Qana qan qarışdı

скачать книгу бесплатно

Gözətçi. Baş üstə, xan!

(Qadın ehtiramla baş əyərək gözətçi ilə birlikdə arxalarını çevirmədən məclisi tərk edir.)

II şəkil

(Xan sarayı. Taxtında əyləşən xan dərin fikirlərə dalmışdır. Qalın Oğuz bəyləri xanın çağırışına görə bir-bir özlərini yetirirlər.)

Gözətçi. Xan, Qaradərə ağzında qara buğa dərisindən beşiyinin yerliyi olan, acığı tutanda qara daşı kül eyləyən, bığını boynunun dalında yeddi dəfə düyünləyən, igidlər igidi, qardaşınız Qaragünə gəlmişdir.

Qazan xan. De, gəlsin.

(Baş əyib təzim edərək öz yerinə keçir.)

Gözətçi. Xan, Dəmir qapı Dərbənddəki dəmir qapını hücumla alan, altmış tutamlıq böyük nizəsinin ucunda igidləri böyürdən Qıyan Səlcik oğlu Dəli Dondaz çaparaq gəlmişdir.

Qazanxan. Qoy gəlsin!

Gözətçi. Xan, Amidlə Mərdin qalasını vurub yıxan, Dəmir yaylı Qıpçaq Məlikə qan qusduran, Oğuzun ağsaqqalı, igidləri görəndə o igidə “əhsən” deyən, al məxmər şalvarlı, atı mavi qotazlı Qaragünə oğlu Qarabudaq gəlmişdir. İzndirsə, gəlsin.

Qazan xan. Gəlsin.

Gözətçi. Xan, icazəsiz Bayandır xanın düşmənini basan, altmış min kafirə qan qusduran, ağ-boz atının yalı üzərində qar yığılan Qəflət Qoca oğlu Şir Şəmsəddin çaparaq gəlmişdir. İzin istəyir.

Qazanxan. İzndir, de gəlsin.

Gözətçi. Xan, Parasanın, Bayburd hasarından sıçrayıb aşan, al rəngli gəlin ocağına qarşı gələn, yeddi qızın ümidi, Qalın Oğuzun müjdəçisi, yaxın silahdaşınız, boz ayğırlı, üzü örtüklü Beyrək dördnala çaparaq gəlmişdir.

Qazan xan. İzin onundur, de gəlsin.

Gözətçi. Xan, çalın-çarpaz çalmalı, çal qaraquş ərdəmli, qurama qurşaqlı, qulağı qızıl küpəli, Qalın Oğuz bəylərini bir-bir atından yıxan, Qazlıq Qoca oğlu Yeynək bəy gəlib.

Qazan xan. Buyursun.

Gözətçi. Xan, kafirləri it ardına qoşub alçaldan, eldən çıxıb Ayğır gölü suyunda at üzdürən, əlli yeddi qalanın açarını alan, Sufi Sandal Məlikə qan qusduran, qırx cübbə bürünüb otuz yeddi qala bəyinin gözəl qızlarını oğurlayıb bir-bir boynun qucan, üzündən, dodağından öpən İlək oğlu Alp Ərən çaparaq gəlib.

Qazan xan. Buyursun.

Gözətçi. Xan, gedib Peyğəmbərin üzünü görən, dönərək oğuzlar içində ona sadiq tərəfdar olan, acığı tutanda bığlarından qan çıxan, bığı qanlı Bükdüz Əmən özün yetirib.

Qazan xan. İzndir.

Gözətçi. Xan, altmış təkə dərisindən olan kürkü topuqlarını örtməyən, altı erkək dərisindən papağı qulağını örtməyən, Dış Oğuzun bəylər bəyi dayınız Alp Aruz başının bəyləri ilə gəlmişdir.

(Aruz bəydən başqa bütün bəylər baş əyib diz çökür, ancaq Aruz yalnız baş əyərək Qazanın yanına keçir.)

(Bu zaman məclisə oğuzların bilicisi, gələcəkdən xəbər verən, oğuzların bir məclisi də onsuz keçməyən Qorqud Ata əlində qopuzu içəri girir. Bütün bəylər ona baş əyir, xan Qazan yerindən durub ona təzim edir, yer göstərir.)

