сирдэри, куораттары ылан кимэн киирэн иһэрин бэйэҕит да истэ-билэ сылдьар инигит. Өтөхпүттэн, дойдубуттан кэлэр сурук күндү да буолар эбит.
Мин иһим ыалдьан госпитальга сытан таҕыстым, билигин доруобуйам үчүгэй. Манна аҕыйах саха баар. Биир кэлэр, атын барар. Саҥа билсиэх-көрсүөх курдук буолан истэхпитинэ тус-туһунан биригээдэлэргэ араартааннар, ыыталааннар тэйсэн хаалабыт.
Чэ манан мин кылгас суругум бүтэр. Этэҥҥэ буолуҥ. Аныгыс сурукка диэри.
Суруйда уолгут Баһылай. Эһиги хайаан да суруйуҥ.
18. 12. 43.
Үс муннуктаах сурук, аҕыйах этиилээх да буоллар, бэрт күндү буолан биэрдэ.
– Харандааһынан, үчүгэй баҕайы буочардаах киһиэхэ суруйтарбыт, ааҕарга киһи эрэйдэммэт, – диир хассабыык кыыс. – Үнүр Баһылаайаптар уоллара Куолаттан сурук кэлбитин ааҕаары, оо, эрэйи да көртүм ээ. Муҥнаах сыыһата, алҕаһа да элбэҕэ…
Биһиги Баһылайбыт, үөрэҕэ суох буолан, киһиэхэ этэн суруйтардаҕына эрэ сурук ыытар киһи.
* * *
Күннэр-хонуктар эмиэ ааһан истилэр. Сааскы күн уһун, ол эрэн бииртэн биир түбүккэ аралдьыйан ону билбэккэ да хаалабын. Таһырдьа хото сылыйда, киһи-сүөһү тэпсибит сирэ быһа сиэһэн, тэлгэһэ иһигэр чалбах таҕыста. Далга, кыбыыга уһун кыһыны быһа тохтубут от сыата хараарбытын, туллуктарга ханыылаһан, ымыылар, чооруостар түһэн итигэстээн сии-сии, кинилэр эмиэ саас кэлбититтэн үөрбүккэ дылы, чыбыгыраһа-чыбыгыраһа, төттөрү-таары сырсыакалаһаллар. Хотонунан, далынан уһуннук сырыттахха ынах этэрбэс бэллэйэн хаалар, киэһэ сирэй оһох суоһугар ыраахтан сырайан сараҕадытабыт, ардыгар тыаллаах күн салгыҥҥа да ыйаан тэйгэтэн куурдабыт.
Биир күн Саамыттан Мундулуҥдаҕа сылгыһыт уолаттар икки атыыр үөрүн аҕалан хаайдылар. Сиэллээх Уола диэн сур өҥнөөх атыыр уонна Кыыллай Маҥана диэн үүт маҥан атыыр үөрдэрин көҥөнсөн, былдьаһан охсуһан бурҕачыстылар. Орулуу-орулуу харса суох кииристилэр: табыйсыы, логлорута ытырсыы, эргичис гына-гына тэпсии киэнэ кытаанаҕа. Бэйэлэрэ да аһаҕас турар хааччах тыа иһинэн барбыт «уоруйах кынатын» бата кэлэн бииргэ киирэн хаалбыттар. Уолаттар араара сатаан көрдүлэр да кыаллыбата, хайа да атыыр тахса охсон биэрбэтэ. Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар сиэллэрэ, кутуруктара ыһыллан олорор, өрө тура-тура, күөннэринэн түсүһэ-түсүһэ силиктэһэллэр. Туйах тыаһа лап-лачырҕас, тиис тыаһа лап-лаһырҕас…
Биир түгэҥҥэ Кыыллай Маҥана чугуруйан иһэн ласпайбыт кэтит самыытынан түөрт мастаах боотулу бүтэй үөһээ икки сиэрдийэтин тоҕо түһэн кэбистэ. Ити түгэни даҕаспытынан Сиэллээх Уола эргийэ түһээт, икки кэлин атаҕынан тэбэн кууһуннарда… Тыас тыаһа бүтэҥитик тас гынан хаалла, онно көрбүппүт Кыыллай Маҥанын илин уҥа атаҕын сотото ортотунан тостон тиэрэ баран, отой туспа эргийэн хаалбыт, чооҥкутун уҥуоҕа тириитин тэһэ көтөн тахсан кылбайбыт, хаан бөҕөтө ыраас хаарга ыһылла түстэ…
– Оо, атаҕын тоһутта!.. – уолаттар бүтэй иһигэр ыстанан киирдилэр. Кыайбыт атыыр охтубут атыырга чугаһаабата: сиэлэ, кутуруга ыһыллан, уйуһуйбута ааспакка, бүтэйи кыйа сүүрэ сырытта, ол эрэн түгэн булан, охтон баран үнүөхтүү сытар атыыры кэлэн сытырҕалаан көрөттөөтө. Ону үүрэн ыыттылар.
