скачать книгу бесплатно
Kitabın haşiyələrində və «Ekləmə» qismində mətndə bəhs yapılan konuları aydınlaşdırmaq üzrə, Nizamidən bəzi parçalar vermək faydalı görülmüşdür.
İllərin məhsulu olsa da, vasitələrin çox da tam olmadığı şərtlər içində doğulan bu əsərinin, müəllif istər-istəməz əskikliklərdən uzaq qalmadığına qanedir. Oxucularından dilədiyi ən səmimi şey bu əskiklikləri ona bildirmələridir. Bu surətlə Nizami haqqında bizdə zatən əskik bulunan məlumatın tamamlanmasına xidmət etmiş olurlar. Eyni mülahizə ilə əsər haqqındakı ümumi mütaliələrini dəxi, bəyan etmək lütfündə bulunanlar müəllifi son dərəcə məmnun və mütəşəkkir etmiş olurlar.
Ankara, 8 aprel 1948.
AZƏRBAYCAN ŞAİRİ NİZAMİ
(1141 – 1209)
Şairlikdəki əsrar pərdəsi,
Yalvaçlığındır o, bir kölgəsi.
Tanrı hüzurunda sıra tutmuşlar,
İkinci şairlər, ilkin yalvaçlar.
Nizami
BAŞLANĞIC
Nizaminin bu nəzmini oxursan,
Sözündə sən onu hazır bulursan.
Cilvəsini səndən necə o saxlar,
Ki, hər beytində anladır bir əsrar.
Yüz sənədən sonra desən harda bu?
Beytlərdən nida gəlir ki: ha, hu![1 - Nezami-ra ço in mənzume xaniHozurəş dər soxən yabi əyani.Nehan key manəd əz to celvesaziKe dər hər beyt quyəd ba to razi.Pəs əz səd sal gər quyi koca uZe hər beyti neda xizəd ke ha u.]
Nizami
Yüz deyil, səkkiz yüz ildən sonra dəxi, «ha, hu!»sunu duyduğumuz Nizami Müsəlman Doğusunun ürfan xəzinəsinə daxil, İran və cahan ədəbiyyatında Nizami Gəncəvi deyə tanılan şairdir.
Müsəlman Doğusu deyincə, Nizaminin məmləkəti Gəncəni içinə alan Azərbaycan da hesaba qatılmaq üzrə, Yaxın Doğu ilə Orta Asiyanı qavrayan coğrafi bir bölgə anlaşılır.
Bu bölgənin türlü çağlarda yaşamış olduğu siyasi və tarixi gəlişimilə mütənasib mədəni olğunlaşma dövrləri vardır. Bura bir yandan İran və Turan, bir yandan da Ərəb ilə Əcəm çəkişmə və çarpışmalarına səhnə olmuşdur.
Tarixi olayların təsirilə vücuda gələn qaynaşma və qarışımların sonunda əski mədəniyyətlər yatağı olan bu yerlərdə yeni bir mədəniyyət doğmuşdur: Doğu İslam Mədəniyyəti.
1. DOĞU İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN ÜÇ ORTAĞI
Məşhur ərəb tarixçisi İbni Xəldunun daha XIV yüzildə qeyd etmiş olduğu üzrə,[2 - V.Bartold. «İslam mədəniyyəti tarixi». İstanbul, 1940, səh.71.] islam mədəniyyəti sadə, ərəblərin yaratdığı bir əsər deyil, islam dininə girmiş millətlərin bərabər yapdıqları bir binadır.
İslam mədəniyyətinin bu xüsusiyyəti Doğuda, islam dünyasının özündən bəhs etdiyimiz bu qismində gözə daha çox çarpmaqdadır.
«La literatüre Arabe» adlı əsərində Abbasilər dövrünü təsvir edən fransız müəllifi Hart miladi VIII yüzildəki ərəb mədəniyyətinin durumundan bəhs edərkən ərəb olmayan ünsürlərin təsirlərini bilxassə (özəlliklə), bəlirtir. Bu dövrdə «İlahiyyat ilə hüquq bilgiləri ərəb olmayanların təsirində idi. Bunun kimi, idarə məqamları, dövlət mənsəbləri və ədliyyə işləri dəxi, onların əlində idi, ədəbiyyat da onlar tərəfindən yazılırdı».
Doğu İslam Mədəniyyəti onu yoğuran ünsürlərdən üç milli amillə sıx bağlıdır.
Ərəblərlə bərabər onlar qədər, bəzi xüsuslarda hətta onlardan daha çox islam elm və ürfanına çalışmış farslarla türklər vardır. Bu iki irqdən yetişmiş böyük islam şəxsiyyətlərinin dünyaca bəlli adları cildlər dolduran yazılara konu (mövzu) olmuşlar.
