Dərbənddən başlanan əzablı yol

Fətəli xanın ruslara sədaqəti öz rolunu oynadı və qraf Zubov şöhrət və hökmranlıq çələngini Pəricə xanıma bəxş etdi. Şıxəli xan isə

keşikçilərin sayıqsızlığından istifadə edib həbs-dən qaçdı. Qraf Zubova xəbər göndərdi ki, bacısını xanlıqdan götürüb, Şıxəli xanın xanlığını təsdiq etsin…

Qraf Zubov onun tələbini rədd etdi… Rədd cavabını alan Şıxəli xan qoşun düzəldib rusların əleyhinə hücumlar təşkil etdi. Hakimiyyət üstündə gedən vuruşmalarda min-min cavanın qanı Dərbənd qapılarında töküldü…

28

Dərbəndin başına gələn sonrakı hadisələr gözlənilməz oldu. 1796-cı ildə II Yekaterina öldü, yeni imperator I Pavel rus qoşunlarını Dərbənddən geri çağırdı… Şıxəli xan yenidən hərəkətə gəldi, 1799-cu ildə yenidən ruslardan xahiş etdi ki, onun xanlığını təsdiq etsinlər. 1803-cü ildə o, Dərbəndə sahib oldu. Bu həmin Şıxəli xandır ki, indi mən onun bəlasına düçar olmuşam.

Şıxəli xan çox ədalətsiz, çox kobud adamdı.

Nə edəsən, insan daş deyil ki, yonub düzəldəsən.

Bəzən daşı da yonub qurtarana yaxın bir də görürsən bir parçası qopub düşdü. Deməli, daşın özü qəlp imiş. Amma yonmaq lazımdır. Necə

yonmaq? O, ustanın işidir.

Heyf ki, Şıxəli xan o müdrik Fətəli xanın oğ-ludur. Nə atasına oxşadı, nə bacısına. Fətəli xan çox ağıllı, müdrik adam idi, dərin zəka, ağıl sahibi idi, o heç zaman insanların taleyi ilə oy-namırdı. Sənin baban Hacı Məhəmməd xan da müdrik kişi idi. O, Fətəli xanın siyasətini bəyənirdi, başa düşürdü ki, Azərbaycan xan-lıqları birləşməsə, xalqımız həmişə indiki kimi didərgin olacaq. Bizim böyük bəlamız onda olub ki, hər yerindən duran özünü şah elan edib, şah-lıq 29

iddiasında olub… Sənin əmilərin də Fətəli xanın tərəfdarları olublar. Fətəli xanın arzusu ürəyində qaldı, Azərbaycanı birləşdirməyi başa çatdıra bilmədi… Baban Hacı Məhəmməd xan öldü, əmilərin mənasız vuruşmalarda həlak oldular…

Mən hələ subay idim, baş götürüb vətəndən uzaqlaşdım. Məkkəyə, Mədinəyə üz tutdum, təhsil ardınca getdim, cəhd etdim ki, siyasətə qa-rışmayım… Axırı da bu… bu da mənim gü-nüm…

Nə vətən var, nə ev var, nə ailə… Mənim bütün arzularım puça çıxdı… Deyirdim ki, sənin də

təhsilini başa çatdıraram, səni də Məkkəyə, Qahirəyə göndərərəm, gedib böyük bir üləma olarsan, qoca atanın yerini tutarsan… Ümidimi bir sənə bağlamışam, oğul… Sən dünyaya gələndə çoxlu muştuluq paylamışdım… Böyük peyğəmbərin adını sənə qoymuşdum, Həzrət Əlinin adını da əlavə etdim… Məhəmmədəli…

Fikir etmə, oğul… İnsan ölüm yatağında da ümidini itirməməlidir.

***

Məhəmmədəli bütün gecəni iztirab içində keçirdi. O, yaxşı başa düşürdü ki, Lütərəli bəyin xain pəncəsindən qurtara bilməyəcək. Onu gec-30

tez böhtana salıb iftira selində qərq edəcəkdilər.

Lütərəli bəyin zəhərli nəfəsindən uzaq qaçmaq lazım idi. Məhəmmədəli uzaq, çox uzaq bir diyara gedəcək, o uzaq diyara vətənindən ayrılığın dərdlərini aparacaqdı. O, bilmirdi ki, bu gedişlə

içində ömür boyu bir həsrət daşıyacaq, ən yüksək şöhrət zirvələrində parlasa da, hər zaman qəlbini bir Dərbənd həsrəti didib parçalayacaqdı.