Qazan xan. Bəylər, sizi buraya yığmağımın böyük səbəbi var. Bu, bizim üçün çox vacib bir məsələdir. Məlumunuz olsun ki, dayım Alp Aruz kafir ellərinə yürüş edərkən kafir qızlarını görüb sevmiş, öz məclisinə gətirmiş, şərab paylatmışdır. Sonra isə onlardan birini yatağına salmışdır, əylənmişdir. İndi o hadisədən 9 ay keçmişdir. 9 qız Oğuz igidlərindən toxum götürmüş, hamilə olmuşdur. Bundan xəbər tutan Şöklü Məlik hamilə qızların öldürülməsini əmr etmişdir, lakin biləndə ki, qızlardan biri bəy nəsli Aruzdan yüklüdür, onu saxlamalarını əmr etmişdir. Məqsədi uşağı anasının əlindən alıb, xüsusi qaydayla böyüdüb, Türk elinə qarşı qoymaqmış. Beləliklə, türkü türklə əzmək istəmişdir. İndi isə anası uşaq ilə kafirin əlindən qaçıb bizə pənah gətirmişdir. Bizdən imdad diləmişdir.

Gördüyünüz kimi, Alp Aruzun səhvi ucbatından indi bizim qarşımızda iki yol var: ya bizdən imdad diləyən qadını kafirin əlinə verib öldürtmək, balasını isə gələcəkdə bizə qarşı qoyub, Oğuz toxumundan bəhrələnməyə kafirə rəvac vermək, ya da qadını, və uşağı öz himayəmizə götürüb, birləşərək kafirin qadını uşağı qaytarmaq üçün hazırlaşdığı döyüşə hazırlamaq.

Bu vəziyyətdə sizin məsləhətiniz mənə çox vacibdir… Axı sizlər mənim arxam-dirəyim, vuran əlim, düşünən beynimsiniz.

Dədəm Qorqud, ilk söz sənindir. Sənsən bizim elin müdrik bilicisi. Sənin könlünə Allah ilham verər, gələcəkdən nə söylərsən, o da olar. Sənsən Oğuz elinin çətin işlərini həll edən, həmişə nə buyurmusan, onu qəbul edib, sözünü tutub getmişik. Buyur, ilk söz sənindir.

Dədə Qorqud. (Dədə Qorqud ağ saqqalını titrəyən əlləri ilə bir qədər sığallayandan sonra çox qəmli bir səslə deyir:)

Allah-Allah deməyincə işlər düzəlməz…

Əzəldən yazılmazsa, qul başına qəza gəlməz…

Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz…

Yad oğlunu saxlamaqla oğul olmaz…

Qara başa don geyindirsən də, qadın olmaz…

Köhnə pambıq bez olmaz,

Qarı düşmən dost olmaz,

Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir.

Ağıllı oğul olsa, ocağımın gözüdür. . .

Ata adını ucaltmayan oğul ata belindən enincə

Enməsə, yaxşıdır…

Ana bətninə düşüncə, düşməsə, yaxşıdır…

Elimizdə-evimizdə, çalıb-deyən ozan olsun!

Azıb gələn qəzanı Tanrı sovuşdursun, xanım hey!

(Dədə Qoqud susdu, bir qədər düşündükdən sonra:)

Türk elinə bəla üz verib, bəylər, türkün qanı yad qanına qarışıb, düşmən torpağında oğuz toxumu cücərib, bu türkün məhvinə aparıb çıxaracaq. Tarix boyu türklər bundan əziyyət çəkəcək. Göylər pərisindən doğulan, elimizə, igid ərənlərimizə, ağsaqqallı, ağbirçəkli ata-analara qan udduran nacins Təpəgözü nə tez unutdunuz? Axı onun axıtdığı qanlar hələ qurumayıb? Uca Tanrı bizim elləri yad ellərdən seçmişdir. Bizim qanımız təmiz qalmalı idi. Türk basılmaz xalqdır, ona görə də düşmən həmişə ona hiylə qurur. Onu öz içindən zəiflədir. O körpənin atası türk olsa da, elinə, obasına qənim kəsilən, zatı dürüst olmayan, sapı özümüzdən olan baltanı yaxın buraxmamalı idiniz. Artıq bəla üz vermişdir. Bu körpə qaratikan kolu kimi türk elinə atılmışdır. Bu tikan gec-tez xalqımızın qəlbinə batacaq, inlədəcək. Ondan nəsillər törəyəcək, törəyən nəsildən nəsillər törəyəcək. Yəni saf, igid, ərən, mərd, seçilmiş olan türk bu qarışıq qanlardan həmişə bəla görəcək. Mən qocanın dedikləri heç zaman yalan olmayıb. Bu körpəni geri qaytarsanız, kafir bu cins toxumu türklərə qarşı nifrətlə yetişdirib, onun gücündən istifadə edib yurdumuzu alacaq, onu xan qoyacaq və özü idarə edəcək, gələn nəsillərə bu torpaqların onların ata-baba yurdları olduğunu bəyan edəcək. Yox, əgər onu saxlasanız, yenə o həddi-buluğa çatanda, Qazan, sənin yerinə göz dikəcək. Bəla artıq başlanıb. O burada qalsa, kafir mütləq qoşun çəkib bizə hücum edəcək.

