скачать книгу бесплатно
Azərbaycan şairi Nizami
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
"Azərbaycan şairi Nizami" – Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyi münasibətilə 1941-ci ildə yazdığı, ilk dəfə 1951-ci ildə Ankarada nəşr olunan əsəri.
M.Ə.Rəsulzadənin Nizami haqqında bu kitabı mühacirət ədəbi fikrinin, xüsusilə nizamişünaslığın ən dəyərli uğurlarından biri hesab edilir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Azərbaycan şairi Nizami
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINA ƏRMAĞANDIR
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
2019-CU İL ÇAPINA ÖN SÖZ
Azərbaycan Türklərinin ulusal ideologu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” bitiyi Azərbaycandan, “dünya goşucularının öyrətməni” Nizami Gəncəlinin yaradıcılığından, böyük Türk ulusundan yazılmış ən yaxşı kültür, tarix, ideologiya anıtdır.
“Azərbaycan şairi Nizami” anıtını Pr. Dr. Rüstəm Əliyev Kiril yazısı ilə, yarımçıg da olsa, 1991-ci ildə çap etdirmişdir. Fəlsəfə elmləri doktoru Yadigar Türkel onu 2008-ci ildə, yarısı Rüstəm Əliyevin, yarısı Ankara yayımından olmaqla, Azərbaycan Türklərinin Latın yazısı ilə yayımlamışdır.
Yadigar Türkel 2011-ci ildə “Azərbaycan şairi Nizami” kültür anıtının 1951-ci il, Ankara yayımına dayanaraq, “Bitkin çapı”nı yayımlamışdır.
“Kitab Klubu”nun Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” kültür anıtını yayımlamaq istəyi algışlanmalıdır. Məncə “Azərbaycan şairi Nizami”tək tarix, kültür, azərbaycançılıq anıtları bir neçə ildən bir böyük sayda çap edilib, Azərbaycan Respublikasının yurddaşlarına paylanmalı, başqa ölkələrin bitik evlərinə göndərilməlidir. 2008, 2011-ci illər yayımları belə edilib.
2019-cu il yayımının daha geniş oxucu üçün düşünüldüyü gözə alınarag, 2011-ci il capındakı: “Bax: 15-ci s.” kimi yerlər çıxarılmış, Nizami Gəncəlinin poemalarının Ərəb yazısı ilə çapından ancaq bir səhifə verilmişdir.
Yadigar Türkel
fəlsəfə üzrə elmlər doktoru
23 aprel 2019-cu il
ÖN SÖZ
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan türklərinin XX yüzildə yetirdiyi ən böyük siyasətçidir. O,1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradıldığını bildirən Azərbaycan Milli Şurasının sədri, dövlətin qurucusu, Milli Azadlıq Hərəkatının və millətin baş ideoloqu idi.
Azərbaycanda XX yüzildə kimsə azərbaycanlılar, türklər, millətin dünəni, bugünü, gələcəyilə bağlı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi dərindən düşünməmiş, bu yöndə siyasi-ideoloji məqalələr, dəyərli elmi əsərlər yazmamış, Azərbaycanın bağımsızlığına onun kimi candan çalışmamışdır.
Milli öncül Məhəmməd Əmin Rəsulzadə arxadaşları ilə birlikdə Azərbaycan Cümhuriyyətini qurmaqla kökləri miladdan qabaq III-II minilliklərdən gələn «Dədə Qorqud» boylarındakı türkçülüyü, azərbaycançılığı yenidən siyasi uyğuladı.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyirdi: «Azərbaycan Şurayi Milliyyəsi İstiqlal Bəyannaməsini elan etməklə sözün siyasi mənası ilə bir Azərbaycan millətinin varlığını təsbit etmişdir».
Azərbaycan Cümhuriyyətində «türkçülük, vətənçilik, milli dövlətçilik, inqilabçılıq, xalqçılıq, cümhuriyyətçilik» ideyaları siyasi millətçilik – azərbaycançılıq düzəyinə qaldırılmışdı.
Azərbaycanın millətçi, dövlətçi, azərbaycançı aydınları 23 ayda azərbaycanlılar için on illərlə görülməsi çətin olan böyük siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi, milli-psixoloji işlər görmüşlər.
Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulmasaydı, Azərbaycan SSR, Azərbaycan Respublikası olmaz, yağılar bütün türk və müsəlmanları öldürüb, Bakıdan Terekə kimi «Allahü-əkbər!» səsini kəsərdilər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həm də dəyərli bir şərqşünas bilgindir. Onun «Azərbaycan şairi Nizami» əsəri son 70 ildə bilimin gəlişməsilə aydınlaşmış kiçik ayrılıqlara baxmayaraq, XX yüzildə Böyük Azərbaycandan, böyük türkdən, bilgin Nizami Gəncəvinin yaşam və yaradıcılığından yazılmış, azərbaycanlıların milli kimliyinin türklüyünü kəskin deyən ən yaxşı siyasi, ideoloji, ədəbi-bədii, tarixi mədəniyyət anıtıdır.
Azərbaycana, türkə ilahi sevgiylə bağlı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əbdürrəhman Caminin Nizami Gəncəvilə bağlı dediyi: «Açıq olan fəzilət və kamalının şərh və izaha ehtiyacı yoxdur. «Pənc gənc» adlı əsərinə o qədər gözəlliklər və incəliklər doldurmuşdur ki, bu şərəf heç bir kimsəyə nəsib olmamışdır. Böylə bir əsər bəlkə də bəşər qüdrətinin yetişəməyəcəyi bir xariqədir» sözlərinə uyğun bir anıt yaratmışdır.
«Azərbaycan şairi Nizami» anıtının üçüncü, 2011-ci il, bitkin çapının da Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatının 1988-ci il fevralın 19-dan başlayan «Yeni çağının» 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra ən böyük mədəni olaylarından biri olacağına ümid edirik.
Azərbaycanda 1920-ci il aprelin 28-dən başlayan rus-sovet-mason «bolşefaşizm»i illərində, sovet alimləri 50 il Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Nizami Gəncəvi və «Beşlik»indəki böyük siyasi-ideoloji, ədəbi-bədii, tarixi ideya və düşüncələrilə bağlı dediklərindən, çəkdiyi milli-ideoloji çevrədən çıxa bilməsələr də, Azərbaycanın XX yüzildə yetirdiyi ən böyük milli ideoloqunun adını çəkməmişlər.
Demə, Nizami Gəncəvinin «Beşlik»indən orta məktəb dərsliklərində öyrədilən «Sultan Səncər və qarı»nı da, «Kərpickəsən kişinin dastanı»nı… da Məhəmməd Əmin Rəsulzadə seçmiş, Nizami Gəncəvinin böyük türkçü, islamçı, qafqazçı ideoloq olduğunu, eləcə də başqa dünyəvi baxışlarını birinci o göstərmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə «Azərbaycan şairi Nizami» anıtında Nizami Gəncəvinin «Xəmsə» adı ilə tanınmış poemalarına hamıdan qabaq «Beşlik» demiş, ondakı Azərbaycan, türk, islam və Qafqazla bağlı bütün böyük ideya və düşüncələri ən düzgün biçimdə araşdıraraq, «Beşlik»in fars dilində olan şeirlərindən etdiyi çevirmələrdə də Azərbaycan, türk ruhunu saxlamağa çalışmışdır.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» anıtının bölmələrinin adlarındakı ideoloji bitkinlik və ardıcıllığa baxaq: «l. Doğu İslam Mədəniyyətinin üç ortağı», «3. Doğu İslam Mədəniyyətində Azərbaycanın rolu», «4. Türk hakimiyyəti altında fars ədəbiyyatı», «5. XII yüzildə Azərbaycan», «7. Nizami – Azərbaycan şairi», «9. İhmal edilmiş Nizami», «10. Nizamiyə qarşı borcumuz», «Şairin Azərbaycan hökmdarları ilə münasibətləri», «Nizaminin cahan ədəbiyyatındakı yeri», «I. Nizamidə farslıq», «II. Nizamidə türklük», «III. Nizamidə Qafqaz», «IV. Nizamidə həyat tələqqisi və insan», «VII. Nizamidə dövlət tələqqisi».
Milli ideoloq, anıtın göstərdiyimiz, eləcə də başqa bölmələrində milli özünüanlama çağı sayılan XX yüzildə azərbaycanlılara gərək bütün başlıca ideyaları, düşüncələri verməyə çalışmışdır.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycana xidmətlərini ancaq Atatürk və Mahatma Qandinin etdiklərilə tutuşdurmaq olar.