Bu qədər də deyil: İslam mədəniyyətinin Doğudakı irəliləməsində ərəbcə ilə bərabər farsca və türkcənin də müəyyən rolları vardır. Birər duyğu, düşünüş və bilgi vasitəsi olmaq üzrə, tarixçə bəllənmiş dövrlərdə bu iki dilin bilxassə, ədəbiyyat sahəsində və o vasitə ilə Doğu İslam Mədəniyyətinin irəliləməsilə genişlənməsində çox önəmli təsirləri olmuşdur.[3 - Türk dili daha XIII yüzildə islam dünyasının üçüncü kültür dili sayılırdı [V.Bartold. «İslam mədəniyyəti tarixi», s.125].]
2. DOĞU İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNƏ MƏNSUB BÖYÜK ŞƏXSİYYƏTLƏRƏ YAPILAN YUBİLEYLƏR
Son illərdə Doğu İslam Mədəniyyətinə mənsub böyük şəxsiyyətlərin xatirələrini anmaq için ildönümləri yapmaq adəti xoş bir gələnək halını aldı.
Bunlardan birincisi 1000-ci ili anılmaq üzrə, İran dövləti tərəfindən Firdovsiyə yapılan ildönümüdür. İkincisi, 1050-ci ili dolayısı ilə islam aləminin və ələlümum mədəni dünyanın türlü mərkəzlərində avropalıların Avisenna dedikləri İbni Sinaya yapılan ildönümüdür. Üçüncüsü də, 500-cü ili anılmaq üzrə, türk dünyasının bəzi mərkəzlərində Nəvaiyə yapılan ildönümüdür.
«Şahnamə»nin böyük yaradıcısı Əbülqasim Firdovsi dünya durduqca yaşayacaq bu böyük əsərini milli bir qayğı ilə, milli qəlibdə, «Əcəmi» diriltmək için «farsca» yazmışdır.[4 - Firdovsidən:Bəs rənc bordəm dər in sale-siƏcem zinde kərdəm bedin parsi.] Bu əsərilə o, ərəb istilası ilə çökmüş bulunan iranlılığı ədəbi şəkildə olsun, yenidən yaşatmışdır. Fars ənənəsini farsca olaraq canlandıran Firdovsi milli bir şəxsiyyətdir. O, İran nasionalizminin ideoloqu və fars oğlu farsdır.
Buna müqabil «Mühakimətül-lüğəteyn» adlı tanınmış əsərilə türkcənin farscaya üstünlüyünü isbat edən və bu davasını bəlirtmək üzrə, fars ədəbiyyatının ana kitablarına eş, cığatay türkcəsilə başarılı əsərlər yazan Mir Əlişir Nəvai də ədəbi türk nasionalizminin dədəsi və türk oğlu türkdür.
Bu iki şəxsiyyətin əsərlərilə mütənasib, milliyyətləri hər türlü şübhə dışında ikən, üçüncüsünün, yəni İbni Sinanın milliyyətində anlaşmazlıq vardır:
Ərəblərə görə, İbni Sina ərəbdir, çünki əsərlərini ərəbcə yazmışdır. Farslara görə, başqa bir çox iranlı bilginlər kimi, əsərlərini ərəbcə yazmışsa da, İbni Sina bir farsdır, hətta farsca şeirləri belə vardır. Türklərə görə də, Türküstanın Əfşanə [Buxarada] köyündə doğulmuş bulunan Sina oğlu[5 - Sinanın filoloji baxımdan türkcə bir ad olduğu da dava edilmişdir.] bir türkdür, farsca şeir yazmış olması türk olması iddiasını çürütməz, çünki ərəbcə yazmış farslar və türklər olduğu kimi, farsca yazmış türklər dəxi, az deyildir.
İbni Sina haqqındakı bu anlaşmazlıq, ildönümü yapıldığı günlərdə İran, türk və ərəb mərkəzləri arasında dartışmalara belə səbəb olmuşdur.
Nizamiyə aid bu qələm təcrübəsinə şairin 800-cü ildönümü münasibətilə girişilmişdir. Çox ehtimal ki, bu ildönümü sahibinin milliyyəti dəxi, bir takım (sıra) münaqişələrə yol açacaqdır və ona verilməyə başlanan «Azərbaycan şairi» vəsfi onu «İran şairi» deyə tanıyanlardan bir qismində etiraz deyilsə də, alışqanlıqlarını pozan bir xoşnutsuzluq hissi doğuracaqdır.
Fəqət nə yapmalı, dünya böyüklərinin adları ətrafında millətlər arasında dartışma yeni bir şey deyildir. Sonra başqalarının yanlış alışqanlıqlarını pozmamaq için Azərbaycan öz təbii haqqından necə vaz keçər?! Bilxassə, bu dartışmada iki millət və ya topluluğu pozuşduracaq bir cəhət də yoxdur, əksinə, bu, iki tərəfcə sayılan şəxsiyyət ətrafında bəhs edilən millət və topluluqlar daha çox birləşmiş və anlaşmış olurlar.