Dərbənddən

Həştərxana

gəmilər

cümə

günləri yola düşürdü, amma Məhəmmədəli səhərə yaxın səfərə hazır idi. Məhəmmədəli ürəyinə sığmaz dərdlərin, beynini parçalayan qay-nar fikirlərin ağırlığı və yuxusuz gecənin yor-ğunluğu altında cümə məscidinə gəldi. Yeddi yüzillik möhtəşəm çinarların altında ayaq saxladı.

Məscidin həyəti adamla dolu idi və məscidin həyətinə açılan üç qapıdan camaat içəri do-luşmağa başladı. Azan səsi eşidildi. Bu son azan səsi uzun zaman Məhəmmədəlinin ürəyində səs-lənəcək və ömür boyu vətənindən ayrılığın son günündə, acı həyatın dəhşətli ağırlığı altında göylərdən imdad diləyən bədbəxt insanların yorğun üzlərini xatırlayacaqdı.

31

Məhəmmədəli bütün Dərbəndlə vidalaşırdı.

O, sabah səhərdən doğma şəhərini tərk edib Həştərxana, atasının yanına yola düşürdü.

Məhəmmədəli məsciddən çıxıb Qalaya ‒ Qırx-larqapı tərəfə yollandı. Karvansarayın yanından keçdi, Çartəpə məscidinin qabağında ayaq saxladı, məscidin yanından axan bulaqdan üzünə su çilədi. Aram addımlarla şəhərin qərbində rus qoşunlarının yerləşdiyi Dübarə meydanına gəldi.

Buradan bütün şəhər ovuc kimi görünürdü. Bu yer şəhəri nəzarət altında saxlamaq üçün ən mühüm nöqtə idi. Məhəmmədəli yoluna davam et-di. Minarət məscidinin yanından keçəndə qapıda dayanmış camaat Hacı Qasıma olan böyük hörmətin əlaməti olaraq onun oğluna baş əydilər.

Bu Xan bulağı, bu da Şeyx Saleh bulağı…

İbrahim bəyin imarəti, Mədət bəyin, İman-qulu bəyin, Hacı Tacaroğlu Soltan qar-daşlarının mülkləri… hamısı yerindədir, sahibləri yox. Hərəsi bir dərəyə çəkilib gedib.

Məhəmmədəli şəhərin şimalındakı Qırxlar qəbiristanlığına yollandı. Burada ərəblərlə vuruşmalarda həlak olmuş qırx qəhrəman ya-tırdı.

Qəbirlərin yanında dayanıb salavat çevirdi. Qırx-ların yaxınlığındakı Fətəli xanın arvadı Tuti Bi-32

kənin oğlanları Əhməd xanın və Həsən xanın məzarları önündə də baş əyib, anası Şərəfnisənin məzarı başına gəldi. Məzarın başına dolandı.

Soyuq torpaqda anasının qarşısında diz çökdü.

Günortadan ötmüşdü. Məhəmmədəli qon-şunun uşağını nişanlısı Gülnargilə göndərdi, ona desin ki, axşam Qalanın sağ tərəfindəki çinar ağacının yanına gəlsin. “De ki, Məhəmməd sabah səhər tezdən yola düşür, uzun səfərə çıxır” ‒

deyə Məhəmmədəli əlavə etdi.

Məhəmmədəli Gülnarla olan son görüşünü ömür boyu xatırlayacaqdı; “Möhtəşəm çinar altında qorxusundan tir-tir əsən Gülnarı bağrıma basdım, onu ilk dəfə öpdüm, bütün qanun-larımızı, adətlərimizi ayaqlar altına atdım”. O, Məhəmmədəlinin bağrına sığındı, aman istədi,

“getmə” dedi.

Amma tale öz işini görürdü. Və taleyin qis-mətindən qaçmaq mümkün deyildi. Sevənlər ay-rılacaq, bir daha bu dünyanın gözüylə bir-birlərini görməyəcək, sevgiləri həsrət daşları altında əbədi gömüləcəkdi.

