Altunsaç

скачать книгу бесплатно

Altunsaç
Qurban Səid

Adı Avropada XX yüzilin 100 ən çox oxunan yazarları siyahısına düşmüş Azərbaycanın emiqrant yazıçısı Qurban Səidin (bu, Məhəmməd Əsəd Bəyin ikinci təxəllüsüdür) «Altunsaç» romanının süjeti həyata Şərq-Qərb baxışının toqquşmaları və ziddiyyətləri üzərində qurulmuşdur. Tarixi qaynaq və məlumatlarla zəngin olan bu romanı müəllif özünəməxsus bir üslubla alman dilində yazmışdır.

Qurban Səid

Altunsaç

Kitab Çərkəz Qurbanlının əziz xatirəsinə ithaf olunur

ÖNSÖZ

MÜƏMMALI ƏSƏD BƏY VƏ SİVİLİZASİONLAR SAVAŞI

öncə müəllif haqqında

Əsəd Bəy … Həm də Leo Noissumbaum, Qurban Səid. Parlaq, istedadlı, eyni zamanda faciəli şəxsiyyət. Həyat və yaradıcılıq yolu bugün də müxtəlif ölkələrdə kütləvi informasiya vasitələrinin və oxucuların diqqət və ehtiramını qazanmış insan, keşməkeşli tale. İnternetdə latın qrafikasında Essad Bey adı ilə öz saydları, informasiya qaynağı var ki, bu da azərbaycanlı yazıçının, Bakı yetirməsinin dünya şöhrətindən xəbər verir.

Yazıçı və publisist, tarixçi və politoloq kimi hələ sağlığında Qərbdə və ABŞ-da məşhur idi. Əsərləri böyük tirajlarla alman, ingilis, fransız, italyan, türk, rus və polyak dillərində, çox dillərdə də təkrar-təkrar çap olunmuşdur, ümumiyyətlə dünyanın on yeddi dilinə tərcümə edilmişdir.

Yeri gəlmişkən, ən az çap olunduğu dil ana dili, Azərbaycan dilidir ki, buna da səbəb romanlarından birinin, «Əli və Nino»nun ətrafında son dövrlər irəli sürülən müxtəlif versiyalardır. Təbii ki, bu versiyalar müəyyən mənada yerli naşirlərin Əsəd Bəy yaradıcılığına olan marağının üstünə soyuq su çiləmişdir. Adının, daha doğrusu, tarixi şəraitlərin təzyiqi altında «uğursuz» qəbul etdiyi təxəllüslərin «açılışı» da əsərlərinin müəlliflik hüququ ilə bağlı bir çox məsələləri dolaşdırmışdır.

Amma məsələlərə aydınlıq gətirmək lazımdır: Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri olaraq o, Azərbaycanı tərk edib ilk dəfə Avropaya düşəndə artıq müəmmalı şəxsiyyətlərdən biri idi. Avropada əvvəlcə Almaniyada, sonra isə Avstriya və İtaliyada yaşamış, elə İtaliyada da vəfat edib Neapol yaxınlığındakı Pozitano şəhərində dəfn edilmişdir. Haqqında film çəkən alman kinomatoqrafçılarının mülahizələrinə görə mərhumun ərəbcə yazılı baş daşı qibləyə doğru qoyulmamışdır ki, bu da, təsdiqlənərsə, müsəlman adətincə dəfnin müvəqqətiliyinə, Əsəd Bəy nəşinin, çox güman ki, doğma vətənə dönməsinə bir vəsiyyət kimi qəbul olunmalıdır.

Publisist kimi bolşevik sistemini qamçılayan Əsəd Bəy sovet dövründə bizə bəlli olmamış və yalnız Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra vətənin-də tanınmış, özü və yaradıcılığı haqqındakı faktların kasadlığı, bir neçə təxəllüsə malik olması üzündən mübahisə, hətta nifaq obyektinə çevrilmişdir.

Məhəmməd Əsəd Bəy – bu, yazıçının Pozitanodakı baş daşına ərəb əlifbası ilə həkk edilmiş tam və dolğun adıdır. Adın altında əlavə olaraq müsəlman ənənəsi ilə bir cümlə də yazılmışdır: «Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin».

Özünün yazdığına görə Əsəd Bəy 20 oktyabr 1905-ci ildə anası Sürixdən Bakıya dönərkən Ukrayna ilə Rusiya arasındakı çöldə qatarda dünyaya göz açmışdır. «Əksər adamlar doğulduğu evi, yaxud ən azı yeri göstərə bilirlər. Bu yeri, daha doğrusu, bu evi sonralar qocalıqda məsum xəyallara dalmaq üçün ziyarət edirlər. Dediyim xəyallara dalmaq üçün mən gərək sürət qatarının vaqonunu ziyarət edəm. Mən rus dəmiryolçularının ilk tətili zamanı Avropa ilə Asiya arasında yerləşən rus çölünün tam ortasında, anam Sürixdən, rus inqilabçılarının iqamətgahından ailəmin yaşadığı Bakıya gələrkən doğulmuşam. Doğulduğum gün çar, ruslara konstitusiya vəd edən manifestini imzalamışdı. »

Valideynləri barədə çox az məlumat var, olanlar da ziddiyyətlidir. Yazıçının ömür yolunun müəyyən anlarını onun özü haqqında yazdığı tərcümeyi-halı və romanları verir: atası namuslu bir müsəlmandır, evində hərəmxanası (əsərlərində Əsəd Bəy bu sözü evin qadın bölməsi, qadın guşəsi mənasında işlədir) var, müəllifin yazdığı kimi, tam romantik bir şəraitdə atasının-çar jandarmalarının əlindən qurtardığı qız, Əsəd Bəyin gələcək anası bu evə düşür. Milliyyətcə rus, yaxud xristianlaşmış yəhudi olan bu qadın, Əsəd Bəy hələ kiçik yaşlarında ikən dünyasını dəyişir, uşağın tərbiyəsi ilə birbaşa atası və alman dayə məşğul olur.

Bakıdakı inqilabi hadisələrlə bağlı Şaumyan daşnak-bolşevik hökuməti dövründə Əsəd Bəy atası ilə bir müddət Türküstan və İranı gəzib-dolaşır, Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti qurulandan sonra Bakıya qayıdır, Cümhuriyyətin süqutundan sonra isə Gürcüstana, bolşeviklər bu ölkəni zəbt etdikdə isə Türkiyəyə, oradan da Almaniyaya gedir. Hələ körpəlikdən rus və alman dillərinə mükəmməl yiyələnmiş gəncə təhsilini və yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirmək üçün geniş imkanlar açılır.

Həyatının bu dövrü onun Əsəd Bəy təxəllüsü ilə çap etdirdiyi ilk avtobioqrafik romanı «Şərqdə neft və qan»da və ikinci bədii romanı «Altunsaç»da müəyyən mənada təsvir edilir. Həmin əsərlər avtobioqrafik anları tam aydınlığı ilə ehtiva edir: o dövrdə Türküstan və İranda, eləcə də Azərbaycan və Gürcüstanda baş verən olayların, həmin məkanlarda gəzib-dolaşdığı coğrafi ərazilərin, Berlin Universitetindəki təhsilin, Berlinin 20-ci illərdəki ictimai mühitinin, şəhərin durumunun, küçə və evlərin, idarələrin, müxtəlif peşələrdən olan insanların, mühacirlik mühitinin, qarşılıqlı münasibətlərin və reallıqların, sonralar çalışdığı Yaxın Şərq və Afrika arealının dəqiq və gerçək təsviri. Başlıcası da mühacirət həyatı, romanın qəhrəmanının, zadəgan ailədən olub Türkiyə sultanının devrilməsindən sonra İstanbulu tərk edərək atası ilə birlikdə Almaniyaya köçmüş türk qızının həyatı. Bu qovqun və didərginlərin taleyi çox məqamlarda Əsəd Bəyin və atasının həyat və taleyini xatırladır.