Кыыллай Маҥана да, Сиэллээх Уола да иккиэн көлүллэр атыырдар этилэр. Бэдэрээккэ, бурдук таһыытыгар сылдьан бараннар соторутааҕыта ыытыллыбыт сүөһүлэр. Быһыылара сымнаҕас сылгылар эрээри ыҥыырданан мииниллибэттэрэ.
Сылгыһыттартан биир уол Айдаҥҥа сугулааҥҥа көтүтэ охсон кэллэ. «Бэтэринээр, Маппый Дьаакынап, куоракка барбыт, Өксөөн дьаһайан кэбиһиҥ, ааҕын кэлин да оҥоруохпут диэтэ…» – диэн эттэ. Кырдьыга да атаҕа тостубут сылгы аны хаһан сүөһү буолуой. Кыыллай Маҥана төһө да бэдэрээккэ сырыттар куҥнаах эбит. Уолаттар этин тиэйэн Айдаҥҥа илтилэр, ону холкуостаахтарга көлөһүн күнүн суотугар абаанса түҥэттилэр.
Баһыычаан атыырдар охсуһалларын көрөн улаханнык салынна. Маҥнай бүтэй аттыгар туран чугастан көрдө. Онтон маҥан атыыр бүтэйи үлтү түспүтүгэр куттанан, куотан кыапарыйан кэлэн, тэйиччиттэн, ыраахтан кыҥастаста…
Ыраах ыырдаах айаҥҥа ат, таба; дьиэ таһыгар, мас, от тиэйиитигэр оҕус – бастыҥ көлөлөрбүт. Бэдэрээт аттара (уончалыы ат) ыраах Дьокуускай куоракка бардахтарына бэрт өр буолан баран биирдэ эргиллэллэр. Суол устатын тухары анал дьаамнар бааллар. Көлөлөрү онно сынньатан, аһатан ааһаллар. Оттон дьаам аттара хас симиэбийэ аайы атын аттарынан солбуллаллар. Бэдэрээккэ наллаан соҕус сылдьар эбит буоллахтарына, дьаам сырыыта суһал, кудуччу буолар. Буоста, сээкэй ыксаллаах дөкүмүөн, отчуот барыта дьаамынан таһыллар, боломуочунайдар эмиэ онон тиэстэллэр. Дөкүмүөн барыта чуолкай, лоп бааччы, биэстии хоно-хоно саҥа сибидиэнньэ кэлэ-бара турар. Дьаамсык да, бэдэрээччит да бэйэлэриттэн ыһыктаналлар, өйүөлэнэллэр. Симиэбийэҕэ сылаас дьиэҕэ хоноллор. Дьаамнаах киһи кинилэри оргуйбут уунан, аттарын отунан хааччыйар. Көлө сууккатааҕы нуормата – буут от, ону «аһыыка атаҕа» ыйааһыҥҥа чуолкай ыйаан биэрэллэр.