«Azərbaycan şairi Nizami» anıtında «İki Leyli-Məcnun» [Nizamilə Füzuli arasında bir qarşılaşdırma]» adlı taysız bir araşdırma vardır. Bu araşdırma anıtdakı «Leyli və Məcnun»dan daha bitkin olub, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu yöndə yazdıqlarını tamamlamışdır.
Azərbaycan ədəbiyyat tarixində Nizami Gəncəvilə Məhəmməd Füzulinin «Leyli və Məcnun»unu heç kim belə yüksək bilgi, anlayış və biliklə incələyib qarşılaşdırmamış, belə yüksək ədəbi əsər yazmamışdır.
«Azərbaycan şairi Nizami» anıtındakı bu araşdırmanı dərindən öyrənən oxucu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin unudulmuş ərəb əfsanəsini Azərbaycan türkləri – Axsitan (Ağsartan), Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli və Üzeyir bəy Hacıbəylinin qeyrətilə insanlığın böyük mədəniyyət anıtına çevrildiyini göstərmək için yazdığını aydın görür.
Milli ideoloq araşdırmanın başlanğıcında yazır: «Nizamilə Füzuli arasında 400 illik bir zaman vardır. Buna rəğmən, yazmış olduqları «Leyli-Məcnun» hekayəsi hər iki şairi bir-birinə yaxınlaşdırmışdır. Eyni amil bu iki şairin adını Azərbaycanla dəxi, ilgiləndirmişdir…
Təzkirələrdən bəzilərində Füzulinin adı Nizami əsərlərinin mütərcimləri arasında qeyd olunmaqdadır.
Avropa müstəşriqlərinin yazdıqları əsərlərdə də Füzulinin «Leyli-Məcnun»u için «İran şairi Nizami»nin məşhur əsərindən tərcümə və ya iqtibas edilmişdir», deyə yazılıdır.
Türkcə «Leyli-Məcnun»un farscasından tərcümə olmadığı bir kərə, iki əsər arasındakı həcm fərqilə gözə çarpır. Nizaminin əsəri 4600 beyt üzərinə yazılmış ikən, Füzulininki ancaq 3200 qədər beyti bulmaqdadır. Bundan başqa hər iki əsər hər nə qədər eyni vəzn üzərinə və məsnəvi tərzində yazılmışsa da, Füzuli həsb-hallara aid parçaları qəzəl tərzinə qoymuş və bunları türlü vəznlərlə yazmışdır, bir neçə yerdə dördlük tərzini belə qullanmışdır».
Nizami və Füzulinin bu iki böyük anıtını çox yüksək ağıl və bilginliklə araşdıran ideoloq sözlərini belə qurtarır: «İkisi də öz növlərində orijinal birər şair, hekayələri də orijinal birər əsərdir. Burada bənzətmədən bəhs olunamaz, hələ tərcümə ağla belə gələməz.
«Bu iki orijinal əsərdən əcəba hankısı daha yüksəkdir?» deyə bir soru qarşısında qala bilirik. Etiraf edərik ki, böylə bir soruya cavab verməkdən özümüzü aciz sayarıq. Çünki hər iki əsər öz növündə orijinal, öz növündə böyük və öz növündə yüksəkdir.
Nizami də, Füzuli də klassik Doğu ədəbiyyatının ölçüləməz birər varlığıdır. Ölçüləməyənləri qarşılaşdırmaq dəxi, bəhs konusu olamaz.
Böyüklük, kiçiklik kimi nisbət anlamı dışında iki şah əsərin özəlliklərinə işarə etmək lazım gəlirsə, ancaq bunu söyləyə bilirik:
«Nizami Məcnunu şeirləşdirmişsə, Füzuli şeiri məcnunlaşdırmışdır».
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə «Azərbaycan şairi Nizami» anıtına gözəl «Mənzum bir xülasə» də yazıb. O, nəsrlə yazdıqlarını bu bölmədə şeirlə demişdir. «Mənzum bir xülasə»ni oxuyan oxucu Məhəmməd Əmin bəyin burada da əsərindəki bütün başlıca ideyaları unutmadan şeirlə deməsinə vurulur.