Məşhur elm və ürfan adamlarının milliyyətləri haqqındakı dartışmaya Avropa dəxi, yabançı deyildir. Orta çağlarda latınca bütün avropalılar için ortaq bir bilgi dili idi. Hər millətdən aydınlar əsərlərini bu dildə yazarlardı. Milli oyanış və kültür istiqlallarını qazandıqları dövrdə isə ortaq latınca dövrünə aid tanınmış kültür simaları milli mənsubiyyətləri baxımından qızğın dartışmalara səbəb olmuşdur.
Batıda və Doğudakı bu iki olayın kökü birdir. Latın bilginliyi xristian topluluğuna girmiş bütün batılıların milliyyət və irq qeyrəti güdmədən yaratdıqları bir dəyər olduğu kimi, ərəb bilginliyi də eyni şəkildə müsəlman topluluğuna girmiş doğuluların vücuda gətirdikləri bir varlıqdır.
Tarixin müəyyən qanuna tabe yürüşündən çıxan bu olayı elmi bir əda ilə anlatmaq istərsək fikrimizi bu surətlə xülasə edə bilirik:
Ümmət dövründə milliyyət və irq ayrılığına dəyər verilmədiyi için çox da aranmayan «mədəniyyətdə ortaqlıq hissəsi» milliyyət dövründə aranmağa başlanmış və hər millət islam mədəniyyət və ürfanına öz cinsindən böyüklərin xidmətlərini bəlirtməkdən özəl bir zövq duymuşdur.
3. DOĞU İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNDƏ AZƏRBAYCANIN ROLU
Müəyyən milliyyət və irqdən olanların islam mədəniyyətinin irəliləməsindəki yerlərini bəlli etmək qeyrəti nisbətən yaxın zamanların işidir. Coğrafi bölgələrin bu xüsusdakı dəyərlərini göstərmək isə daha əskidir.
Türk olmaları etibarı ilə azərbaycanlıların islam mədəniyyətinə xidmət etmiş türklər arasında yerləri bulunduğu kimi, bir Doğu islam məmləkəti olmaq üzrə də, Azərbaycanın bu işdə önəmli bir rolu vardır.
Türkcədən başqa, əsərlərini yalnız ərəbcə və farsca yazmış olan azərbaycanlı tanınmış şəxsiyyətlərin bir sırası yazılırsa böyük bir cild olur. M.Ə.Tərbiyətin «Azərbaycan bilginləri»nə ayırmış olduğu çox qısaldılmış cildi belə 400 böyük səhifəni aşmaqdadır.[6 - «Danişməndan-i Azərbaycan» adındakı bu kitab əsərlərini bilxassə, ərəbcə və farsca yazmış azərbaycanlılara ayrılmışdır. Kitab farscadır, Tehranda hicri 1314-də basılmışdır.] Bu qədərini qeyd etmək yetər ki, islamiyyətdən əvvəlki əski dövrlərə aid məşhurlar ilə,[7 - Məsələn, M.Ə.Tərbiyət məşhur fars peyğəmbəri Zərdüştü də Azərbaycan bilginləri arasında saymaqdadır. Zərdüşt gerçəkdən də azərbaycanlıdır. Əbu Reyhan Biruninin bundan 1000 il əvvəl yazmış olduğu ərəbcə əsərdə Zərdüştün Azərbaycanda [Muğanda] doğulub, yetişdiyi qeyd olunmuşdur.] Batının təsiri ilə islam dünyasında başlayan yeni oyanış dövrünə aid isimlərdən[8 - XVIII yüzil Avropa hürfikirliliyini Doğuda qüvvətli təmsil edənlərdən biri də islahatçılığı ilə tanınmış ilk müsəlman dramaturqu və çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının qurucusu Mirzə Fətəli Axundzadədir.] başqa sadəcə, Nizami və çağdaşları üzərinə doğrudan-doğruya təsir yapan və onlardan təsir alan dövrlərdə yetişmiş mədəniyyətə xidmət edənlərin azərbaycanlı olanları belə, həm sayı, həm də dəyər baxımından diqqətəlayiq bir önəmdədir.
Bunlardan bir neçə önəmlisinə burada işarət etmək istərik. Bu surətlə Doğu İslam Mədəniyyətinin hər alanında Azərbaycanın tutmuş olduğu yer haqqında genəl bir fikir verilmiş olur.