Дьаамҥа сорохторо оҕолоох-уруулаах, дьиэ кэргэнинэн, кыһыннары-сайыннары олохсуйан олорор ыаллар үлэлииллэр. Сайын бэдэрээт аттара сиир отторун кинилэр оттууллар. Онтуларыгар туспа көлөһүн күнэ аахсаллар. Солбуллан хаалбыт аттары сылы эргитэн көрөллөр-истэллэр. Сайын ыҥыыр атынан ыраах айанныыр ордук сылаалаах, аны оІоойутун, бырдаҕын, күлүмэнин оҕото сыттаҕа.
Кыһын туркулаах табанан тамайа көтүтэр сыыдам, түргэн, ол эрэн табаны саҥаттан-саҥа лабыкталаах сирдэринэн көрөн-истэн мэччитэр бэрийээччигэ бадьыыстаах. Хастара ыытыах иннинэ чэҥкээйилэниллэр, бөрө мэнээктээбит дьылыгар биир туспа кыһалҕа, кыыл ыһыа, тардыа диэн кулуһун отто-отто, утуйбакка түүннэри сүпсүгүрэллэр, онтон да атын иирбэҕэ-таарбаҕа түбүгэ үгүс…
Холкуос сүөһүлэрэ, өссө кулун тутар саҕаланыаҕыттан, биирдиилээн төрөөн барбыт сурахтара иһиллибитэ. Оттон биһиги ынахтарбыт муус устарга утуу-субуу тарбыйахтаннылар. Маҥнай эрдэ батыллыбыт Муоһа Суох оҕус тарбыйахтанна, кини кэнниттэн Кучур ханан да атын өҥө суох мап-маҥан тыһы ньирэйи төрөттө, ол иһин Маҕантык диэн ааттаатыбыт. Туҥуйбут эмиэ тыһы томуйахтанна, сарсыарда эмээхсин хотонугар тахсыбыта саҥа төрөөбүт тарбыйах хайыы-сах атаҕар туран дыабахаччыйа сылдьара үһү, ол иһин Дыаба диэн ааттаатыбыт. Сылгы да, ынах да сүөһү хайаан да анал ааттаналлар, ити ыкка эмиэ сыһыаннаах. Дэлэҕэ да «аата суоҕу айыылар арчылаабаттар» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Ынахтарбыт аҕыйахтыы хонугунан быысаһыннаран кылбар баҕайытык, этэҥҥэ оҕолоннулар. Ынахсыт Айыыһыта мичик гыннаҕына төрүөх тахсар. Былыр-былыргыттан саас сүөһү төрөөтө да тутахтык олорор ыал дьэ кэҥээн күн диэки көрөр, уот диэки хайыһар. Оттон туҥуй ынах төрөөһүнэ, сүөһү эбиллиитэ үс бүк үөрүүлээх. Маарыйа эмээхсин саҥа төрөөөбүт ынаҕын сиһигэр сылаас уу кута-кута, муос ытык угунан кутурук өттүттэн саҕалаан имэрийэ-имэрийэ алгыыр:
Хороҕор муостаах
Хотун ынах буолаар,
Үрүттээх астаах
Үтүө ынах буолаар,
Төрөл төрүөхтээх
Төһүү сүөһү буолаар!..
– диир, ити кэннэ бургунас үүтүн, бастакытын, түөрт эмиийин үстүүтэ тардан сиргэ ыыр, онтон дьэптэркэй, киэҥ сүмэлээх, үүттээх ынах буоллун диэн аны өссө көҥдөй сүүтүк иһинэн тыктарар. Уоһаҕынан алаадьы сырдьыгынаталлар. Дьоро киэһэ үүнэр.