Milli ideoloqun anıtda «Beşlik»dən etdiyi çevirmələr də önəmlidir. Məhəmməd Əmin bəy çevirmələrinin «Ustadın əsərinə layiq» olub- olmadığını oxuculara buraxaraq, «bu xüsusda bir davasının» da olmadığını desə də, əxlaqi, ideoloji yönlü bu seçmə çevirmələr də türk şeirini zənginləşdirmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə «Azərbaycan şairi Nizami» anıtına olduqca gözəl bir «Son söz» yazmışdır. O bu son sözdə «Təbiətin bir fenomeni olan şeirlə hikmət Nizamisi» dediyi, «sözün xaliqi» Nizami Gəncəvilə bağlı baxışlarını kimsənin haçansa yazmadığı, ola bilsin, yazamayacağı sözlərlə demişdir: «Təbiətin böyüklük, gözəllik, çeşidlilik və sevimliliyi nə qədər tamamilə qavranılamazsa, təbiət qədər böyük və onun qədər qüdrətli Nizami yaradıcılığını da tamamilə qavramaq mümkün deyildir. Təbiətin bir bütün halında qavrana bilməsi bir yana, qavrana bilən qismini belə, haqqı ilə hekayə və ya rəsm edə bilmək hər insanın işi deyildir. Nə qədər gözəl qələm, nə qədər sehrli fırça, nə qədər möcüzəli kəski olursa olsun, təbiətdəki bütün dəyərləri ifadədə yenə acizdir. Təbiətin bir fenomeni olan şeirlə hikmət Nizamisini anlayıb, anlatmaq o qəbildəndir».
«Azərbaycan şairi Nizami» anıtının 1991-ci il, Bakı çapının tərtibçisi və elmi redaktoru, bu gün sayğı ilə andığımız professor Rüstəm Əliyev Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin cümlələrini fikri çevirmə ilə çağının düşüncəsinə uyğun yazdığından orijinaldan bir az uzaqlaşmışdır.
«Fikri çevirmə» elmi üslub kimi qəbul edilsə də, türk dilindən türk dilinə bu çevirmə Azərbaycanın tarixi mədəniyyət anıtının elmi, siyasi, ideoloji, ədəbi-bədii dəyərini azaltmaqla yanaşı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin düşüncə yönünü, dil zənginliyini, yaradıcılığının özəlliklərini, yenilikçiliyini kölgələyir, türk dilinin gəlişmə yollarının bir çoxunu qapayır.
Anıtı yazanın ədəbi dilinin saxlanması isə dilin gəlişməsi baxımından çox gərəklidir. Məsələn, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazmışdır: «…Nizami türk deyir – gözəl, mərd, qəhrəman, əsgər, komandan, bilgin, ər, rəhbər və şef anladır. Türklük deyir, gözəllik, eyilik, təmizlik, doğruluq, mərdlik, qəhrəmanlıq, komandanlıq, şeflik anladır. Türküstan deyir – vəfa, doğruluq və aranılan yerlə ermişlik [vüsal] anlayır».
Rüstəm Əliyev çevirmişdir: «Nizami «türk» deyir – gözəl, mərd, qəhrəman, döyüşçü, sərkərdə, bilici, ər, rəhbər və başçı nəzərdə tutur. «Türklük» deyir – gözəllik, yaxşılıq, təmizlik, doğruluq, mərdlik, qəhrəmanlıq, sərkərdəlik, başçılıq demək istəyir. «Türküstan» deyir – vəfa, doğruluq və istənilən yerə qovuşmaq [vüsal] nəzərdə tutur».
Oxucular Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» anıtında Nizami Gəncəvinin «Beşlik»ində türklərlə bağlı dediyi sözləri böyük sayğı, özənlə seçib düzgün açıqladığını da görəcəklər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır: «Türkdən Nizamidə yalnız iki dəfə xəfifliklə bəhs edilmişdir».
Rüstəm Əliyev çevirmişdir: «Türk» Nizami əsərlərində yalnız iki dəfə mənfi çalarda işlədilmişdir».