Atası ilə bərabər qərar tutduqları Berlində Şərqə, Qafqaza hərtərəfli bələdliyi ilə Əsəd Bəy onu əhatə edənlərə yaxşı təsir bağışladı, şərqli insan kimi seçildi, buna uyğun da şərq libası geydi, İran, Rusiya, ərəb dünyası da daxil olmaqla şərq ölkələrinin tarixinin və islamın bilicisi kimi ad çıxartdı.

Ancaq bununla yanaşı, ayrı-ayrı insanlar tərəfindən öz şəxsiyyətinə qarşı inamsız münasibətləri duyan Əsəd Bəy artıq 20-ci illərdə anladı ki, onun «ekzotik» keçmişi və «bolşevik Rusiya»sından gəlməsi faktı mənfi nəticələr verə bilər, çünki Almaniyanın xəfiyyə xidməti Rusiya və Qafqazdan olan bu qəbilli mühacirlərə şübhə ilə yanaşırdı və buna əsası da vardı.

Belə bir şəraitdə, təbii ki, təkcə zahiri görkəmi ilə yerli mühitə uyğunlaşmaq, yəni şərq qiyafəsini Avropa kostyumuna, köynək və qalstukuna dəyişdirmək yox (1937-ci ildə nəşr olunmuş birinci bədii romanı «Əli və Nino»nun üz qabığında o məhz bu görkəmdədir), həm də «sənədləşməni» dəyişdirmək tələbatı ortaya çıxdı: Məhəmməd Əsəd Bəy dönüb Leo Noissumbaum oldu ki, «gözəçarpmaz» bir insan kimi minlərlə Berlinlinin axınında ərisin. Müxtəlif güman və versiyalar irəli sürmək olar ki, niyə o, Leo Noissumbaum adının üstündə qərar tutub: uşaq yaşlarında itirdiyi anasının, yoxsa mühacirətdə də onunla olmuş alman dayəsi Aliliçkanın soy adımı?! Yaxud eyni adın bütün dillərdə və məqamlarda müxtəlif variyasiyasımı?!.. Beləki «Leo Noissimbaum»dakı Leo da, «Əssəd Bəy»dəki Əsəd də, «Altunsaç» romanının italyan dilinə tərcüməsinə yazılmış önsözdə atasının İbrahim Bəy Şirvanşir olduğunu deyəndə də bu şəxsin adının Aslan Şir Əsəd Leo, yaxud Lev olduğunu görürük. Əslində o, eyni məna daşıyan adı müxtəlif dillərdə variyasiya edərək özünə təxəllüs seçmişdir. Təkcə Qurban Səid təxəllüsü istisna olmaqla.

Yeri gəlmişkən, yeni «Avropa» («yəhudi») adı Berlinin kübar ailələrinin, özəlliklə də baron Rolf fon Bodmershofun qapılarını onun üzünə açır. O, rus mühacirlərinin dairəsinə daxil olur, məşhur kinorejissor Mayk Nikolsun atası Pavel Peşkovskinin evinə gedib-gəlir, Vladimir Nabokovun bacısı Yelena Nabokova ilə yaxınlıq edir. Lakin 1933-cü ildə Hitlerin hakimiyyətə gəlişi ilə Almaniyada yəhudilərin sıxışdırılması şəraitində ona, şərqli, qafqazlı mühacir kimi onun şəxsiyyətinə, «şübhəli» soyadına qarşı münasibət dəyişir.

«Yəhudi» soyadının seçilməsi və ari nəzəriyyəsi baxımından Əsəd Bəyin Leo Noissumbaumun «şübhəli» keçmişi öz işini görür: Əsəd Bəy qonşu Avstriyaya, Vyanaya köçmək məcburiyyətində qalır ki, burada da nisbi təhlükəsizlik qazanır və ilhaqdan (Avstriyanın Almaniyaya birləşdirilməsindən) sonra İtaliyaya köçür.

«Əli və Nino»nun ingilis nəşrinə yazdığı önsözdə Əsəd Bəyi «dahi» adlandıran məşhur ingilis yazıçısı Con Ueynin göstərdiyi kimi, Mussolininin İtaliyada qurduğu faşist rejiminin Almaniyadakı rejimdən heç də yaxşı olmadığını nəzərə alsaq, bu köçkünlük onun üçün o qədər də uğurlu olmamışdır…

Gerçəkliklərin tez-tez dəyişdiyi, totalitar rejimlərin Avropada bir-birinin ardınca yarandığı, Avropanın oxucu bazarı Əsəd Bəy kitablarının üzünə bağlandığı şəraitdə onun yeni bir manevrə əl atmaqdan ayrı çarəsi qalmadı. Bu səbəblərdən də Əsəd Bəy– baronessa Elfride Erenfels fon Bodmershof yaradıcılıq tandemi yarandı. Əsəd Bəyin tanışı Rolfun ikinci arvadı baronessa yazıçı ilə razılaşma əsasında onun mənafelərini müdafiə etməyə girişdi, faktiki olaraq öz «ari» adı ilə onu Almaniya polisinin mümkün qısnamalarından qorudu. Qurban Səid adının arxasında iki adamın: baronessa və Əsəd Bəyin gizləndiyi təxəllüsün qanuni daşıyıcısı da məhz Elfride Erenfels fon Bodmershofdur.

Beləcə 30-cu illərin ikinci yarısı üçün Üçüncü Reyxin Kitab Müəlliflərinin Siyahısında belə bir qeydə rast gəlinir: Qurban Səid baronessa Elfride Erenfels fon Bodmershofun təxəllüsüdür.

Əsəd Bəylə sıxı (onları yaxından tanıyanların güman etdiyi kimi intim) tellərlə bağlı olan Elfride fon Erenfels, yaxud Qurban Səid Azərbaycanın, Türkiyənin, Qafqazın, Rusiyanın və əvvəllər olduğu yerlərin həyatını, adət-ənənələrini, mədəniyyət və tarixini parlaq və dəqiq boyalarla tərənnüm edən Əsəd Bəyin yalnız nəşr maraqlarını müdafiə etmişdir. Əsəd Bəylə yazışmalardan göründüyü kimi, baronessa onun qonorarlarını Almaniya nəşrlərindən alıb tənha və xəstə yazıçıya göndərmişdir.

Burada onlar məxfiliyi qorumuşlar. Məsələn, «Nyu-Yorker» jurnalında (oktyabr 1999) Əsəd Bəy haqqında iri həcmli məqalə çap etdirmiş Tom Raysin əldə etdiyi dörd məktubda bu barədə maraqlı məlumatlar var. Həmin məktubları Əsəd Bəy özünün son didərginlik yurdu İtaliyadan, Pozitanodan baronessa Elfridenin əri baron Rolf fon Bodmershofa yazmışdır.

Birinci məktubun tarixi 21 iyul 1938-ci ildir. Burada Əsəd Bəy baron Rolfu onu yoluxmağa, tənhalığını və didərginliyini geniş ictimaiyyətə çatdırmağa çağırır. Sonra yazır: «Yuqoslaviyadakı Amerikan Ekspressin Afina bürosunun xətti ilə xanım Qurban Səidin adından 200 dollar aldım» («Xanım Qurban Səid» adı altında Elfride nəzərdə tutulur).