Настааччыйа хотуттан кэлбит буолан сүөһүгэ тутуһуллар сиэри-туому билбэт. Оттон Огдооччуйа бэл сүөһү алгыһын этэри кытары сатыыр. Кини кэпсииринэн сорох кырдьаҕастар холбуу тутуллубут тымтыктары уматан, саҥа төрөөбүт туҥуй ынах сиһин устун барбах охсуолаан таптайа-таптайа алгыыллар үһү. Онтон кир-хох сыстыбатын диэннэр сүгэнэн туйаҕын охсуолууллар эбит.
Эбээ эмээхсин хотонуттан киирбэт да буолла, күн солото суох. Уоһах алаадьытын астына сиэтибит. Кэлин синньээн ыаппакка да турбут ынахтар аны күҥҥэ түөртэ ыаналлар. Муоһа Суох уонна Кучур үүттээхтэр, оттон Туҥуй соччо үүтэ суох, кыра баҕайыны ыатар, ону эмээхсин: «Сорох сүөһү иккис, үһүс төрөөһүнүн кэннэ тобуллааччы…» – диир. Тарбыйахтар үҥүлүйэ-үҥүлүйэ ходуччу эмэллэр. Маарыйа ыабыт үүтүн киллэрэн чабычахха кутан икки-үс хонукка үгэххэ туруорар, онтон чараас анал хамыйаҕынан халбыйан сүөгэйдиир. Сүөгэйин сороҕун ытыйан арыылаан, уутун ыган, таптайан баран таска таһааран туспа иһиккэ мунньар. Онтубутуттан кыра-кыралаан киллэрэн лэппиэскэбитин умунуохтаан сиибит. Арыыбыт уутун иһэн кэбиһэбит. Эмээхсин күөрчэхтиир, көбүөрдүүр. Күөрчэх киһи айаҕар киирдэҕинэ симэлийэ ууллан хаалар, минньигэһэ сүрдээх, үрүҥ астан биир ураты бастыҥ аспыт. Собо сиэн баран мэлдьи суоратынан «баттатар» үгэстээхпит. Эмээхсин суораты сиидэҕэ кутан уутун сүүрдэн сүүмэҕин хаалларар, ону күөрчэххэ холбуу ытыйан биир туспа ас оҥорон аһатар.
Төһө да арыт-ардыгар тиийиммэт-түгэммэт олоххо сылдьыбыппыт иһин, биһиги, оҕолор улаханнык быста-ойдо ыалдьыбаппыт. Салгына ырааһа, чөл айылҕа барахсан мэлдьи арчылыы, араҥаччылыы турара улахан сабыдыаллаах. Аһылыкпытын да барытын айылҕабыт тугу бэрсэринэн аһаан эрдэхпит. Онон эт-хаан, өй-санаа өттүнэн чэгиэн-чэбдик буоларга ол суолтата улаханын эбээ эмээхсин мэлдьи ахтан, санатан аһарар. Кырдьаҕас дьоҥҥо кыра тумуу-сөтөл, хархах, дьарҕа ханна барыай. Оҕолор бэйэлэрэ сыыһа-халты туттан, сыгынньах сылдьан тымныйан, дэҥ, сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмит ыалдьаллар, ол эрэн дөбөҥнүк, чэпчэкитик аһардаллар. Маарыйа бэйэтэ отоһуттуур, үксэ үүнээйинэн оҥоһуллубут араас эмэ-томо элбэх. Ылдьаалаах бултаабыт ойуурдааҕыларын үөһүн уура сылдьан, быһаҕынан кыра-кыратык кыһан, ууга суурайан иһэрдэр…
Саҥа төрөөбүт тарбыйахтар аҕыйах хонугунан түүлэрэ-өҥнөрө ордук тупсан моторуһан хааллылар.