Allah, sən özün bizi bu bəladan hifz elə, sən bu bəlanı bizdən uzaq elə, sənin birliyinə yox şübhə-güman, ey sahibi-Quran. (Bu sözləri deyərkən Dədə Qorqudu ağlamaq tutur. Bəylər arasına bir sakitlik çökür. Nəhayət, Qazan dillənir.)

Qazan xan. Dədəm Qorqud düz buyurur, bəylər, bəs fikriniz nədir? Arxam-dayağım, dar günümün yoldaşları, görər gözüm, vuran qolum bəylər! Kafirin qoşunu qapımıza dayanıb.

Beyrək. Xan, mənim fikrimcə, buraxmayaq düşmən balasını içimizə, atası bizdən olsa da, südü düşmən mayası ilə yoğrulub. O, heç vaxt zatını danıb, südünə dönük çıxmaz, sonunda xəyanət, bəla məhz belələrindən gələr. Məncə, bu ləkəni yer üzündən silmək lazımdır. Çünki kim bilir, sabah nə olacaq? Mən bu körpənin Oğuz elində qalmasına, Oğuz körpələri ilə böyüməsinə razı ola bilmərəm. Yenə məsləhət sizindir, xan, əmr verən sizsiniz.

Qaragünə. Mən Beyrəklə tamam şərikəm, gəlin qadını da, körpəni də kafirə qaytaraq. Qoy orda bizə qarşı nifrətlə, kinlə böyüdülsün, bu yaxşıdır, nəinki bizim içimizdə böyüyüb, sonra üzümüzə qayıtsın. Bəlanı nə qədər tez uzaqlaşdırsaq, bir o qədər yaxşıdır, mən qəti əleyhinəyəm, xan.

Əmən. Ədə, nə danışırsan? İndi deyirsən, biz körpəni kafirin qapımıza dayanmış qoşununa qaytaraq? Kafir də durub öyünsün ki, Qazan məndən qorxdu. Sonra da ayağı yer alsın, yurdumuza soxulsun? Bu qəbuledilməz bir məsələdir ki, sən söyləyirsən. Yox, xan, qoy körpə qalsın, özümüz böyüdərik, oğlan Uruzla oynayar, Türk çölündə böyüyər, yovşan ətrilə nəfəs alar. Sonra baxarsan, bir yenilməz igid olmuş, Oğuz elini yadlardan qoruyar. Atası Aruzun dayağı olar, xan!

Dəli Dondaz. Bəylər, siz heç düşünmürsünüz ki, bu bir hiylə ola bilər, bəlkə, heç bu, Aruzun belindən gəlməmişdir. Qanında türk qanı daşımır. Bəlkə, kafir bu qadını məqsədlə casus kimi göndərmişdir içimizə. Mən təklif edirəm ki, qadın da, onun körpəsi də məclisə gətirilsin, Aruz qadına baxsın, yəqin ki, yatağına saldığı qadını tanıyar, Dədəm Qorqud da körpəyə baxsın, görsün ki, onda türk görkəmi var, ya yox. Sonra qərarımızı verərik.

Qazan xan. İgidlər, Dəli Dondaz düzmü söylədi, nə dersiniz?

Bəylər. Məsləhətdi, xan.

(Qadını körpəsi qucağında məclisə gətirirlər. Aruz qadını görən kimi tanıyır, bunun həmin qadın olduğunu başı ilə təsdiqləyir.)