Növbəti məktubda Əsəd Bəy Qurban Səid adına üçüncü şəxsdə toxunur ki, bu da pul vəsaitlərinin sərhəddən keçirilməsi üçün onun gizli ad olduğundan xəbər verir: «Belqradda, Qeza Kon nəşriyyatında … Qurban Səid üçün əlavə 150 dollar saxlanılıb. Qurban Səid bu pulu yolüstü götürə bilərmi? Və onunla kim hansı yolla əlaqə saxlaya bilər? … Bu barədə mənə yaz və, mümkünsə, təcili bildir görüm, Qurban Səid nəşriyyatla əlaqə saxlayıbmı».

Bununla bağlı Tom Rays yazır: «Bu barədə heç nə bilmədən Elfride fon Bodmershof hər ehtimala qarşı nəşriyyata gedib… Əsəd Bəyin bu və digər məktublarında həmişə məyusluq duyulur; aydın görünür ki, Qurban Səid uydurma bir addır ki, Əsəd (Əsəd Bəy müəlliflər), necə deyərlər, onun arxasında gizlənib və bu yolla əsərlərinə çatan qonorarları almaqda davam edə bilib».

Həmin illərdə yəhudi müəlliflər öz keçmişlərini gizlətmək məcburiyyətində qalmışdılar; əksəriyyəti yəhudilərdən ibarət Avstriya naşirləri Hitlerin 1933-cü ildə hakimiyyətə gəlişi ilə çətin vəziyyətə düşmüşdülər. Alman dilində çap edən üç kitab bazarı vardı: Almaniya, Avstriya, İsveçrə. Alman bazarı bunların ən irisi idi. Ona görə də Almaniyada satıla bilməyən kitabı buraxmaq sərfəli deyildi. Hətta Avstriya müstəqil olanda da nəşriyyatlar öz kitablarını nasist senzurasına təqdim etməliydilər ki, alman oxucusunun əksəriyyətinə çıxış tapsınlar.

Belə bir şəraitdə, dəqiq deyilsə, Avstriyanın ilhaqından bir il öncə, yəni 1937-ci ilin aprelində «Əli və Nino» romanının Qurban Səid təxəllüsü ilə nəşri üçün müqavilə imzalanmışdır və bununla alman bazarına yol açılmışdır.

Senzuranı azdırmaq məqsədilə Hollandiya və İsveç kimi üçüncü ölkələrdə qondarma nəşriyyatlar, baş nəşriyyatların yamsılayıcıları açılmışdı və kitablar indi bir ölkədə çap edilir, digərində cildlənir, sonra da Reyxə çatana qədər sərhədlər aşmalı olurdu. Məsələn, «Əli və Nino»nu çap edən «Tal» nəşriyyatı belə bir hiyləyə əl atmışdı. Problemin həlli üçün digər yol müəlliflərin öz adlarını, daha doğrusu, təxəllüslərini gizlətməsi idi. «Sonralar Romada italyan faşist siyasi polisinin fayllarında– Tom Rays yazır– mən belə bir məktuba rast gəldim ki, 1937-ci ildə Əsədin gizli addan istifadə etməyə xüsusi səbəbi olub. Vyanadakı italyan çuğulunun öz romalı rəisinə göndərdiyi məktub Əsəd Bəyin həmin yay məruz qaldığı gizli güdmənin tipik nümunəsidir. Məktuba imza 8 iyulda atılıb: ‘Əlahəzrət, məlumat verməyi özümə şərəf sayıram ki, Əsəd Bəyin Leo Noissumbaum təxəllüsü ilə nəşr olunması (seçmə bizimkidir–müəlliflər) Almaniyada yasaqlanıb. Bu səbəbdən də o, əsərlərini yeni ad altında ölkəyə keçirməyə cəhd göstərmişdir. Lakin kələyinin üstü açılmış və Əsəd Bəy öz məqsədinə çatmamışdır.’

Bu, Əsədin Qurban Səid adı altında həqiqi adını gizlətməsini sübut etməsə də, səbəbin nə olduğunu açıq göstərir.

Bir şey aydındır: «Əli və Nino»nun müəllifi dəyişkən zamanla birgə dəyişirdi. O, dünyanın çeşidli mərhələlərini və durumunu yaşamışdır: feodal-mülkədarlıqdan (Qafqazda, Azərbaycanda) kommunist-proletar, oradan da Avropa burjua demokratiyasına qədər. Sonradan isə Almaniyada faşist rejimi, o rejim ki, onu Avstriya və İtaliyada da dinc qoymadı. Özünün çətinliklərinə və spesifikasına malik yarımfeodal Rusiya gerçəkliyindən o, üstünə yeni sınaqlar ələmiş Avropa gerçəkliyinə düşmüşdü. Onu adını, imicini, bəzən də vətəndaşlığını dəyişməyə vadar edən səbəb də elə budur.

Əsəd Bəyin (Qurban Səidin) həyat və yaradıcılıq yolunun işıqlandırılmasına yazıçının «çoxüzlülüyünü», onun Avropa ölkələrində yeni həyat şərtlərinə uyğunlaşma cəhdini yaradan bu atmosferin ortaya qoyulması yardımçı ola bilər. Aşkar görünür ki, o öz adı və imici ilə necə oynayır, dünyada baş qaldıran ideya və siyasi sistemlərə necə həssaslıq göstərir, özünün işıq üzü görən kimi populyarlaşmış tarixi-publisistik əsərlərində, elə 1929-cu ildə çap olunmuş ilk romanı «Şərqdə neft və qan»dan başlayaraq, dünyanın taleyi üçün vacib olan hadisə və proseslərə necə reaksiya verir.

Növbəti 12 ildə o, 14 tarixi və 2 bədii roman buraxdırmışdır ki, onlar da 70 il sonra yenə diqqət mərkəzində dururlar, çünki, Tom Raysin yazdığı kimi, Əsəd Bəy «hətta neftin bazarlaşmasının quru mexanizmindən elə söhbət açır ki, elə bil bu, «Minbir Gecə» nağılıdır».

Təsəvvürümüzdə insan, yazıçı mühacir və Azərbaycanda, Almaniyada, İtaliyada … mövcud siyasi rejimlərin qurbanı Əsəd Bəyin portreti canlanır. O, 20-ci illərin əvvəllərində publikanı özünün «ekzotik» qafqazlı libası ilə (papaqda, yaxud qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş çalmada) heyrətə salaraq hamının diqqətini özünə çəkirdi.

Kitablarının Almaniya və ABŞ-da sarsıdıcı uğuru şovinist və nasist biçimli alman şərhçilərinin ona olan münasibətinə təsir etməyə bilməzdi. Almaniyada hələ atası ilə Berlində yaşayarkən yazıçı qınamalara məruz qalırdı və, təəssüf ki, bu qınamalarda onun azərbaycanlı həmvətənləri də az rol oynamırdı.

1935-ci ildə gəmi ilə ABŞ-a gələndə artıq o, çar «İkinci Nikolay» kitabının müəllifi kimi məşhurlaşmışdı. «Tayms» qəzeti bu münasibətlə yazırdı: «Çarın bioqrafı burdadır: Əsəd Bəy bəyan edir ki, hökmdar başa düşülmədi». Onun «Stalin» romanı haqqında Amerikanın aylıq jurnalı «Autluk» yazırdı: «Onun, ‘Stalin'ini tapmaq olmur. Stalinin həyatını oxumaq Çikaqo qanqsterinin həyatından olan hadisələr barədə oxumağa bənzəyir və ruhuna görə ondan bir o qədər də seçilmir».