Hicrətdən sonra 421-ci ildə [m. X yüzil] doğulmuş olan Təbrizli Xətib[9 - Xətib-i Təbrizi adı ilə tanınan bu adam məşhur filosof Əbül Üla Meərrinin şagirdidir, künyəsi Əbu Zəkəriyyədir. Adı Yəhya oğlu Əlidir. Danışma dilinin azərbaycanca olduğu xatirələrilə sabitdir.] ərəb ədibləri ilə sözlükçüləri arasında çox önəmli bir mövqe sahibidir, ərəb ədəbiyyatının ana kitablarından bir çoxunu anlatmış və aydınlatmışdır.
Hicri 458-ci ildə ölən [X yüzildə yaşamış] Mərzban oğlu Əbülhəsən Bəhmənyar «müəllim-i əvvəl» Əbu Əli Sinanın böyük şagirdlərindən biridir. Ustadının fəlsəfəsini davam etdirmişdir. Əsərləri Avropa dillərinə də çevrilmişdir.[10 - Bəhmənyar böyük ustadı Əbu Əli Sinadan 30 il sonra ölmüşdür. Ustadı ilə olan münəzzərələri (çəkişmələri) məşhurdur. «Kitab əl-behcət və-s-səadət və ma bə-d ət-təbiət» və «Məratib-əl-mövcudat» onun sonuncu əsərlərindəndir. Bunlar 1859-cu ildə S.Popper tərəfindən almanca tərcümələrilə bərabər Leypsiqdə basılmışdır.]
Hicri VI yüzil münəccimlərindən Şirvanlı Fəridəddin otuz illik əməyin məhsulu ziclərilə məşhurdur.[11 - Fəridəddin Əbu Həsən Əli ibni Əbdülkərimin ən tanınmış rəşadı h. 541 sənəsinə aiddir. Şirvanlı şair Fələkinin də nücuma aid mühüm əsəri vardır. Bundan dolayı təxəllüsü Fələki olmuşdur.]
VIII yüzildə yaşamış Bakılı Abdül Rəşid ərəb coğrafiyaçıları arasında yüksək dəyərli bir müəllif deyə tanınmaqdadır.[12 - Abdül Rəşid Bakuyi qeydi altında anılan bu adam rus və türk tayfalarına aid maraqlı təfsilat verən «Təlxis ül asar fi əcayib ül-əqtar» adlı əsərilə Avropada da tanınmışdır.]
Yenə VIII yüzil adamlarından Marağalı Əbdülqadir musiqidəki bilgisi, bu xüsusda yazmış olduğu əsərləri və yapdığı yeni icadları ilə tanınmışdır.
IX yüzilin bilinmiş təbiblərindən Şirvanlı Şükrüllah öz ixtisasında olduğu qədər başqa bilgilərə aid əsərlərilə də məşhurdur.[13 - Fateh Sultan Məhəmmədin xüsusi təbibi olan bu adam təhsilini Misirdə yapmışdır. Təfsir ilə hədis elmlərinə aid əsərləri də vardır.]
Türküstan fatehi Əmir Teymurun tarixini yazan Nizaməddin Şam- Qazani[14 - Şam-Qazan Təbrizdə bir məhəllədir.] də Azərbaycan türküdür.
Memarlıq, çiniçilik, nəqqaşlıq və gözəl yazı [xəttatlıq – kalliqrafiya] kimi gözəl sənətlərdə azərbaycanlı sənətkarları Təbrizdə, Ərdəbildə, Naxçıvanda və Bakıda duran yüksək əsərlərilə təqib edə bilirik.