Sayğılı oxucu ərəb sözü xəfifin türk dilində önəmsiz, ötəri, yüngül, incə, üzdən, kiçik, qolay, yavaş, az etkili, soyuq, sıyıq və başqa anlamlarının olduğunu bilir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə burada sözün ötəri, üzdən, önəmsiz, soyuq, incə, yüngül anlamlarını gözə almışdır. Ötəri, üzdən… ayrı, mənfi ayrı şeydir.
Nizami Gəncəvi «Beşlik»də türklərlə bağlı heç bir mənfi söz söyləməmişdir.
1991-ci il çapında anıtın demək olar, bütün başlıqları dəyişdirilmişdir. Məsələn, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə «Nizaminin görüşü ilə Rus» yazıb, Rüstəm Əliyev «Nizaminin ruslar haqqında təsəvvürü» eləyib.
1991-ci il çapında buraxılmış, yuxarıda dediklərimizin sürəci olan: «Nizami Azərbaycanlıların tək məmləkətçilik deyil, milli duyğularını da qabardacaq bir isimdir. Bu isimlə sadə, Azərbaycanlılar deyil, bütün türklərin öyünmələri gərəkdir. Dilinin farsca olmasına rəğmən, heç bir şairdə türklük Nizamidə olduğu qədər ideallaşdırılmış deyildir» abzası, eləcə də buraxılan başqa cümlələr yerlərinə qoyulmuş, onlardakı yanlışlar düzəldilmişdir.
2008-ci il çapında vaxt çatmadığından ancaq başlıqlarla içindəki bir sıra cümlələri Məhəmməd Əmin bəy yazan kimi edib, anıta «1991-ci il, Bakı çapında olmayanlar» bölməsini ekləmişdik.
Türklər dünya tarixinin ən böyük millətlərindən biri, Orta çağın ən siyasi millətidir. Bəlli dünya tarixinin Orta çağı «Türk çağı»dır. Türklərin birlikdə yaşadıqları torpaqların ölçüsü 10 milyon kvadrat kilometrdən də çoxdur. Belə böyük bir geosiyasi, mədəni bölgədə yaşayan millətin saysız ləhcələrinin və yerli, özkültürlərinin yaranması da doğaldır.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» anıtı 70 illik rus-sovet-mason ayrılığından sonra türk dilini ortaqlaşdırmaq baxımından da əvəzsiz dil qaynağıdır.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əsərlərini çağın «şeir dili» olan farsca yazmış Nizami Gəncəvinin milli kimliyini açıqlarkən, Azərbaycan siyasi düşüncə tarixində geopolitika sözünü işlətmiş, Azərbaycanın və Qafqazın Nizami çağında Yaxın Doğunun geosiyasi yaşamındakı yerini, önəmini göstərmişdir: «Konuları araşdırılınca Nizaminin fars nasionalizmindən uzaq, türk sevgisilə dolğun, Qafqaz mühit və şərtlərinə bağlı, yurdunun tarixi müqəddərat və geopolitikindən doğan daimi qayğılarla ilgili olduğu görülür ki, bu surətlə o, əlbəttə, bir Azərbaycan şairidir».
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» anıtının çağdaş Azərbaycan gənclərini millətçi, dövlətçi – azərbaycançı kimi böyütmək baxımından gərəkliyini gözə alıb, 1991-ci il İstanbul basqısından bir sıra düzəliş, açıqlama, artırma-ekləmələrlə çap edirik.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» anıtının dili Azərbaycan Respublikasında kökləşmiş çağdaş türk dilindən özəlliklərilə ayrılır. Bunu gözə alıb, «Azərbaycan şairi Nizami» anıtındakı milli ruhu, yazı yasalarını, dil zənginliyini, elmi, siyasi-ideoloji düşüncəni, Azərbaycana, türkə, insanlığa sevgisini «bir millət, iki dövlət»i daha da qovuşdurmaq istəyilə saxlamağa çalışdıq.
Oxucuların işini asanlaşdırmaq için anıtda çox çətin ərəb sözləri türk dilinin özəlliyinə, Azərbaycan oxucusunun alışdığına uyğun – «Məxzənül-əsrar», «Bismillahir-rəhmanir-rəhim» şəklində yazılıb, «Biblioqrafiya» bölməsindəki uyğunsuzluqlar, bir sıra cümlələrdəki elmi yanlışlar ayrıcda və sondakı «Bilim düzənləyicisinin açıqlamaları»nda düzəldilmişdir.