Сүөһү, хотон, дьиэ ис-тас түбүгүттэн быыс-арыт ордоруннар эрэ эбээ эмээхсин наар иистэнэр дьарыктаах. Сурдьа Баһылай аҕалбыт куобаҕын тириитин мунньан иһэр. Табысхаан «арбаҕаһынан» арааһы бары тигэр. Мин эмээхсинтэн үөрэнэммин куобах тириитин бэрт түргэнник, ньып-ньылыбырас гына имитэн кэбиһэр буоллум. Маҥнай убахтыырбар үөрүйэҕэ суохпуттан тарбахтарым сылайаллара, онтон сотору нэмин табан сатаатым. Эбээ куобах уорҕатын аттаран, өрбөххө сирийэн, сонно уһаппакка, аҕыйах хонук иһигэр сып-сылаас суорҕан тигэн кэбиһэр. Аны тыһын аттаран кулгаахтаах, куондардаах бэргэһэни, кутуругун тиһэн моойторугу (урут тииҥ кутуругунан эрэ моойторук тигэллэрэ буолуо дии саныырым), бырыынчыктаан аттаран, «баттаҕынан» сэлиэччик иһэ кытары тигэр. Маарыйа эмээхсин – табысхаан тириититтэн тугун даҕаны хаалларбат, сыыска-буорга түһэрбэт, уус тарбахтаах, бэрт кичээҥи иистэнньэҥ.
Эбээ эмээхсин, били мин ийэбэр дылы, тарбаҕар лаппа кыахтаах, төһө да сааһырдар, чиргэл күүһүн ыһыктыбакка сылдьар, бэл кинитээҕэр буолуох эдэрдэр кыайбаттарын кыайар, сатаабаттарын сатыыр. Таба, тайах тыһын соҥоһооннуу-соҥоһооннуу эт илиитинэн имитэн этэрбэс, курумуу тигэр. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ, Улахан Баһылай оҥорбут сытыары мас талкытыгар, солбуһа-солбуһа, ынах, сылгы тириитин имитэн хоҥкулдьуһуу бөҕөтө. Таба тириитин талкыга баттаныллыбат: кэдэрээни, соҥоһоону туттан илиинэн имитиллэр. Эбээ ынах тириитин ыыһаан куска кэтиллэр уу боруонньатын тигэр, үлэх быһыытынан дьоҥҥо иистэнэр. Тииһинэн ыстыы-ыстыы анньыбыт сиигэ эриэ-дэхси оһуор курдук дьэрэлийэр. Сиигинэн уу өтөн киирбэт, оннук бигэ, тупсаҕай тигиилээх. Ынах иэнин иҥиирин сыыйан, ньилбэгэр хатан, иннэҕэ батар гына сап хаттыгастаан, онон хам тардар. Ол хайа да өрбөх сапка тэҥэ суох бөҕө…
Халлаан хас да хонукка балдыгыраччы ириэрэн, айан суолугар бадараан-идэрээн таҕыста. Дьиэ үрдүгэр нуһараІ хаара үллэччи түспүтэ, бэл, түүн тэстэн чоллургуур. Саҥа кэлбит тураах саҥата ахтан баран истэргэ үчүгэйэ сүрдээх, ол эрэн сотору сонуна ааһа оҕуста. Күнүс күн сытыы сардаҥалара үрүҥ хаартан тэйэн, дьиэттэн таҕыстахха, киһи хараҕын чаҕыл сырдыгынан саатырда оонньууллар. Туллуктар, халыҥ үөр буола сылдьан баран, хоту, төрүүр-ууһуур сирдэригэр, туундараларыгар айаннаан, баран-кэлэн симэлийэн хааллылар. Хордоҕой күөл кытыытын, тыа кэриитин дулҕата халыҥ хаар анныттан хараара быган көстөн таҕыста. Түүҥҥү тоҥот үрдүнэн моҕотой кутуругун хоротон сүүрдэ, доҕор көрдөөн төттөрү-таары сыбыытыыр, онно-манна угуйар саҥата иһиллэр. Чалбах, уу-хаар элбээн, мас-от ирэн көппөйө көөнньүбүт сыта сааскы сииктээх сөрүүн салгыҥҥа холбоһон, эти-сиини, сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр. Дэгиэ тыҥырахтаахтар баһылыктара, сойуо тумустаахтар тойонноро боруллуо көтөр кэлбитэ ыраатта, уйатын хаардаммыта быданнаата, үрдүк өтөх суон муҥурах тиитигэр суодаллан олорон өйүө гынан кэлбит туллуктарын кыҥастаһар, иччилээх аҕайдык таҥалайын тыаһатан чамырҕатар.