1933-cü ildə Əsəd Bəyin növbəti romanı «Rusiya yol ayrıcında» işıq üzü görəndə «Tayms» yeni bir məqalə ilə çıxış etdi: «Kitab Rusiyanı bizə qəddarlığın hökmranlığında göstərir. Əsəd Bəy icbari cənnətdən söz açır … Bolşeviklər yeni din tapmaq təşnəsidirlər və qaçınmaz ölümə gedən qullara çevrilirlər, Əsəd Bəy belə deyir».

Həmin illərdə alman jurnal və qəzetlərində tam əks səciyyəli yazılara rast gəlinir. Həmin yazıların faşist və antisemit təmayüllü müəllifləri yazıçını hakimiyyət dairələrinin gözündən salmağa çalışırdılar…

Əsəd Bəyin ömür yolunun səhifələri saysız maraqlı faktlarla zəngindir, bunlar onun həyatının, yaradıcılıq axtarışlarının və problemlərinin gözlənilməz anlarından xəbər verir. Onlardan bir neçəsini göstərmək yerinə düşərdi:

1933-cü il. Əsəd Bəy Alman Yazıçılarının İmperiya İttifaqının və İmperiya Ədəbi Palatasının üzvü olur. Bu, Üçün-cü Reyxdə əsərlərini çap etdirmək üçün ona çox vacib idi. Ancaq «yəhudi» soyadına görə qınamalar başlayanda o həmin təşkilatlarda üzvlüyünü dayandırıb Vyanaya köçmək məcburiyyətində qalır…

1936-cı ildən başlayaraq Əsəd Bəy İtaliyaya gedir, çünki Mussolininin şəxsi bioqrafı olmaq istəyir. İtalyanlarla əlaqəsini möhkəmlədir, Mussolinin ətrafında özünə nüfuzlu və imkanlı arxa tapır Covanni Centalonu.

Neapol diyarşünası Karl Nayt Fransada çıxan «Pyccкая мысль» qəzetinin müxbiri ilə söhbətində xatırlayır ki, İtaliyadakı, eləcə də Almaniyadakı faşist diktaturası rejimində yazıçının «yəhudi keçmişi» onun həyatını təhlükə qarşısında qoyurdu.

«Bir dəfə yerli prefekturaya Amerikadan bir məktub daxil oldu (məktubu və digər sənədləri Əsəd Bəy barədə yazılmış bələdiyyə dosyesində özüm görmüşəm). Onun keçmiş qisasçı amerikan arvadı bildirirdi ki, Əsəd Bəy heç də, özünü qələmə verdiyi kimi, azərbaycanlı deyil, yəhudidir. Burda, təbii ki, əl-ayağa düşdülər, istintaqa başladılar. Amma keçmişini gizlətmək Noissimbauma müyəssər oldu. Üstəlik polisə Mussolinini dəstəklədiyi məqaləsini göstərdi, burada o yazırdı ki, siyasətdə faşizm dində islama bənzəyir. İndi onu qınamaq asandır, amma həmin illər söhbət ölüm-qalımdan gedirdi … Məsələn, alman yəhudisi Martin Vulfu Pozitanodan konslagerə göndərdilər. 1942-ci ildə dünyasını dəyişən Noissimbaumu müsəlman adətincə dəfn etdilər. Pozitano qəbiristanlığına gələnləri onun ərəb yazılı və islamda kişi qəbri üçün səciyyəvi olan çalmalı qəbri həmişə heyrətə gətirir» («Pyccкая мысль», 10-16 fevral, 2000-ci il).

Belə ağır, dəyişkən siyasi mühitdə Əsəd Bəy «manevr etmək», təhlükədən qaçmaq məcburiyyətindəydi, bu da onun həyatına çoxlu ziddiyyətlər və müəmmalar qatmışdır ki, onlar da mamır kimi yazıçının tərcümeyi-halına ilişib günümüzə qədər gəlmişdir.

Əsəd Bəy viza almağa nail olub İtaliyanın koloniyası Liviyaya yola düşür və burda faşist-müstəmləkəçi İtalo Valbonun ərəbcə-italyanca tərcüməçisi işləyir. Ordan onu kontinentə göndərirlər və artıq 1938-ci ildə İtaliyanın gizli xidmət orqanları yazıçının irqi mənsubiyyətini araşdırmağa çalışır…

30-cu illərin ortalarında Əsəd Bəy tez-tez səyahət edir: Şimali Afrikaya, bütün Avropada mühazirələr oxumağa, üç dəfə ABŞ-a. Onun himayədarı jurnalist-yazıçı Corc Silvester Vyerek ABŞ-da işləyən nasist agenti idi. Üçüncü Reyxin təbliği məqsədilə Əsəd Bəyin mühazirə səfərlərini də o təşkil edirdi. Məhz həmin illərdə Əsəd Bəy özünü ABŞ vətəndaşı kimi qələmə verərək amerikalı olmağa çalışır.

… Gəmiyə pul toplayana qədər onun ABŞ-a getmək icazəsinin vaxtı bitir və Əsəd Bəy italyan himayədarı Covani Centaloya özünün irqi mənsubiyyətini yoxlatdırmaqda yardımçı olmağı xahiş edir. «Sizdən pul alan kimi Florensiyaya gedəcəm, qoy antropoloq orda elmi cəhətdən təsdiqləsin ki, mən əslində hansı irqə mənsubam», deyə məktubunda yazır. Maraqlıdır, yəhudi kökənli olmadığına əmin olmayan bir şəxs belə riskli addım atardımı?!

Ömrünün sonlarına yaxın yazıçı ağır xəstəliyə tutulur. Doktor Vito Fiorentinonun Covano Centaloya yazdığı məktubdakı diaqnozu belədir: «Əsəd Bəy bərk naxoşdur və Raynoud xəstəliyinə tutulub. Buna qarşı hazırda elmə heç bir ilac məlum deyil. Bu xəstəlik ağır formalarında qanqrenaya çevrilir və 1939-cu ilin əvvəlində Neapol hospitalında Əsədin sol ayağının bir neçə barmağını kəsmişlər»…

Maddi üzüntülər keçirən ABŞ vətəndaşı Əsəd Bəyə yardım xahişi ilə İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinin Romadakı amerikan səfirliyinə müraciətinə Əsəd Bəyin ABŞ vətəndaşı olmaması ilə əsaslandırılmış imtina cavabı gəlir.

Bütün bu keşməkeşli yolda Əsəd Bəyin bir qayğısı da atası olur. Vaxtilə götürülmüş Leo Noissimbaum təxəllüsü onu bir kabus kimi izləyir və atasını da məşəqqətlərə düçar edir. O, İtaliyadan Elfrideyə «Xanım Qurban Səidə» yalvarır ki, Vyanaya gedib qoca, tənha atasını gestapodan qorumağa cəhd göstərsin…

Əsəd Bəyin yenə Qurban Səid təxəllüsü ilə çıxmalı olan üçüncü romanı tamamlanmamış qaldı. Romanın adı «Sevgidən baş tapmayan kişi»dir. Altı qeyd dəftərindən ibarət əlyazmanı Əsəd Bəy frau Moqle ona Pozitanoda baş çəkərkən həmin qadına verib.