Təbrizdəki Göy məscidin[15 - Göy məscid Qaraqoyunlulardan məşhur Cahanşah tərəfindən yapdırılmışdır. XV yüzilin başlanğıcına aid olan bu məscidin [cami] yanında böyük bir kitabxana, elm adamlarına məxsus zaviyələr və bir mədrəsə dəxi, varmış ki, hamısına birlikdə «Müzəffəriyyə» deyilirmiş. Cahanşahın bir aralıq İraq ilə Hindistan hüduduna qədər yayılan Azərbaycandakı hökuməti 35 il sürmüşdür. Bilgi və sənətin hamisi olmaqla bərabər Cahanşah özü dəxi, ədəbiyyata intisab etmiş, «Həqiqi» adı altında şeirlər yazmışdır.] çiniçilik sənəti baxımından almış olduğu şöhrət, yıxıntıları üzərində araşdırmalar yapan mütəxəssislərcə bir ağızdan təsdiq olunmaqdadır. Naxçıvanda Azərbaycan Atabəylərinin yapdırdıqları Möminə xatun türbəsi[16 - Möminə xatun Azərbaycan Atabəyləri sülaləsinin rəisi Eldənizin [Eldəgəz] qarısı və Məhəmməd Cahan Pəhləvanın anasıdır. Türbə 1172-1185-ci illərdə yapılmışdır.] yüksək bir sənətin qalıntısıdır. Azərbaycan memarlarından S.Ə.Dadaşov ilə M.Ə.Hüseynovun «Bakı akropolu» dedikləri, Şirvanşahlar zamanından qalma, «Şaşal»[17 - «Şaşal» İçərişəhər deyilən əski Bakıda Şah məscidi ilə Xan sarayı binalarının kümələndiyi təpəyə deyilir. «Şaşal» adı altı mənasına gələn şeş Əlidən dəyişmişdir ki, bu da Xan sarayı qapılarından birinin üstündəki ağ daş üzərində qazılmış Əli adının sənətkaranə işlənmiş bir oymadan çıxmaqdadır. Bu oymada Əli ismi altı dəfə təkrar olunur.] üstündəki saraya aid binalardan ən məşhuru «Divanxana»nın ağ daş üzərində işlənmiş oymalarla, yapılışındakı memarı özəllik, zövq və sənət əhllərini heyranlıqlar içində buraxmaqdadır.[18 - Rus mühəndislərindən birinin Götenin «memarlıq susmuş musiqidir» vəcisəsindən (bənzətməsindən) mülhəm olacaq, «daşa dönmüş musiqi» deyə heyran olduğu bu binanı 1845-ci ildə nəşr olunmuş səyahətnaməsində Kazan Universitetinin professoru İ.Berezin «Müsəlman memarlığının ən gözəl abidələrindən biri» deyə tərif etməkdədir.1683-cü ildə Bakını ziyarət edən isveçli Kemfero Engelberto bu abidə haqqında bunları yazmışdır: «Divanxana özəl bir heyranlıq verməkdə… Özünəməxsus şəkil və memarlıqdakı tərzilə də bu seçkin bina sarayın ən ehtişamlı bir zinətini dəxi, təşkil etməkdədir».]
XIV yüzil şairi Ərdəbilli Arif Şirvanda şah Axsitandan qalma bir qaladan bəhs edər ki, divarlarında dikili bulunan incə yapılı birər gözəl statüdən fısqılar halında sular axarmış. Gərək bunları, gərəksə Bakıdakı memari anıtları bu şair nəfəs almadan anlatmaqda və «Fərhad oğulları»nın bu əsərlərinə ciddən bayılmaqdadır.[19 - Arif Ərdəbilinin «Fərhad və Şirin» adındakı əlyazmasının bircə nüsxəsi İstanbulda, Ayasofya kitabxanasındadır, qeyd nömrəsi 3335-dir.]
İran nəqqaşlığının ən məşhur ustadı Kəmaləddin Behzadın öyrətməni Pir Seyid Əhməd təbrizlidir. Bu zat İlxanlılardan, rəsm və sənətlə yaxından ilgilənən Əbu Səidin zamanında yetişən Əhməd Musa, Əmir Dövlətyar, Şəmsəddin, Pir Əhməd Baq-i Şimali kimi məruf Azərbaycan rəssam və nəqqaşlarındandır.[20 - Binyon. «Persian miniature Paintiq». Oxford, 1832, s. 183.] Teymurlulardan Hüseyn Bayqaranın zamanında Heratda, Əlişir Nəvainin himayəsi və gözətməsi altında çalışmışdır. «Teymurlular dövrü miniatürçülüyü» adı ilə məşhur nəqqaşlıq okulunun qurulmasında təsiri vardır.[21 - Rene Grousset. «Les civilisations de L’orient». Paris, 1929.] Eyni okulun bəlli ustadlarından, əski əlyazmalarını nəfis əsərlərilə süsləyən məşhur miniatürçülərdən Ağa Mirək dəxi təbrizlidir.[22 - Rene Grousset. «Historie de L’ Asie». Paris, 1922.] Nəvainin zamanında Heratda çalışmış bulunan təbrizli məşhur rəssamlardan biri də Sultan Məhəmməddir. Bu adam sonradan oğlu Məhəmməd ilə birlikdə Səfəvilərin xidmətinə keçmişdir.[23 - Z.V.Toqan. «İslam ensiklopediyası». «Azərbaycan» maddəsi.] Sultan Üveys Cəlairlə oğlu Sultan Əhməd zamanlarının seçkin rəssamlarından olmuşlar.[24 - Dövlətşah. «Təzkirə». Baraun yayımı, s.292.] Təbrizli Əbdülhəy rəssam Sultan Üveysin tələbəsi və oğlu Əhmədin ustadıdır ki, sonradan Teymur tərəfindən Səmərqəndə götürülmüşdür. Azərbaycanlılardan Xacə Qiyasəddin nəqqaş, Kəmali rəssam ilə Mirzə Əlinin isimləri də tanılır. İlxanlılar dövründə əvvəlcə daha çox çinlilər və uyğurların işi olan naxış və təsvir sonradan azərbaycanlı türklərin əlində qalmışdır.[25 - Z.V.Toqan. «İslam ensiklopediyası». «Azərbaycan» maddəsi.]