Sayğılı oxucu 2011-ci il çapında anıtdakı kənd sözünün qarşılığı kimi, orijinaldakı köy saxlandığını görəcəkdir. XX yüzildə Azərbaycanın dilçi alimləri türk dilinin gəlişməsi, durulması için böyük işlər görmüşlər. Türk dili çox gəlişmiş, durulmuş, ayrı-ayrı sözlərin yazılışı yasalanmış, dövlət statusu almışdır. Ancaq bir sıra istənməyən yanlışlara da yol verilmişdir. Bunlardan biri də köyə kənd, şəhərə kənd yerinə şəhər deyilməsidir. Kənd sözü türk dilində Daşkənd və başqa şəhər adlarında bizə gəlib çatmışdır. Bizdə də kəndə köy, şəhərə kənd deyilsəydi düzgün olardı.
Bunu gözə alıb, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 2009-cu ildə çap etdiyimiz «Milli birlik» kitabında, eləcə də bu anıtda kəndi köy, şəhəri kənd saxladıq.
Anıtdakı düz ayrıcdakı [ ] yazılar Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, ayrıcdakılar Yadigar Türkelindir.
Professor Rüstəm Əliyevin Nizami Gəncəvinin şeirlərindən etdiyi çevirmələr fars dilini bilməyən oxucuların düşüncələrini tamamladığından onların bir neçəsini (– R.Ə.) qeydi altında verdik. Qafqazda müstəmləkəçilik siyasəti yeridən rus-sovet-mason strateqləri bölgənin sayca az, müsəlman və müsəlman olmayan xalqlarının tarix boyu türklərlə birlikdə, sülh və güvəndə yaşadıqlarını, ən azı son min ildə türk dövlətlərinin bu xalqların milli varlığının qoruyucusu olduğunu, onların türklərlə böyük sosial, siyasi, mədəni gücə çevrilə biləcəyini düşündüklərindən, türkçülük və islamçılıq, qafqazçılıq ideyalarını yasaqlamışdılar.
Azərbaycanda yeridilən millətüstü siyasətlərdən 1988-ci ilə kimi millətimiz XX yüzildə yetirdiyi ən böyük siyasətçisini, milli ideoloqunu milli öncülünü dərindən tanımamış, onunla arxadaşlarının böyük işlərini unutmuşdu.
Anıtın 2011-ci il çapında yağıların milli yaddaşımızda törətdiyi dolaşıqlıqdan böyük yurddaşımızın adını 1990-cı illərin tələsik günlərində yazıldığı kimi, Məmməd yox, Məhəmməd yazdıq – MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır: «Azərbaycan şairi Nizami» anıtını «Dünya ölçüsündəki yaradıcılığı ilə cahan ədəbiyyatına ölməz şeir tabloları ilə eşq, bağlılıq, namus, iman və fədakarlıq tipləri verən, fəlsəfi yüksək düşüncə və siyasi kəskin görüşlərilə də insanlığın ən səmimi duyğuları və ən əziz ideallarına tərcüman olan bu ilahi sənətkar dünya mədəniyyətinin dahi öndəridir. Ağılları çaşdıran bu başarısını Nizami, qəlbinin bütün tellərilə bağlı olduğu öz yurduna və onun kültür gələnəklərinə borcludur. O, elinin, soyunun və içində yetişdiyi kültür mühitinin öz övladıdır. «Yunanlar dünyaya Homeri, iranlılar Firdovsini, italiyalılar Vergilini vermişlərsə, biz də Nizamini vermişik», deyə öyünən Azərbaycan türkləri haqlıdırlar.
Hə, mədəniyyət tarixində özünə çox şərəfli yer qazandıran bu eşsiz övladına Azərbaycan bütün varlığı ilə minnətdardır. Bunun kimi, əsərlərində bunca ideallaşdırılan türklük də şübhəsiz, türk Nizaminin böyük adı ilə öyünür, onun yüksək ruhunu rəhmət və şükranla anar!».