Сылгыһыт уолаттар хааччахха хаайбыт сылгыларын сэлээтилэр. Сэлээбит сиэллэрин, кутуруктарын мунньаллар. Эмээхситтэргэ үллэрэн холкуоска көнтөс, ынах быата хаттараллар. Саас сылгы түүлүүр, ону кырыаччынан тараан ылан лааппыга туттараллар. Аны сорох атастаһыкка кэлбит бэлиэтэммэтэх сылгылары уонна убаһалары барыларын, ийэлэриттэн туспа арааран кыбычаалга хаайа-хаайа, бэчээт ууран дьэрэлиттилэр. «Свердлов» холкуос ууһугар Дарайыы Киргиэлэйгэ «С» буукубалаах бэчээти оҕустарбыттар. Онтуларын кулуһун оттон кытарда-кытарда сылгы өттүгэр баттаан, чуучугураччы сиэтэн бэчээттииллэр. Бэлиэтэммит убаһалары ийэлэригэр холбуу-холбуу, далтан таһаартаан ыыталаан иһэллэр. Быйылгы кыһыны, хаһыыта үчүгэй буолан, этэҥҥэ туораабыттар. Кыһын ойбоҥҥо киирэ сылдьан күөл кытыытын хаарын хаһыйа тэбэн көрдөххө, күөхтүү тоҥон будьуруйбут от өрө ытылла түһэрэ, маннык дьыл сылгы абыранар. Күһүҥҥүтэ да куһаҕана суоҕа, айылҕа барахсан алыс ардаан, муус килиэ гына тоҥорбокко, уһуннук, күүскэ тымныйан баран кыстык хаарын түһэрбитэ. Онон сылгыга, маныытыгар да үтүө күһүн ааспыта.
* * *
Ыам ыйын саҥатыгар дьиэбит анныгар, сылгы хаһыытыгар тахсыбыт ньалыар ууга эрдэлээбит икки көҕөн кэлэн түспүттэрин көрөн, ыалбыт Намыынап Хабырыыл, хатыйыы күрүөнэн хаххаланан, үөмэн киирэн атыырын ытан ылла, тыһытын сыыһан кэбистэ.
Киэһэ өтөхпүт эр дьоно, Улахан Баһылай тимир күрдьэх уктана олордоҕуна кэлэн, күнүскү көҕөттөр тустарынан табах тардан бусхата-бусхата кэпсэттилэр. Биһиги, оҕолор, дьоммут сэһэргэһэллэрин сэҥээрэн истэбит, күн уһаан, сылыйан, көбдөҕү киэптии толорор сааскы көй салгын үчүгэйэ бэрдиттэн хойукка диэри тастан киирбэппит.
Намыынап көҕөнү сыыспыт абата билигин да ааһа илик:
– Кэлэн түһээ ини, ытан ылыллыа, – диир.
Баһылай күрдьэҕин угун кыҥаан көрө-көрө:
– Маҥнай тыһытын ытыаххын, оччоҕо саҥа кэлбит атыыр көҕөн баҕас доҕоругар кэлэн түһүө этэ буо, ханна барыай, – диэн Намыынап абатын-кыһыытын эбии күөртүүр.
– Холбоһон олорор курдук этилэр ээ, санаабар ытааппын кытары иккиэн тас иэннэринэн таралыс гына түһэргэ дылы гыммыттара…
– Курдук диэн… Суос сымыйаны үөтэ олорор, хоһулаабыта да биллибэт… Сааскы бастакы көҕөнү өлөрбүт киһи аатыраары долгуйан, халыкынайан хаалан да сыыста ини, – Өлөксүөйэп Хабырыыл уҥа дьабадьытын чэрин хамсатан күлэ-күлэ Намыынабы хаадьылыыр.