Şir Şəmsəddin. (Əlini qılıncının dəstəyinə qoyub qadına sarı gələrək) Qadın, düz söylə, bu, Aruz bəyin törəməsidir, ya səni qara başlı, sası dinli kafir hiylə ilə bura göndərib? Anam qadınım olsun, düz deməsən, sənin başını kəsib, kafirə ərmağan göndərəcəm.

Qazan xan. Şir Şəmsəddin, həddini bil! Bizim eldə qadına qılıncmı çəkərlər, sözmü deyərlər? Kişi haqq-hesabını kişi ilə edər, bəy. Dədəm Qorqud, bizə bir xəbər söylə, sən həmişə sözün düzün deyərsən.

Dədə Qorqud. (Qadına tərəf gəlir, körpəni əlinə alır diqqətlə baxır və deyir)

Gözlər qıyıq, qartal baxışlı, türk deyərəm,

Almacıqlar var yanağında , türk deyərəm,

Qarışıq var qanında, yenə türk deyərəm,

Biləkləri igid kimi qüvvətlidir, türk deyərəm,

Kafirlik var zatında, buna türk demərəm.

Qara Tükən deyərəm adına, məkirlidir.

Nacins deyərəm adına, məkirlidir.

Tez-tez çıxar türk yoluna, qanlar axar…

Həqiqətən də, bu, bir türk belindən gəlmişdir. Qanında Aruzun qanı axır, bəylər, amma bu, o demək deyil ki, hər zaman türkün sözünü tutacaq, saf su ilə bulanıq su arasındakı fərq nə qədərdisə, təmiz türk övladı ilə bunun arasındakı fərq də o qədərdir.

Yalıncıq. Xan, mən bu kafirləri çox yaxşı anlayıram. Canım, cins toxum düşüb əllərinə, ona görə də əldən vermək istəmirlər. Onlar həmişə babalarımızın qulu-köləsi olub, indi istəmirlər ki, əllərinə düşən bu fürsəti əldən versinlər. Axı onlar Tanrı tərəfindən seçilmiş türkdən toxum götürüblər və istəyirlər ki, dara düşəndə türklərlə qohum olduqlarını desinlər. Məncə, qaytarmasaq, yaxşıdır, xan Qazan, necə olmasa, sənə də qohum düşür, dayın oğlu sayılır. (deyib kinayə ilə gülümsünür) Yəqin, qohumunun məhvinə razı olmazsan?

Alp Ərən. Xan, burada qəribə nə var ki, məgər Oğuz belindən gələn bir Oğuz olurmur ki? Bu, Aruztək igidin oğludur. Atalar deməmişmi ki, ot kökü üstə bitər? Xan, qəbul edək, böyüyər, bizə də arxa, dirək olar.

Yeynək. Bəylər, məgər Dədəm Qorqud demədimi ki, bu, bir bəladır, atılmış türk elinə. Yadınızdan çıxıbmı ki, çinlilər Türkə qalib gələ bilmədiklərini görəndə siyasət işlədib onların arasına nifaq saldı, ikiyə parçaladı, sonra da hücum edib məhv etdilər? Siz dəfələrlə şahid olmamısınızmı, biz ağsaqqal sözündən çıxanda başımız dərd görür, elimizə bəla gəlir? Mən istərəm ki, körpəni öldürək, qadını isə elinə yola salaq.

Alp Aruz. (Onun sözünü kəsərək kinli, qəzəbli bir səslə) Yeynək!

Yeynək. Bəy, məgər sən də, mən də, bunlar da elimiz üçün çalışmırıqmı, torpağımız üçün vuruşmuruqmu? Türkün birliyi üçün qanımızdan keçməyə hazır deyilikmi? Məgər babalarımız, Mete Kağan, Atilla, Oğuz xan, Bayandır xan türk eli üçün çalışmamışmı? Mən yenə öz fikrimdə dururam. Təpəgözü böyütmədən öldürsəydik, türk eli o cür faciə görməzdi. Xan, mənim deyəcəklərim bu qədər.

Qazan xan. Aruz, sən nə söylərsən? Axı bu birbaşa sənə aiddir. Sənin fikrin nədir?