Azərbaycan hökuməti böyük millətçilik duyğuları ilə deyilmiş bu sözlərdən dərs almalı, 1993-cü ilin sonlarından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və arxadaşlarına yönəlmiş bağışlanmaz, milli yaddaşsızlığa, toplumda mədəni-mənəvi qarşıdurmaya nədən olub dövlətimizi daha da güclənməyə, siyasi gəlişməyə qoymayan yağıca yanlış siyasətini dəyişməli, canları bahasına baba yurdumuz Azərbaycanın bir parçasında bizə dövlət qurmuş, boynumuzda Azərbaycan Cümhuriyyəti boyda haqları olan El oğullarının «yüksək ruhu rəhmət və şükranla» anılmalı, onların bilimsəl, siyasi, tarixi irsi dərindən öyrənilməli, böyük El oğullarının öncülü Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» anıtı isə orta və ali məktəblərin dərs proqramlarına salınıb, ondakı azərbaycançılıq, türkçülük, islamçılıq, qafqazçılıq, çağdaşlıq kimi milli ideyalar, yüksək elmi-fəlsəfi, ədəbi- bədii, dünyəvi düşüncə millətimizin yeni nəsillərinə aşılanmalıdır.
Anıtın Ön sözünü son kəs martın 6-da, saat 9
-da oxuyub qurtardım.
Martın 6-sı Məhəmməd Əmin bəyin ölüm günüdür.
2008-ci il çapının Ön sözü də aprelin 28-də, rus-sovet-mason «bolşefaşistləri»nin Azərbaycan Cümhuriyyətini devirdikləri, mənim də doğulduğum gün, səhər bitirilmişdi.
Bunlar Məhəmməd Əmin bəyin «Milli fikir toxumları səpildi, İslatdı torpağı axan qızıl qan. Bu əkindən yarınki bir baharda, Əlbət bitər bir yeni Azərbaycan!» sözlərilə ilahi bağlıdırmı?
Bilmirəm!
Ancaq bir şeyi bilirəm: Azərbaycan, Türk bitməyib, tükənməyib, yaşayır, sonsuzadək də yaşayacaqdır.
BİZ GƏLDİ-GEDƏRİK, TƏKİ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI YAŞASIN!
Kiçik əməyimizi dəyərləndirənlərə, kitabın çapında əməyi olan bütün aydınlara «sağ olun!» deyirik.
YADİGAR TÜRKEL
6 mart 2011-ci il, saat 9
TƏQDİM
Türk dünyasını sənəti, əsərləri və estetik bərəkətlərilə bəsləyən böyük şəxsiyyətlər sayılmayacaq qədər çoxdur. Onlardan biri də şübhəsiz Gəncəli Nizamidir.
1991-ci il Gəncəli Nizaminin doğumunun 850-ci ilinə təsadüf etməkdədir. Bu cümlədən olmaq üzrə, böyük şairin doğulduğu Azərbaycanda və Türkiyədə bu il boyunca Gəncəli Nizami adına çeşidli kültür fəaliyyətlərinin yapılması qayət təbiidir. Dolayısı ilə Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi olaraq, Türkiyədə müxtəlif proqramlar planladıq və bunlardan ilki olmaq üzrə, Demokratik Azərbaycan Cümhuriyyətinin (1918-1920) qurucusu, böyük siyasət və dövlət adamı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qələmindənçıxma Gəncəli Nizami araşdırmasını eynən nəşr etməyi uyğun gördük.
Gəncəli Nizami əsərlərini hər nə qədər farsca yazmışsa da, əslən türkdür. «Məxzənül-əsrar», «Xosrov və Şirin», «Leyli və Məcnun», «Həft peykər», «İskəndərnamə» kimi əsərlərini Gəncədən bir başqa ölkəyə getmədən qazandığı elm, kültür və estetik zövqlə yazmışdır. Demək olur ki, Gəncə XII əsrdə türk dünyasının mühüm bir kültür mərkəzidir.