Cümə günü səhər açılar-açılmaz, Məhəmmədəli yoldaşlarıyla bərabər Xəzərin sahilinə

gəldi. Yükləri atlardan düşürüb sahildə da-33

yanmış gəmiyə tərəf aparmağa başladılar. Məhəmmədəli yoldaşlarından aralandı. Üzünü Xə-zərə tutdu:

“Xəzərim mənim… Mən həmişə sənin qiyamət qoparan qasırğalarından söz açan kitabları oxumuşam. Amma bu sərt qış günündə sən məni gözəl təbəssümlə yola salırsan… Mən sənin qəzəbini çox görmüşəm. O gün də səhər yuxusundan oyanan bir gözəl kimi naz-qəmzə ilə

qaşlarını çatdın, bütün köksün həyəcana gəldi, suların saçaq-saçaq olub köpükləndi… Sabahısı…

Sabahısı sən bir qədər də gözəlləşdin, bül-lurlaşdın, şəffaflaşdın, pak oldun… Səni çox şairlər görməyib… Səni nə Homer gördü, nə Bayron, nə Şekspir sənə vuruldu, nə Dante… Gör-səydilər, sən onlar üçün bir alova, bir məşələ

çevrilərdin, mənim Xəzərim… Mən sənin həsrətini çəkəcəyəm… Yox, sənin Həştərxan sahil-lərini yuyan dalğaların Dərbəndi qucaqlayan su-larından deyil. Mən sənin intizarında olacağam…

Bir dilə gəl, Xəzərim, sənə dediyim xatirində qa-lacaqmı?..”

Gəmi bir neçə dəfə fit verib ağır-ağır sahildən aralandı. Məhəmmədəli ürəyini Dərbənddə qoyub gedirdi.

34

Yenə düşüncələr, xatirələr, gah acı… gah şirin…

Gəmi coşğun suları yara-yara Həştərxana doğru üzürdü. Əlvida, gözəl Dərbənd, əlvida!

35

Həştərxanda



Həştərxan Məhəmmədəlini çox qaşqabaqla qarşıladı. Sulu qar yağırdı. Külək həsrət “havası çalırdı”. Və bu “həsrət havasının” içində elə bir ümidsizlik vardı ki!.. Sanki Həştərxan qəm-qüssə

dumanına bürünmüşdü. Bəlkə bu qəm-qüssə, bu həsrət və bu ümidsizlik Məhəmmədəlinin taleyindən xəbər verirdi…

Məhəmmədəli Volqanı ilk dəfə görürdü. Həştərxanda çay bir neçə qola ayrılırdı və bu möhtəşəm çayın əzəməti gözə görünmürdü.

Böyüklər xırdalandığı, əzəmət parçalandığı zaman gözdən düşür və insanlar onların böyüklüyünü dərk edə bilmir.

36

Məhəmmədəli şəhərə çıxdı. Həştərxan onun gözünə Dərbənddən böyük göründü. Dağın təpəsində Həştərxan qalası yüksəlirdi. Sanki bu qala şəhərin qüdrətini qoruyan bahadırdı.

Razinin üsyanları haqqında oxuduğu kitablarda da bu Qalanın adına rast gəlib.

Məhəmmədəli

şəhərin

dolaşıq,

dar

küçələrindən keçib Uspenski kilsəsinin yanından sağa döndü. Uzaqdan görünən xırda taxta evləri ona göstərdilər. Sürgünə məhkum olunanlar orada yaşayırdı.

Məhəmmədəli ürəyini yeyə-yeyə özünü taxta evlərə yetirdi. Ürəyi dərddən partlamaq dərə-cəsinə gəlirdi. Və atasını görüb ona sarılan kimi qəlbindən qopan qara fırtınalar məstedici sevinc burulğanı içində qərq oldu. Söhbət gecəyarısına qədər uzandı. Məhəmmədəli atasına bildirdi ki, bir daha Dərbəndə qayıda bilməz.

…Şəhər bələdiyyə idarəsində Məhəmmədəliyə

işləmək üçün bir neçə yer təklif etdilər. Heç biri ürəyinə yatmadı. O, rus dilini bilmirdi, rus dili isə Həştərxanda hökmran dil idi. Axşam ata və

oğul çox götür-qoy elədilər. İngiltərədən gəlmiş

Qlen Hacı Qasımdan xahiş etmişdi ki, onunçün Şərq dillərini bilən adam tapsın. Qlen və

37

yoldaşları ərəb və türk dillərini öyrənmək fikrindəydi.

Məhəmmədəli günortaçağı şəhərin mərkəzində yerləşən üçmərtəbəli binada ingilislərlə

görüşdü. O, qərara gəldi ki, ingilislərlə günü sabahdan ərəb və türk dillərinin təliminə

başlasın.