Өлөксүөйэп Хабырыылы, истибэтигэр, Дьабадьы Хабырыыл дииллэр. Хос аатыттан өһүргэнэр. Оҕо сылдьан, саха ууһа охсубут аҕатын быһаҕын туппутунан состуоктан ыстанаары сыыһа туттан сытыы биилээххэ дьабадьытын тэлэ түспүт. Онтон ылата Дьабадьы Хабырыыл диэн «сүрэхтэммит».
– Ээ, киһини суустаама доҕор, – Намыынап, илиитэ салҕалаан, кыайан эрийбэккэ тохпут табаҕын хат, саҥалыы кутта-кутта хардарсар.
Мохуорканы бары саппыйаҕа куттан илдьэ сылдьаллар. Мин Намыынап Хабырыыл дьэрэкээн ойуулаах саппыйатын кэрэхсээн одуулаһабын. Саппыйаҕа адаархай муостаах таба ыстанан эрэрэ маҥан сабынан анньыллан ойууламмыт, таба анараа өттүгэр уһуктара хаардаах очуос таас хайалар уонна күн тахсан кылбайан өрө тэмтэйбитэ көстөр.
Дьабадьы Хабырыыл киэнэ оһуора-майа суох, лаҕыай курдук киртийбит, сыалыһар тириитэ саппыйа.
Улахан Баһылай табаҕы төрүкү тардыбат эрээри, өрө хантайан, хойуу табах буруотун, таныытын хамсатан, сытырҕалаан ылар:
– Аам, тоҕо бэрдэй, табах барахсан сыта, – диэмэхтиир. «Эмиэ да дьикти кэмэлдьилээх киһи» мин испэр дьиктиргии саныыбын.
– Мантан инньэ көтөр биллэн барыа, хомурах куһа хайыы сах кэллэҕэ ити… Кырдьык да сылгыһыт уолаттар Саамыга уонна Барчалыырга хаастары көрбүттэр үһү.
– Кимтэн иһиттиҥ? – Баһылай ыйытар.
– Баарыын күнүс кулун кээспитин харайа Чампый кэлэн барта.
– Ханнык биэ? – Намыынап туоһулаһар, кэпсэтии атыҥҥа көһөр.
– Быралгы МаІан биэтэ…
– Кырдьаҕас биэ тоҕо кээһэрэ буолуой ити…
– Тэптэрбитэ дуу, туох буолта дуу…
– Уолаттар үнүрүүн үүрэллэригэр сүүрдүбэтилэр ини.
– Эс, ону баҕас билэр дьон ини, буос биэни тиэтэтэ сырыттахтарай, аньыыны баран, – Намыынап уолаттарыгар эрэнэрин биллэрэр. – Эдэр оҕолор эрээри такаллыбыт дьон. Тыккаай Ньукулай обургу сүбэлээн-амалаан, ыйан-кэрдэн, билбэттэрин да билэр, сатаабаттаран да сатыыр гынаттыыр оҕонньор буолуо ээ, арааһата.
– Бээ-бээ… тыһы көҕөнү хайдах-хайдах сыыстым диэтиҥ этэй? – Дьабадьы амыдайын Хабырыылы хат хаадьылыыр. Эр дьон күлсэллэр…
– Бу да киһини… – Намыынап холку майгылаах муҥутаан дьээбэҕэ-хообоҕо кыһаллыбат. – Дьэ ити тыһы көҕөнүнэн уһун сааһы быһа суустуур, сордуур эбит… – табахтаан бүтэн, саппыйатын быатын бобо тардан суккуй сонун сиэбигэр чөкө уктан кэбиһэр, эбиитин сиэрин ситэрэн таһыттан таптайан көрөр.