Əsəd Bəyin Qurban Səidin həyat epizodlarını və faktlarını əks etdirən həmin səhifələr maraqlı bir filmin əsasını təşkil edə bilərdi, zira burda hər şey vardır: qəhrəman şəxsiyyəti, epoxal olaylar, tarix, onun görkəmli nümayəndələri və yaradıcıları, böyük yazıçı və publisistin acınacaqlı taleyi…

70-ci illərin əvvəllərində «Əli və Nino» romanı ilk dəfə Məcid Musazadə tərəfindən alman dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilib tam şəkildə «Azadlıq» radiostansiyasında oxunanda əsərin müəllifi Qurban Səid haqqında rus dilində veriliş təşkil edildi və verilişin müəllifi və aparıcısı Mark Slonim söhbətinə belə başladı:

«Son aylarda Amerika Birləşmiş Ştatlarında ‘Əli və Nino’ böyük uğur qazandı. Bunu təkcə milyonlarla üzvü olan və hər ay ən yaxşı kitabı seçən klub müəyyənləşdirmədi, kitabı ucuz qiymətlə yüz minlərlə nüsxədə buraxdılar və onun Hollivudda ekranlaşdırılması qərara alındı. ‘Əli və Nino’nun tarixi və onun müəllifi ingilis-amerikan mətbuatında müəmmalar obyektinə çevrildi. ‘Əli və Nino’ ilk dəfə 1937-ci ildə Vyanada almanca Qurban Səid müəllifliyi ilə çap olunmuşdu, lakin hitlerizm və müharibənin cövlan etdiyi illərdə ondan sükutla yan ötüb əsəri tezliklə unutdular» (“Azadlıq” radiostansiyasının 19-22. 06. 1972-ci il tarixli verilişinin 525 saylı stenoqramı).

1970-1995-ci illərdə «Əli və Nino» romanı Nyu-Yorkun və Londonun müxtəlif ingilis dilli nəşriyyatlarında beş dəfə çap olunmuşdur. Romanın populyarlaşması məhz ingilis dilindəki birinci nəşrindən sonra başlayır (Nyu-York, Rendem Haus nəşriyyatı, 1971) və onun Qafqazda, Qafqazın «şərq» regionlarından biri olan Azərbaycanda baş verən önəmli tarixi, siyasi və sosial prosesləri obyektiv və realist əks etdirən müəllifinə maraq artır.

Bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, fədalıq anlamını ehtiva edən Qurban Səid təxəllüsü zəmanənin siyasi və sosial kataklizmalarının qurbanı olan insanın həyat və taleyinə işarədir. Və bu adın seçilməsi heç də təsadüfi deyil, ən azı ona görə ki, bu, müəllifin Avropadakı, Almaniyadakı həyat şəraitində seçə biləcəyi «şərqli» adıdır, «qərbli» adı yox. O, «qərbli» adı da seçə bilərdi, amma seçmədi. Seçmədi ona görə ki, bu təxəllüslə yazılmış romanlar Şərq gerçəkliyini, şərq mentalitetini, şərqli insanın dünyabaxışını əks etdirirlər. Seçmədi ona görə ki, Əsəd Bəy azərbaycanlı olduğunu, ruhunun Azərbaycanla bağlılığını gizlətmək istəmədi.

"Altunsaç” romanı və onun baş qəhrəmanı barədə

Qurban Səidin 1938-ci ildə qot əlifbası ilə Avstriyada nəşr olunmuş bu əsərinin adı orijinalda „Das Mädchen vom Goldenen Horn“dur (hərfən: «Qızıl Buynuzdan qız»). Əsərin baş qəhrəmanının adı Asiyadehdir (almanca oxunuşu: Aziadeh). Tərcümənin ilk mərhələsində tərcüməçi onu «Qızıl Buynuzdan qız» kimi çevirmişdi, lakin İstanbulun «Halic» adı ilə tanınan dəniz çevrəsinə Avropada verilmiş «Qızıl Buynuzdan qız» adı azərbaycanlı oxucuya tanış olmadığı üçün və türkcədə işlənən «Halic» (azərbaycanca «Həlic») də tam anlaşıq yaratmadığına görə əsər «Mərmərəli qız» adı ilə ilkin variantda tərcümə edildi və ondan müəyyən parçalar «Xəzər» və «Tərcüman» dərgilərində elə həmin adda ilk işıq üzü gördü.

Ancaq sonrakı mərhələdə əsərin adının «Altunsaç» kimi çevrilməsinə üstünlük verildi. Buna səbəb romanın italyan dilinə müəllifli tərcüməsində orijinalın adının «Altunsaç» getməsi oldu.

Dərgi variantında əsərin baş qəhrəmanının adı Asiadeh getmişdir (bundan sonra isə Asiyadeh). Müəllifin bu adı seçməsinin səbəbi indiyə qədər heç bir qaynaqda göstərilməmişdir və bizə elə gəlir ki, Qurban Səid onu heç də təsadüfi seçməmişdir, əksinə, baş qəhrəmana Asiyadeh adını qoymaqla dilçilikdə, eləcə də ədəbiyyatşünaslıqda geniş yayılmış «danışan ad» ədəbi «fəndindən» bacarıqla yarınmışdır.

Bəllidir ki, bədii əsərlərdə bəzən adlar danışır, yəni ad müəyyən məna daşıyır və o, obrazın xarakteri barədə oxucuya ilkin işarə verir. Bu cür danışan adlara biz Azərbaycan ədəbiyyatında bir qayda olaraq satirik əsərlərdə və komediyalarda (Bərbərzadə, Maral, Zülümov) rast gəliriksə, Avropa ədəbiyyatında, o cümlədən alman dilli ədəbiyyatda belə fəndə ciddi romanlarda da tez-tez təsadüf olunur. Məsələn, Hans Falladanın «Təklər təklənər ölər» romanında çuğul obrazının adı Klebs («Tutqal, Yapışqan»), xeyirxahlıq timsalı olan qəhrəmanın adı Fromdur («Mömin, Saleh»).

Məhz Qurban Səid də əsərinin baş qəhrəmanına Asiyadeh adı verərkən müəyyən məqsəd güdmüşdür. O, Azərbaycan dilinin sözdüzəltmə modelindən məharətlə yarınaraq «Asiya» xüsusi ismindən və «deh» şəkilçisindən «cavabdeh» sözünün qəlibi ilə yeni bir xüsusi isim yaratmışdır: Asiyadeh, yəni Asiyanın təmsilçisi, Asiyanın daşıyıcısı. Zira alman dilində «Asiya» qitəsinin adı «Asien» (deyimi: Azien), «asiyalı» məfhumunu bildirən söz isə, Asiafdır (deyimi: aziat).

Baş qəhrəmana müəllifin Asiyadeh adını verməsini biz təsadüfi saymırıq ona görə ki, Asiyadeh bütün əsər boyu Asiyanın təmsilçisi, daşıyıcısı kimi çıxış edir, bu mədəniyyətin, bu mentalitetin uğurları ilə öyünür, uğursuzluqlarına məyus olur, göz yaşı axıdır.

Bayaqdan Sarayevoda hamının paşa qızı kimi matahlandırdığı Asiyadeh dərviş Əliqulunun sağalışından sonra birdən-birə adi bir qadına çevrilir, ona ərinə layiq olmaq tövsiyə olunur. Asiyadeh mehmanxanaya dönüb göz yaşları axıdır, lakin onun ağlayışı özünün matahdan düşməsinə, indiyə qədərki kimi hər dəfə məclisin başına çəkilməməsinə, diqqət mərkəzində qalmamasına deyil, Qoca Şərqədir, çünki «Qoca Şərq ölmüşdü».