Dərslər 1821-ci ilin əvvəlindən başladı. Müəllim tələbələrdən çox razı idi. Tələbələr də müəllimin başına and içirdi.

Məhəmmədəli ingilislərə ərəb şeirinin in-cəliklərindən danışır, şeirlər oxuyur, təhlil edirdi:

“Ərəb şairlərinin gücü ondadır ki, onlar öz həyatlarının unudulmaz dəqiqələrini, vətən-lərinin gözəlliyini, qəzəblənmiş aslanı, yel qanadlı bədəvi atını, dözümlü dəvəsini, çılpaq qayaları, dağ sellərinin gurultusunu, məhəbbəti, igidliyi və xeyirxahlığı ən təbii boyalarla tərənnüm və təsvir etməkdən yorulmurlar!..”

Məhəmmədəli getdikcə coşğunlaşır, sanki qarşısında oturmuş dörd nəfər ingilisə deyil, saysız-hesabsız adamla dolu böyük bir məclisdə

mühazirə oxuyurdu. “Ərəb şairləri xeyirxahlığı tərənnüm edir, nöqsan və eyiblərə gülür, bədbəxtlərə təskinlik verir, səadət və bəxtiyarlıq 38

zirvəsində olanları bir gün qaranlıq və soyuq uçurumlar gözlədiyini xəbərdarlıq edirdilər. Ana dilini gözəl bilən və poetik istedadlı olan hər ərəbin ilk işi öz nəslinin, öz tayfasının şərəfini, azadlığını, ləyaqət və şöhrətini tərənnüm etmək idi”… Gecə yarıdan keçir, müəllim yorulmadan danışır, tələbələr zövqlə dinləyir, insan zəkasının qüdrəti onları heyrətə gətirirdi.

Müəllimin məharəti ingilisləri elə sehrləmişdi ki, öz işləri də yaddan çıxmışdı. Vətənlərini atıb bu uzaq, yad, cansıxıcı diyara gəlməkdə onların məqsədləri yalnız dil öyrənmək deyildi. Onların əsas məqsədi adamları öz dinlərindən döndərib, xristianlığı qəbul etdirmək, müqəddəs kitablarını Şərq

dillərinə

tərcümə

etdirib

Rusiya

müsəlmanları

arasında

yaymaq

idi…

Məhəmmədəlini bu işə cəlb edə bilsəydilər…

Böyük zəka sahibi və gələcəkdə şöhrət zir-vəsini fəth edəcək bu müsəlman oğlu xris-tianlığı qəbul etsəydi, illərlə bu şəhərlərdə sürünən yüz missionerin işini görərdi. İngilis missioner dəstəsinə rəhbərlik edən Qleni və Mikfersonu in-di yalnız bu məsələ düşün-dürürdü… Sonralar çox böyük gələcəyi olan bu müsəlman ‒ xristian alimini İngiltərəyə aparmaq da olardı… Elmin, 39

diplomatiyanın qüdrətini Şərq xalqlarını ingilis imperiyasının müstəmləkəsinə çevirmək məqsə-dinə yönəldilmiş siyasətdə Məhəmmədəli çox güclü silah ola bilərdi…

…Lakin Məhəmmədəli də fürsəti əldən vermirdi. Bir ildə o, ingilis dilini o qədər mükəmməl öyrənmişdi ki, Bayronun şeirlərini, Şekspirin əsərlərindən monoloqları əzbərdən deyirdi. İngilislərin heyrəti və heyranlığı yerə-göyə

sığmırdı. İngiliscə şeir deyəndə onun şərqli olduğunu müəyyən etmək olmazdı.

Qlenlə

Mikferson

bütün

qüvvələrini

Məhəmmədəliyə tərəf çevirmişdilər. İllər ötəcək, vətənlərinə qayıtmış missionerlər “Xristian albomu” jurnalında məqalə dərc etdirəcək və

yazacaqlar: “Missionerlər adətən missiyada işləyən müsəlman müəllimlərlə aralarında fikir ayrılığı mövcud olan məsələlər barəsində

mübahisəyə girişmirdilər. Lakin başqalarından fərqli olaraq Məhəmmədəlinin davranışında və

münasibətlərində o qədər sadəlik, səmimiyyət var idi ki, o, bütün təbiəti, xarakteri ilə özünün fanatik və hər şeydən nagüman həmyerlilərindən o qədər fərqlənirdi ki, missionerlər onunla ün-siyyətdə özlərini daha asudə və sərbəst hiss 40

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.