Дьоммут өссө да ону-маны дьиэ эргиннээҕини баллыгыраһа түһэн баран тарҕастылар…
Сарсыныгар Намыынап Хабырыыл, Ынаабы күөлүгэр бурдук сонуогун көрө-истэ бара сылдьан, биир дьоһуннаах хоҥор хааһы өлөрөн кэллэ. Уонча хаас Ынаабы бааһынатын анныгар, сылгы хаһыытыгар тахсыбыт ууга түһэн олороллоругар үөмэн киирбит. Үөмээйитэ соччо суох буолан хаастар киһи бэрийэн иһэрин көрөн, тэһииркээн көтөн тахсан бараннар эргийэн, саа ылар-ылбат сиринэн, син тэйиччи соҕуһунан ааһан ньулуһан истэхтэринэ икки төгүл ытан, күөрэтэн, биири таппыт. Хааһа буоллаҕына сүрэхтэтэн, тэлээрэн тиийэн ойуурга суугунас көмүрүө хаарга чөм түспүтүн, ыта суох буолан, уһуннук көрдөөн баран булбут.
Иһирик ардах түһэ-түһэ, күөл иэнэ хараара иһийэр, уу чуумпу, луҥку түүннэр сатыылаабыттарыгар, тылбыйар кынаттаах, хотоҕой куорсуннаах ууһа тоҕо анньан түркүннээн кэллэ… Күнүс онно-манна бүтэҥитик бүллүргүүр саалар тыастара иһиллэн барда. Мундулуҥда эбэ илин-арҕаа от үрэхтэрин баҕарахтарыгар тахсыбыт киччим ууларга, киэһээҥҥи үөл-дьүөл борукка, хара буорах хойуу буруота үрүҥ тунах курдук унаарыйа сыыйылынна…
Улахан Баһылай сааламмат. Ылдьаа, Маҥан Халдьаайыга холкуос саҥа хотонун маһын кэрдиитигэр баран, суох. Ыалларбыт Хабырыыллаах кус бэрсэллэр. Үлэ быыһыгар, күнүс үөмэн, баһаамы өлөрөллөр.
Бадараан көтөрө лаппа кэлбитин, дөйө тоҥмут көлүйэлэр, көрдүгэттэр туркулара уу анныттан түөрэҥэлэһэн тахсыбыттарын кэннэ Баһылай, үгэһинэн, тиргэлээтэ. Эбэбэр көмөлөһөн күннэтэ кус үргэһэбин, кэлиҥҥи кэмҥэ аҥаардас собонон эрэ аһыы сылдьыбыт дьон, аны эмис куһу эрэ күөстэнэр буоллубут… Бу күһүн идэһэ гынан туттубут борооскуларын төбөтүн Ньукуолаҕа сиэрилэр уҥучах түгэҕэр түһэрбиттэринэн сытар.
Сааскы ыһыы үлэтин түбүгэ күн аайы күөстүү оргуйар. Өксөөн «өлөр да солото суох». Холкуос бэрэссэдээтэлэ киһи үлэтэ «хабарҕатынан».
Бастакы Күүлэт сириттэн Сөкөр Сахаар диэн тимир ууһун аҕалан булуук, боромньу абырахтаттылар. Сөкөр Сахаар – биллэр-көстөр, ыҥырыкка сылдьар тимир ууһа, нэһилиэктэри, холкуостары кэрийэн үлэлиир. Дарайыы Киргиэлэй Сахаарга илии-атах буолан көмөлөһөр. Чахчы дэгиттэр уус сэдэх, онон иккиэн да ыҥырыкка сылдьар дьон…
Тимир ууһун балаҕана күнүн аайы күөрт уотун сырамыттан ип-итиинэн илгийэр, балта тыаһа хара сарсыардаттан лыҥкыныыр. Ыһыы үлэтин сэбиттэн-сэбиргэлиттэн ураты атын да иирбэ-таарба кыра үлэ уустарга элбэх…