Oxucuya ilkində Berlin Universitetinin türkologiya fakültəsinin tələbəsi kimi təqdim olunan alagöz, altunsaç Asiyadeh öncə türk və Turan dünyasını araşdırır və onu təmsil edir. Sonra Avstriyalı həkim Hassaya vurulur, ona ərə gedir və ailə həyatında, dünyabaxışında Asiyanın qoruyucusuna çevrilir. Hətta sevdiyi kişi gülə-gülə ona «Ay körpə türk ledisi, Qara Mustafa Vyananı almış olsaydı, yaxud San Stefano barışı başqa cür qurtarsaydı, mənim də adım İbrahim bəy Hasanoviç olardı və çalma gəzdirərdim. Ancaq Qara Mustafa Vyananı tutmayıb, ona görə də mən gözəlcə bir avstriyalı olmuşam, adım da Aleksandr Hassadır» dedikdə Asiyadeh başını qaldırır, qanının yanaqlarına, qulaqlarına, gözlərinə, dodaqlarına və alnına vurduğunu hiss edir, ayağa sıçrayıb qumda çılpaq uzanmış və onun dünyasını lağa qoyan bu adamın sifətinə ilişdirmək, qaçıb burdan uzaqlaşmaq arzusu ilə yanır.

Roman ümumiyyətlə Avropa Asiya, Avropa Şərq sivilizasionlarının toqquşması, qarşıdurması üzərində qurulub. Bu baxımdan da XX yüzilin 30-cu illərində işıq üzü görmüş bu əsər sivilizasionlar «savaşına» ilk nümunə sayıla bilər. Bu savaşın bir qütbündə Asiyanın və ümumiyyətlə Şərqin əsas daşıyıcısı Asiyadeh, müəllif özü, Asiyadehin atası Ahmed Paşa Anbari, sultan oğlu vəliəhəd Əbdülkərim (Con Roland) və qovqun asiyalılar durursa, digər qütbü öz təkəbbürü, içinəqapılışı ilə bütün Avropa və onun təmsilçiləri avropalaşmış Hassa, həmkarları digər həkimlər, Marion və onun əxlaqı, Avropa qadınlarının «azad sevgi» mentaliteti yaradır.

Müəllif Şərqin və Asiyanın ilkinliyini elə ilk fəsillərdən oxucusuna damla-damla təlqin edir. Əsəri türk dillərinin müqayisəli araşdırması ilə açan yazıçı sanki dünya sivilizasionunun türklərdən baş alıb gəldiyinə qapalı bir eyham vurur, 1945-ci ildə akademik Nikolay Yakovleviç Marrın «Dünya sivilizasionunu, o cümlədən Qafqazdakı erməni və gürcü sivilizasionlarını türk sivilizasionundan qıraqda təsəvvür etmək mümkünsüzdür» fikrini bir növ bədii yöndən həll etməyə çalışır.

Asiyadeh ruhən, qəlbən asiyalıdır, çünki onun xəmiri Asiya mentalitetindən, Şərq əxlaqından, Turan bahadırlığından, fars poetikasından və islam gələnəklərindən yoğrulmuşdur. Odur ki, o, içində yaşadığı Avropaya uyuşa bilmir, burda dinclik, təskinlik tapmır, dövrəsi onu məngənə kimi sıxır. Onun həyata baxışı öz mühitinə elə dərin köklənmişdir ki, aldığı yüksək təhsil, gördüyü nümunəvi tərbiyə, içində yetkinləşdiyi Avropa onu ilkinliyindən bir an belə qopara bilmir, həyatın bütün sahələrində əsərin qəhrəmanını ziddiyyətlərə, toqquşmalara sürükləyir. Roman da məhz elə bu ziddiyyətlərin, çəkişmələrin, baxış toqquşmalarının üzərində qurulmuşdur.

Olaya baxış savaşı

Hassanın və dostlarının timsalında bütün Batıstanın Doğustana münasibəti mənfidir. Qərb təfəkkürü Şərqdə heç nəyi dəyərləndirmir. Qərblinin qəlibləşmiş baxışında Şərq, Asiya, ümumilikdə qeyri-avropalı olan hər şey vəhşilikdir, cahillikdir. Şərqdə qadın məktəbi rolunu oynayan hərəmxana (Qurban Səiddə də bu termin Avropanın «qadınlar odası» kimi təqdim olunur), Asiya insanlarının torpağa bağlılığı, itaəti, dözümlülüyü Qərb dünyası üçün «cılxa barbarlıqdır». Buna görə də Şərqi o, geriqalmış, ölüb-getməkdə olan, tarixin arxivinə verilmiş bir məkan hesab edir: «Şərq … natəmiz mənzillər, geriqalmış adətlər. Hələ getdikcə də sıxışdırılıb çıxarılacaq. Yüz ildən sonra Şərq yalnız coğrafi məfhum kimi qalacaq». Bu, Qərbin baxışıdır. Maraqlıdır ki, bu baxışa Asiyadeh yox, Qurban Səid özü cavab verir: «Oho, deyib Asiyadeh bıçağı oynatdı».

Asiyaya nifrət qərblidə o şəkildə formalaşdırılmışdır ki, Hassa öz soyunu bəyənmir, boşnakları asiyalaşdırılmış türklər sayır və bunu həqarət hesab edir: «Demək olar, elə türklərdir. Axı türklər ölkəni sömürüb asiyalaşdırmışlar». Asiyadeh də onu cavabsız qoymur: «Yazıq Hassa, türklər onlara yaxılan qaradan çox-çox ağdır. Biz bu ölkəni heç zaman sömürməmişik. Ölkə özü bizi çağırıb. Özü də üç kərə: Birinci Mehmetin, İkinci Muradın və İkinci Mehmetin sultanlığında. Ölkə vətəndaş savaşından paran-parça olmuşdu və padşah Tvertko sultana yalvarmışdı ki, burda qayda-qanun yaratsın. Sonralar o, sultanlığın ən mömin və ən sadiq əyaləti oldu. Ölkəni sivilləşdirmək üçün biz əslində hər şeyi etmişik, lakin ölkə sivilləşmək istəməyib» .

Qərblidə Şərqə və Asiyaya olumsuz münasibət və təsəvvürləri oyadan qərblinin tərbiyə aldığı mühitdir, oxuduğu kitablardır, təhsil gördüyü məktəbdir: «Hər kəs bilir ki, türklər hər cür tərəqqinin əleyhinə olublar. Bunu mən hələ məktəbdə oxumuşam» .

Baxışlar savaşını biz hətta həyatın zahiri əlamətlərini görüb dəyərləndirməkdə müşahidə edirik. Asiyalı Asiyadeh təbiətə baxıb ondakı gözəlliyi axtarır, avropalı Hassa isə çirkinliyi: «Bax, deyib (Asiyadeh müəlliflər) səslədi. Bax. O, məscidlərə, müəzzinlərin dalğalanan paltarına, qızara-qızara çıxan günəşə işarə etdi və sanki səsi yengi məstliyindən tutulmuşdu. –Bilirsən?–deyib vadini göstərdi». «Nəyi? – Hassa soruşdu, çünki o, cır-cındır içindəki uşaqları, balaca kasıb evləri, dağ yamacındakı arıq keçiləri görürdü».