Alp Aruz. (Əlini saqqalına çəkir, bəylərə nəzər yetirib sözə başlayır.) Qazan, elin böyüyü sənsən, biz həmişə çətin məsələləri birlikdə, belə məclisdə ağsaqqal sözü ilə həll etmişik. Lakin siz hamınız bilməlisiniz ki, mən bir kişiyəm, gözəlliyə laqeyd qala bilməyib bu işi tutmuşam. Məgər onların qadınları hər zaman bizim kənizimiz, erkəkləri qulumuz olmayıblarmı? Məgər biz istədiyimiz an öz kənizimizə arzuladığımız şeyi əmr etməmişikmi? Düzdür, bu iş bizim düşündüklərimizdən uzağa getdi, ortada bir körpə məsələsi var. Mən deyərdim qoy uşaq qalsın, qadını qaytaraq. Uşaq qalar, öz uşaqlarımızla böyüyər, igid olar. Mən də ən azı sizin qədər elimi, yurdumu sevirəm, amma bir şeyi unutmayaq ki, uşaq böyüdüyü, yetişdiyi yeri sevər, oranın təbiətinə uyğunlaşar, oranın adət-ənənələrini mənimsəyər. Əgər körpə bizdə böyüsə, bizi tanıyar, bizə hörmət edər. Yox əgər uşağı kafirin əlinə versək, kim bilir o böyüyəndən sonra kafir ona bizim haqqımızda nələr deyər. Məndən olan oğlu böyüdüb sabah mənə əvəz qoymaq istər, daha çox şey tələb edər. Ziyanın yarısından da qayıtmaq xeyirlidir. Xan, yenə məsləhət sənin və məclisindir, amma mənim də bir ata olduğumu nəzərə alın. O körpə necə olmasa, axı mənim belimdən gəlmişdir.

(Qazan xan fikrə gedir. Bütün bəylər xanın nə söyləyəcəyini səbirsizliklə gözləyirlər. Hamı nəzərlərini ona dikmişdir.)

Qazan xan. Bəylər, mən çox çətin bir qərar verməyə məcburam. O qadının körpəsi Dış Oğuzun adlı-sanlı bəyi, mənim doğma dayım Aruzun oğludur. Sizin hamınızın söylədiklərində böyük bir həqiqət var. Bəlkə də, bu mənim tarix üçün böyük bir səhvim olacaq, amma bu gün mən son dəfə bütün deyilənləri götür-qoy edəndən sonra düşmənin bizə gülməməsi üçün körpənin də, qadının da qalması qərarını verirəm.

(Bu zaman qəmli və düşündürücü musiqi çalınır.) Qadının göz yaşları onun körpəsi üçün necə can yandırdığına sübutdur. Siz də şahid olmusunuz ki, o əziyyətlə, əzabla qaçıb bizim elə pənah gətirib. Ananı baladan ayırmaq vəhşilikdir. Bizim insanlığımız, qonaqpərvərliyimiz bizə bəla gətirəcəksə, qoy gətirsin. (ƏliniAruzun çiyninə qoyaraq.) Dayı, körpəni özün böyüt, qadını isə uşağına baxmaq üçün evində saxla, qoy balasını görsün, amma uşaq heç vaxt bilməsin ki, onun anası bu kafir qızıdır.

İndi biz bu qərardan sonra döyüşə hazırlaşmalıyıq. Bu döyüşə başçılığı Beyrəyə tapşırıram. Sabah bütün döyüş hazırlığı yerinə yetirilsin. Düşməni yurdumuzun civarında qarşılamalıyıq. Gedin, sabahkı zəfər döyüşünə hazırlaşın. Haydı, igidlərim, zəfər bizimdir.

Bəylər. (hamısı birlikdə) Sağ ol, var ol, xan Qazan, buyruq sənindir! (Deyib bir-bir baş əyərək çıxırlar.)

Dədə Qorqud. (Əlləri ilə başını tutaraq inləyir, sızlayır, nalə çəkir.)

Ah-vay, aman, Oğuz elinin bəlası başlayır. Tanrım, aman… Sənin birliyinə yoxdur şübhə-güman. Sən özün bizləri hifz elə, özün bizlərə kömək ol!

(pərdə bağlanır)

II PƏRDƏ

(III şəkil)

(22 il ötmüşdür. Salur Qazan göy üzünə ucalmış alaçığında, taxt üstündə əyləşmişdir. İç və Dış Oğuz bəyləri başına toplaşmış, yeyib-içir, şənlənirlər. Dədə Qorqud igidlərə öyüd-nəsihət verir, qopuz çalır, söz söyləyir.)