Başda Seyrəfi[26 - Seyrəfi islam xəttatlarından Yaqut Müstəsiminin şagirdi, Seyid Heydər Kündənevisin [kündənevis – qalınyazan] doğrudan doğruya şagirdidir. Təbrizin tarixi əski binaları və bilxassə, «Ustad-şagird» adı ilə tanınmış bina onun yazıları ilə süslənmişdir. Malik Deyləmi onun haqqında belə yazmışdır:Seyrəfi naqed-e cəvaher-e xəttK-əz ney-e kelk gəşt qouhər-riz.Həşt bər hosn-e xətt-e u şahedDər-o-divar-e xətte-ye Təbriz.(Xətt cövhərlərinin bilicisi SeyrəfiKi, qələminin qamışından gövhərlər tökür.Təbriz diyarının daş-divarıOnun xəttinin gözəlliyinə şəhadət verir. – R.Ə.).M.Ə.Tərbiyətin qeydincə, Azərbaycanın olduğu kimi, İranın dəxi, ən eyi xəttatlarının nəsəbləri bütünlüklə Seyrəliyə varmaqdadır.] olmaq üzrə, Doğunun tanınmış bir çox xəttatları Azərbaycanda yetişmişlər. Bunlardan Teymurun münşiliyini (yazı işlərini, katibliyini) yapmış bulunan Əmir Bədrəddinin əlilə yazılmış fərman və münşəat (gözəl xətlə düzgün yazılmış bəlgələr) Misirdə dövlət muzeyində mühafizə edilməkdədir. Yenə bunlardan, Baysunqurun kitabxana müdirliyini yapmış bulunan Cəfər Təbrizinin yazıları Heratın tarixi binalarını süslədiyi kimi, Hindistanda da tanınmışdır.[27 - M. Ə. Tərbiyət. «Danişməndan-i Azərbaycan». Tehran, 1314 hicri.] Nizami «Xəmsə»sinin 1431-ci ilə aid əski əlyazmalarından Leninqradda «Ermitaj» muzeyində mühafizə edilən nəfis nüsxə bu Cəfərin əlindən çıxmışdır.[28 - Musee de L ’ermitage. Travaux de departement oriental. Tom III. Manuscrit de «Chamseh» de Nizami de 1431. Art. du M. Diakonov. pp. 274-286.]
Baburlulardan Hindistan imperatoru Böyük Əkbərin Aqradakı memarlıq anıtlarını süsləyən rəssamlar arasında da təbrizlilər vardır.[29 - F.R.Atay. «Hindistanda iki ay». «Ulus», 29.3.1943.]
Osmanlı sultanları tərəfindən Bursa ilə İstanbulda vücuda gətirilən memari abidələrdə dəxi, azərbaycanlı türk sənətkarlarının əsərlərini bulmaq mümkündür.[30 - Çaldıran zəfəri üzərinə Sultan Səlimin 3000 qədər elm və sənət adamlarını Azərbaycandan İstanbula götürdüyü kitablarda qeyd olunmaqdadır.] Məsələn, Bursadakı məşhur Yaşıl caminin çinilərindən çox mühüm bir qismini təbrizli ustalar yapmışlar.[31 - Caminin mehrab qismini təşkil edən çinilərdə [əməle ostadane Təbriz – Təbriz ustalarının işi] qeydi bulunmaqdadır. Bursadakı Yaşıl türbə çinilərində də təbrizli Hacı Əlinin imzası vardır.]
Mücərrəd bilgilərlə maddi sənətlər alanını keçdikdən sonra azərbaycanlıların təsəvvüf, fəlsəfə və ələlümum fikir həyatında Doğu İslam Kültürünə son dərəcədə önəmli yararlıqları toxunmuşdur.