Şərqin gözəllik anlayışına Qərb biganəliklə yanaşır. Məscid və minarələri görən Asiyadeh «Necə də gözəldir. Dünyada bundan gözəl heç nə ola bilməz. Bunun hamısını Peyğəmbərin ümməti qurub yaratmışdır» deyib sevincdən göz yaşı axıdır, qərbli Hassa isə balaca fotoaparatı ilə nağılvari vadinin şəklini çəkir.

Olayı dəyərləndirməkdə, ona qiymət verməkdə baxışlar savaşı daha qabarıq cizgilərlə verilir. Bektaşi təriqətinin dərvişi Əliqulunu ölümün pəncəsindən almış Hassanı Sarayevoda hamı ehtiramla qarşılayır, əmizadələri onun şöhrəti kölgəsində məst olurlar, arvadı Asiyadeh onu qəhrəman sayır, o isə bütün bunlara öz mentalitetinin prizmasından baxır, hətta həyat yoldaşının nə demək istədiyini düz-əməlli anlamır: «Hassa,– dedi. Sən qəhrəmansan. Səni lap çox sevəcəm. –Elədir, –Hassa mürgülü dilləndi,– asiyalıların əlindən çıxmaq asan deyildi» (səh. 130).

Asiyalının yerdən oturmasına avropalı ağız büzür, Avropa mədəniyyətinə yiyələnən insana «Asiyanın pozğun libasını əynindən çıxarmış» adam kimi baxır, odur ki, onun fikrincə yerdən oturmaq və yerdə çörək yemək dərin mədəniyyətsizliyin əlamətidir. Asiyalı üçün isə yer insanın ayrılmalı olmadığı bu üzdəki vətənidir, odur ki, insan yerdən baş qaldırdığına görə onu rədd etməməlidir, tərsinə, xəlq olunduğu bir ovuc torpağı öz mənəvi çabasına qatmalıdır. Şərq təmsilçilərindən biri olan Con Rolandın fikrincə «Şərqin insanı özünün yerə bağlılığını duyur və yarandığı torpağın qarşısında məmnuniyyətlə mütilik edir».

Arxitektura baxımından məscidlərin yatıq kümbəzləri də avropalıya xoş gəlmir. Bunun müqabilində o, qotik üsluba üstünlük verir, çünki onun fikrincə bu üslubla insan yerdən baş qaldırıb göylərə can atır və bu canatma ilə heyvan olmağın tərkini qılır. Şərqli üçün isə məscid «Asiyanın daşlaşmış ruhudur». Asiyalı Con Roland avropalılara şərq dərsi keçir: «Sayı bilinməyən yad gözlər məscidləri görmüşlər, lakin heç bir kafir bu evin rəmzini qavramaq iqtidarında olmamışdır. Heç kim qübbənin, kubik özül binanın, dördkünc ara qurğunun və minarənin alov simvolu ideyasını başa düşməmişdir».

Avropalı Asiyanın rəssamlığını da bəyənmir, «rəssamlığınızda hər hansı canlı təsvir yoxdur. Qəmli dünya, şəkilsiz dünya», deyib Asiyanı primitivlikdə ittiham edir və həmin an da tutarlı bir zərbə alır: «Haqlısız. Asiya axirət dünyasına tuşlanıb. Avropa isə bu dünyaya. Ona görə də Avropaya canlı təsvirlər, canlı varlıqlar lazımdır. Asiya son ifadəsini fiqural şeylərdən, əşyalardan istifadə etmədən axtarır. İnsansal və heyvansal cismani formalardan yan keçmədən şeylərin platonik ideyasını yaratmalı olan birbaşa forma simvolu canlının və, deməli, ötərgi olanın təsvirindən imtina edir» .

Vətən və vətənpərvərlik anlayışlarına münasibətdə də baxış bucaqları müxtəlifdir, ona görə də ziddiyyət yaranır, münaqişə törəyir və burdan da yenə asiyalı qalib çıxır, ya da yazıçı onu qalib çıxarır. Avropalı üçün vətən içində yaşadığı məmləkətdirsə, asiyalı üçün o, tam başqa bir aləmdir: «Vətən! Nə qədərki o səninlədir, zahiri varlıqla daxili şüur arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Vətən içində çimməyə vərdiş etdiyin çimoda, yaxud həmişə getdiyin qəhvəxana deyil. Vətən vətən torpağından birdəfəlik yaranmış mənəvi qurumdur. O həmişə burdadır, həmişə insanın içindədir. İnsan nə qədərki yaşayır, vətənin əsiridir, fərqi yoxdur, harda yaşayır-yaşasın. Vətəni və qəlbini yalnız o kəslər itirir ki, heç vaxt onlara sahib olmamışlar».

Sənətin qayəsi məsələsində Avropa ilə Asiya, Doğu ilə Batı arasında kəskin ayrıntıları Qurban Səid öz qəhrəmanlarının dilində belə açır:

«Hər bir insan Ölümsüz Yaradanı içində gəzdirən ölümlü övladdır. Sənətin amacı Yaradanın görünməz ruhunu duyula və görünə bilənlə ifadə etməkdir. Əgər insan övladdan yapışıb Yaradanı tərənnüm etməkdən başqa heç nəyə müyəssər olmursa, onun sənəti səthi və mənasızdır. Əgər o, Yaradanı ancaq mücərrəd ideyalarla tərənnüm etməyə can atırsa, onda sənət əsəri yox, metafizika yaradır. İçimizdə yaşayan, sözlə ifadələnən ölməzlik magiyadır. Söz materiyaya məhrəm olmalıdır, Adəm Həvvaya məhrəm olduğu kimi» (səh. 158). «Doğuya xas olan şeylərdə Yaradan üstündür, Batıya xas olanlarda isə yaradılan. Sənətçinin çabası hər bir olayda Yaradanı aramağa yönəlməlidir».

Bu konsepsiyadan da Yaradanı ancaq mücərrəd ideyalarla tərənnüm etdiyinə görə Batı sənətdə metafizika yaradır və bunun bir səbəbini də yazıçı Batı sözünün gücsüzlüyündə görür: «Avropa dilləri sözün içində yaşayan gücü get-gedə itirirlər. Texnikanın bir ünsürünə, xalis anlaşıq təmrininə, ünsiyyətin neytral, axtalanmış vasitəsinə çevrilirlər. Biz şərqlilər daha çox canlıyıq, hələ ki sözün gücünü hiss edirik və Doğu ilə Batı arasındakı ayrıntı da elə budur» .

Düşüncənin özündəki, düşüncə tərzindəki ayrıntıları, fərqli cəhətləri qeyd etməmək olmazdı. Romanda bu məsələ də kəskin qoyulur və Şərqlə Qərb, Avropa ilə Asiya düşüncə fərqlərinin açılmasına müəyyən cəhdlər göstərilir: «Batı düşünüşündə fərdiçilik, şəxsiçilik üstünlük təşkil edir. Bizdə (Asiyada, Şərqdə, Doğuda isə belə bir duyum ki, tamla ayrılmaz şəkildə bağlıyıq. Batı böyük kainatdan üzülüşmüşdür, onunla Universum arasındakı bağ qırılmışdır. Öz təşəxxüsü ilə Batının köçərilərə, qorunmaq üçün yörəsində xəndək qazan köçərilərə çevrilmək qorxusu var. Doğu isə ikicinslidir, kainatla təmasda yaşayıb hərəkət edir» .