Mötədil həyatı, zühd və təqva ilə keçən ömrü ilə şöhrət bulan Gəncəli Nizami həm dövründə, həm daha sonrakı əsrlərdə islam dünyasının və bilxassə, türk dünyasının ədəbiyyat və kültür həyatında təsiri ən geniş və ən davamlı olan şəxsiyyətlərin arasında yer almışdır. Əsərlərinin və bilxassə «Xəmsə»sinin 75-ə qədər əlyazmasının bulunması, bu əlyazmaların usta xəttatlar əlindən çıxması, hər birinin miniatürlərlə bəzənməsi, türk sənətinin estetik zövqünü də davamlı qılan bir ünsür halına gətirmişdir. Bunlardan başqa şeir sənəti etibarı ilə türk dünyasının başda Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Fəxrəddin Yaqub, Əlişir Nəvai, Füzuli kimi böyük şəxsiyyətləri onun şeir və «Xəmsə» ocağında bişirib kotardığı gözəlliklərdən istifadə etmişlər, əsərlərinə nəzirələr yazmışlar. Orta Şərqin ikinci, üçüncü dərəcədən şairləri də Gəncəli Nizaminin sənət bağçasından dərdikləri gözəlliklərin havasında yetişmişlər.
Gəncəli Nizaminin fars ədəbiyyatındakı təsirləri və izləri başlı-başına bir araşdırma konusudur. Hətta Gəncəli Nizaminin gürcü ədəbiyyatına və alman ədəbiyyatına da təsir etdiyi görülməkdədir.
Gəncəli Nizami əsərlərini hər nə qədər farsca yazmışsa da, sənətinin təməlində və estetik duyuş tərzində türk zövqü və sadəliyi hakimdir. Bir başqa mənada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ifadəsinə görə, «seziş və duyuş nöqtəsindən şair içindən çıxdığı mühitə dərindən bağlıdır». Bunu da təsvir etdiyi məkanları Azərbaycandan seçməsindən, anlatdığı gözəllərdə türk gözəlliyi görməsindən və qullandığı türk kəlmələrindən anlayırıq. Onun nəzərində türklük gözəllik, doğruluq və ədalətlə təmayüz etmişdir (seçilmişdir).
Klassik ədəbiyyatda və miniatür sahəsində Gəncəli Nizaminin təsirləri və izlərinin çox geniş olduğu bilindiyi halda nə yazıq ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə qədər və ondan sonra Türkiyədə Gəncəli Nizami haqqında bu dərəcədə geniş və yerində bir tədqiq yapılmamışdır. Dolayısı ilə 1941-ci ildə Buxarestdə tamamlanan əsər çeşidli talesizliklər üzündən Gəncəli Nizaminin 800-cü doğum ildönümü münasibətilə 1941-də basılamamış, 1951-ci ildəki basqısı da nə yazıq ki, səbəbi bəlirsiz yeni bir talesizliyə uğramışdır. 1951-ci ildəki nəşr də geniş oxucu kütləsinə ulaşamamışdır.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Gəncəli Nizami əsərini 40 sənə sonra da olsa Türkiyədə və Azərbaycanda geniş oxucu kütləsinə eynən ulaşdırmanın bəxtiyarlığı qarşısında şükr edirik.
Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi
MÜƏLLİFDƏN
Kitabımız Nizaminin 800-cü doğum ildönümü münasibətilə 1941-də bitmiş, fəqət, savaşın doğurduğu çətinliklər üzündən basımı gecikmişdir.
Bu gecikmə bir yandan müəllifin təəssüfünü gərəkdirmişsə də, o biri yandan hər keçən il əsərin bir az daha dolğunlaşmasına və gözəlləşməsinə yaramış: yeni materiallar, ekləmələr, təsvirlər və haşiyələr gətirmişdir. Qaynaqlardakı bəzi, 1941-ci ildən sonrakı tarixlər kitabda bu surətlə yer almışlar. «Ekləmə» bölümündə bilxassə, «Nizamidən çevirmələr» qismi varlığını bu gecikməyə borcludur.
Fəsil başlarındakı Nizamidən alınan beytlərin türkcə çevirmələri bu gecikmədən qazanılan zamanda yapılmışdır. Gərək bu kiçik «not»ların və gərək kitabın haşiyələrilə sonuna eklənmiş bulunan mənzum parçaların, müəllif ustadın əsərinə layiq bir şəkildə türkcəmizə çevrilmiş olduğu iddiasında deyildir. Bunların Nizami nəzminin ruhunu uzaqdan olsun əks etdirib-etdirmədiklərinin təqdiri təbiidir ki, oxuculara buraxılmışdır, zatən əsərin bu xüsusda müəyyən bir davası da yoxdur, yetişir ki, süs (bəzək) olsun deyə yapılan bu əlavələr əsərin əsl gözə aldığı məqsədi pozmasın.