Sufiliyin şəxsiyyəti mübhəmliklər (gizlinlər, sirlər) və mistik lejanlarla halələnmiş piri və Cəlaləddin Ruminin ilham qaynağı bulunan Şəms[32 - Cəlaləddin Ruminin «Şəms-ül həqiqət» adındakı əsərindən seçmə parçaları ingiliscəyə tərcümə etmiş olan Nikolson Şəms Təbrizini yunanlı həkim Sokratla qarşılaşdırmaqdadır.] təbrizlidir. Eyni okulun klassik sirlərini anladan məşhur «Gülşən-i raz» sahibi Şeyx Mahmud Azərbaycanın Şəbüstər qəsəbəsində doğulmuşdur.[33 - Mahmud Şəbüstərinin «Gülşən-i raz»ı h. 829-cu ildə «Şirazi» təxəllüsünü daşıyan bir şair tərəfindən türkcəyə çevrilmişdir [«Danişməndan-i Azərbaycan»]. Bundan yüz il əvvəl bu əsərin almancaya tərcüməsilə bərabər farsca mətni Vyanada basılmışdır.«Gülşən-i raz» sufiliyin «vəhdət-i vücud», «insan-i kamil» və başqa bir çox sufi ideyalarını sadə və aydın bir dillə anladan min beytdən ibarət bir əsərdir. Şeyxin bundan başqa da önəmli əsərləri vardır.] Yenə sufilərin tanınmış şəxsiyyətlərindən, hürufi təriqətinin məşhur qurucusu Şah Fəzlullah Nəimi[34 - Təbrizdə doğulmuş bulunan bu şeyx məşhur əsəri «Cavidannamə»ni h.796-cı ildə Şirvan həbsxanasında ikən yazmışdır. Eyni ildə üləmanın fitvası üzərinə Miranşahın əmrilə Naxçıvanda öldürülmüşdür.] də azərbaycanlıdır. Xəlvətilərin tanınmış mürşidlərindən Şirvanlı Seyid Yəhya Bakıda məscid, mədrəsə və dərgah sahibi olmuşdur və orada gömülüdür.
İranın moralist şairi məşhur Sədi öz «Bustan»ında Bakılı Baba Kuhidən[35 - Əbu Abdullah Məhəmməd ibni Bakuya Şirazda bir dağ başında yaşadığı için ona Baba Kuhi deyilmişdir. Bakıdan gəlmiş idi. Vəfatı h. 442- ci ildir. Divanı «British museum»dadır, son zamanlarda Şirazda basılmışdır.] iqtibas etməkdədir.
Eyni zamanda Şeyx Sədi çağının tanınmış mürşidlərindən Şeyx Hümamdan[36 - Şeyx Hümam İlxanlılardan Abaqa xanın vəziri, Sahibdivanın nədimlərindən olmuşdur. Fəsahət (anlatma) və səlasətdə (axıcılıqda) «Azərbaycan Sədisi» deyə məşhurdur. Bir qəzəlinin sonunda təəssürləmi, yoxsa təvazöləmi özü haqqında yazdığı aşağıdakı beytləri M.Ə.Tərbiyət nəql etmişdir:Pəyam deh suy-e bolbol ke ba vocud-e homamRəva bovəd ke soxənha-ye eşq pərdazi?!Homam-ra soxən-e delfərib-o şirin-əstVəli çe süd ke biçare nist şirazi?!Hümam varkən söyləyiniz bülbülə,Münasibdür eşqə mahnı söyləsin?!Könül açar dadlı dili HümamınZavallı Şirazlı deyil, neyləsin?!] dəxi, feyz almışdır.
Səlcuqlular və onlardan sonra İlxanlılar zamanında Azərbaycanın türlü şəhərlərində islam elminin hər bölümündə böyük bilginlər yetişmişdir. İlxanlılar zamanında Azərbaycanın tarix, coğrafiya, heyət, tibb, fəlsəfə və başqa xüsuslarda millətlərarası bir dəyərə malik olduğu professor Z.V.Toqanın istifadə etdiyimiz «Azərbaycan» məqaləsində təfsilatla qeyd olunmuşdur.
Ədəbiyyat alanına gəlincə, Azərbaycanın rolu daha böyük bir ölçüdədir.
Azərbaycan türklərinin klassik türk ədəbiyyatına Nəsimi, Həbibi və nəhayət, Füzuli kimi tanınmış və böyük simalar verdikləri məlumdur.[37 - Bu şairlər türk ədəbiyyatının kadrosuna girmiş olmaqla bərabər farsca şeirlər dəxi, yazmışlar.] Azərbaycanlıların klassik İran ədəbiyyatındakı payları da önəmli bir dərəcədədir.
Başda Gəncəli Nizami olmaq üzrə, İran ədəbiyyatına Azərbaycan bir sıra məşhur isimlər vermişdir. Bunlardan Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Mücir Beyləqani, Əbülüla Gəncəvi və başqalarını qeyd edə bilirik.
Bunlar XII yüzilin şairləridir. Onlardan əvvəl XI yüzildə də şair və həkim Təbrizli Qətran bulunmaqdadır ki, ozamankı Azərbaycan hökmdarlarının həyat və icraatını nəzm etmişdir.
Bu dövrlərdə farsca müsəlman Doğuda ədəbi və rəsmi bir dil hökmündəydi. Fars olmayanlar da, əsərlərini bu dildə yazarlardı.