Mentalitetlər savaşı

Sivilizasionlar savaşında mentalitetlərin uyuşmaması romanda ana xətti təşkil edir və özünü hər sahədə göstərir. Təbii ki, kiçik bir «Ön söz»də biz bu uyuşmazlıqların hamısını əhatə edə bilməyəcəyik. Odur ki, onları başlıca qruplar şəklində sadalamağı lazım bilirik.

Mentalitet uyuşmazlığı özünü öncə ailəyə, qadına, sevgiyə münasibətdə göstərir.

Məsələn, avropalaşmış Hassa sevdiyi Asiyadehdən bütün avropalılar kimi sevgi etirafını, Şərqdə saxta sevginin nişanəsi sayılan «Səni sevirəm» kəlməsini eşitmək istəyir, ancaq bu zaman asiyalı qızın gözlərində şimşək çaxır, sonra bu gözlərə qaranlıq çökür və o, qəzəblənib Şərqin, Asiyanın sevgi estetikasını qərbliyə başa salır: «Yad qadınla sevgi haqqında danışmazlar. Ona bu cür dana gözləri ilə baxmazlar. Sevgi məsələsində bizim də təcrübəmiz var, amma bizimki lal sevgidir, sevgidən əllər, gözlər, toy gecəsi üzdən sürüşüb düşən duvaq danışar».

Ailə və namusa münasibətdə Şərqlə Qərbin baxış bucaqları çox parlaq boyalarla təsvir olunur. Şərq insanı ailənin başlıca funksiyasını nəslin artırılmasında, uşaqlarda görür, qərbli isə ailəyə seksual təminat və əyləncə yuvası kimi baxır, uşaq qayğısından azad! Asiyadeh Hassadan arvadını boşadığını eşidəndə onun ilk reaksiyası qadının sonsuzluğuna olur: «Başa düşürəm, arvadın uşağı olmayıb, Siz də boşamısınız». Hassanı heyrət götürür, o, Asiyadehi başa düşmür, çünki uşaq həm ona, həm də keçmiş arvadı Mariona bir çəpərdir: «Uşaq?! Necə yəni uşaq? Marion heç uşaq istəmirdi.». Cavab Asiyadehi heyrətləndirir, çünki onun baxışında qadın məhz bunun üçün yaranıb: «Uşaq istəmirdi?! Bəs o buna yaranmayıbmı?»

Əsərin kulminasiyasının başlanğıcını da uşaq məsələsi təşkil edir. Ailəsinə bağlanıb qalmaq üçün Asiyadeh ərindən uşaq tələb edir, Hassa isə şəxsi rahatlığı hər şeydən üstün tutur. Buna dözməyən Asiyadeh ilk dəfə ərinin üzünə qayıdır: «Ancaq mən sənin aşnan deyiləm…, hər şeydən öncə arvadınam».

Ərin arvadını boşama səbəbinin ikincisini Asiyadeh qadının xəyanətində axtarır və bu xəyanətin cəzasını qətldə görür. Hassanın arvadının başqasına qoşulub getdiyini eşidəndə deyir: «Aha, Siz də onların izinə düşüb hər ikisini öldürdünüz. O vaxtdan məhkəmədən və qan düşmənlərinizin əlindən xaricdə gizlənirsiniz». Asiyalı üçün paradoksdur ki, Asiyadehin kişinin qətlə qadir olmasını düşünməsi az qala Hassanı təhqir edir.

Qərbli üçün yad qadına məhrəmlik göstərmək nəzakət əlamətidirsə, şərqli bunu faciyəyə çevirir, namusuna təcavüz sayır. Odur ki, asiyalı qadın ərinin dostunun özünə qarşı belə bir cəhdinə görə ərindən dostunu qətlə yetirməsini tələb edir. Əsərdə Hassanın həmkarı və dostu Kurts Asiyadehi ələ keçirmək arzusu ilə qovrulur. Bunun üçün evində qonaqlıq düzəldir, otaqlardan birində qadına təcavüz cəhdində bulunur. Asiyadeh dişi canavar kimi onun üstünə atılıb dişləri ilə kişinin qulağını qoparır və təkidlə ərindən Kurtsu öldürməsini tələb edir. Avropalı ər isə, rəqibi öldürmək bir yana qalsın, ona yanımcıllıq göstərir: «Əsəb həkimlərinin sarğıdan nə başı çıxır, gətir mən sarıyım… Sənə haqq olur. Nə işin var, başqasının arvadına sataşırsan» və axırda Asiyadehin «Sən onu öldürmədin, Hassa?!» tənəsinə irad tutur: «Şərab içərkən sənə məhrəmlik göstərməyi ürəyindən keçirən hər kişini öldürsəydim, onda mən kütlə qatili olardım ki. Biz sivil avropalıyıq əvvəl-axır».

Amma Asiyadehin namusunu çəkməkdə hələlik heç bir təhəddüdü olmayan şərqli Əbdülkərim, türk Əbdülkərim avropalı kişinin türk arvadının namusunu qorumağı bacarır. Asiyadehin «Həzrəti Dövlətiniz! Burdakı bu kişi, məni öz evinə çəkib zor işlətmək istədi, ərim yan otaqda ola-ola». kəlməsi ilə Əbdülkərimin gözləri vəhşicəsinə qığılcımlanır, dodaqları səyriyir, yumruğu düyünlənib qəfil bir zərbə ilə Kurtsun sifətinə çırpılır, zərbə təkrar olunur, bir-birini əvəz edir və Əbdülkərim «ay işığına qərq olmuş soyuq qarın üstündə gecə ovuna çıxmış amansız yalquzağa bənzəyir».

Yaxud başqa bir epizod. Qonaqlığa gedərkən Asiyadeh onun arxasınca baxan kişilərin nəzərlərini bir qadın intuisiyası ilə duyub bu baxışların onun kürəyini çimçəşdirdiyini və ona baxarkən kişilərin sanki onu öpmək istədiklərini söyləyir. Əri isə bunun cavabında «Bəlkə elə gerçəkdən də istəyirlər» deyir. Ərin bu cür cavabı asiyalı qadını haldan çıxarır və o, hirslə dillənir: «Sus! Adam arvadına belə sözlər deməz».

Avropa qadınlarının «azad sevgisi», rəsmi ailə qurmadan kişi ilə qadının ər-arvad kimi yaşaması Asiya təmsilçisinin baxışında özünə yer tapa bilmir. İlk dəfə Hassanın dostları ilə məclisdə iştirak edən Asiyadeh qadınlarla ünsiyyət qurmaq üçün onların ailə və uşaqları ilə maraqlanır və hər dəfə də gizli təbəssümlə qarşılanır. Nəhayət qadınlardan biri onu «başa salır»: «Evlənmədən də iş tutmaq olar. Elə deyil?». Qurban Səid buna Asiyadehin daxili nitqi ilə cavab verir: «Belə şeylər olur, amma uşaq doğmaq niyyəti olmadan iş tutmaq mümkünsüzdür. Tam mümkünsüzdür. Boya-başa çatmış adamlar bunu bilməliydilər axı».

Bunu təkcə Qurban Səid demir, Ahmed Paşa da öz qızına elə bu səpkidə öyüd-nəsihət verir «Qadının bircə vəzifəsi var: kişiyə qulluq göstərmək və uşaq bəsləmək … Kişinin ən böyük zinəti namuslu qadındır, bunu Peyğəmbərimiz buyurmuşdur. Sən mənim başımı aşağı etməzsən. Əgər üstünə ləkə düşsə, onda qayıt yanıma, səni öz əllərimlə öldürüm. İstəmərəm, bunu bir kafir etsin».