Fəqət, sadə, bu dövrlərdə deyil, daha sonrakı yüzillərə aid İran şairləri arasında da Əhməd ibni Məhəmməd Təbrizi [XIV yüzil][38 - Bu zat İlxanlılar dövründə yaşamış bir şairdir. Əbu Səid Bahadır xan adına yazdığı «Şahənşahnamə» mənzuməsi Yafəsdən başlayaraq ta Əbu Səid xana qədər keçən dünya vaqeələrini nəzm etmişdir. Əsərin tam nüsxəsi «British museum»dadır. Əsər Rəşidəddinin təşviqilə yazılmışdır.], Qasım Ənvar [XV yüzil][39 - Qasım Ənvar farsca ilə bərabər türkcə və giləkcə dəxi, şeirlər yazmışdır. Hicri 757-ci ildə Təbriz civarındakı Surxabda doğulmuşdur.], Sadıq Əfşar [XVI yüzil][40 - Sadıq Əfşar əsərlərini həm farsca, həm də türkcə yazmışdır. Eyni zamanda rəssamlığı da varmış. Bir tablosu Leninqrad müzeyindədir.] və Saib Təbrizi [XVII yüzil] kimi İran ədəbiyyatının ön sıralarında yer alan bir çox azərbaycanlıları görürük. Bunlardan təbrizli olduğu ilə bilxassə öyünən Saib[41 - Saib öz zamanında müsəlman Doğusunun ən tanınmış bir şairi idi. Osmanlı sarayının istəyi üzərinə Səfəvilər tərəfindən Saibin əsərləri İsfahandan İstanbula hədiyyə göndərilirdi [«Encyclopedie de L’İslam»].«Encyclopedie de L’İslam»da Saibin isfahanlı olduğu yazılıdır ki, bu, yanlışdır. Saib təbrizlidir, Azərbaycanda doğulmuşdur. Türkcə də gözəl şeirlər yazmışdır və doğum yeri olan Təbrizlə öyünməkdədir. Aşağıdakı beytlər onundur:Saeb əz xak-e pak-e Təbriz-əstHəst Sədi gər gel-e Şiraz.(Əgər Sədi Şirazın palçığındandırsaSaib Təbrizin pak torpağındandır. – R.Ə.). və ya:Ze hosne təb-e to Saeb ke dər tərəqqi badBolənd-nam şod əz comle şəhrha Təbriz.(Saib, qoy ucalsın sənin ilhamın ki, onun gözəlliyindənTəbriz bütün şəhərlərdən yüksək ad qazandı. – R. Ə.). və ya türkcə:Sabiqən zövq verirdi şüarayə Şirazİndi Şirazı keçib abü-həva-yi Təbriz.Saibin təbrizli olduğunu ondan sonra gələn verimli şairlərdən Təsir dəxi, aşağıdakı beytilə təyit etməkdədir:Hazeqe nəbz-e soxən dər həme-ye aləm nistBecoz əz Saeb-o-Təsir ke əz Təbriz-ənd.(Təbrizdən olan Saib və Təsirdən başqaBütün dünyada sözün nəbzini duyan yoxdur. – R. Ə.).] fars ədəbiyyatının sonuncu ustadlarından ən qüdrətlisi deyə tanınmaqdadır.
Çağdaş İran ədəbiyyatında dəxi, əslində Azərbaycan türkü olan ədiblərin rolu önəmlidir. Bunlardan «Kitab-i Əhməd»in sahibi Əbdürrəhim Talıbzadə, «Səyahətname-i İbrahim bəy»in müəllifi Marağalı Hacı Zeynalabdin və «Əxtər» qəzeti yazan Məhəmməd Tahir kimi simaları zikr edə bilirik.
4. TÜRK HAKİMİYYƏTİ ALTINDA FARS ƏDƏBİYYATI
XVIII yüzildə fransız olmayan avropalı yazarlar dəxi, əsərlərini fransızca yazmışlar. Ümumiyyətlə bu dil o çağlarda Avropanın böyük bir bölgəsi için genəl idarə, bilgi və ədəbiyyat dili olmuşdur.
İslam Doğusunda biz, bu olayın bir bənzərini bulmaqdayıq: Miladi X yüzil ilə XIII yüzil arasında İslam Doğusu için farsca genəl bir dövlət və ədəbiyyat dili olmuşdur. İranlı – yəni fars olmayan müəlliflər belə, elmi və ədəbi əsərlərini bu dildə yazmışlar. Zamanın bu gərəyinə bilxassə, türk aydınları uymuşlar. Bu surətlə onlardan qalan əsərlər təbiidir ki, yazdıqları dilə görə, İran və fars ədəbiyyatının xəzinəsinə mal olmuşdur.
«Encyclopedie de L’İslam»da İran ədəbiyyatı haqqındakı məqaləsində Y.Bertels bu fikri dəstəkləyərək bu mütaliədə bulunmaqdadır:
«İç Asiyanın siyasi gəlişimi yeni İran dilini, yəni farscanı danışma dilləri farsca olmayan millətlər və qövmlər için ədəbi dil halına qoymuşdur. Farsca bu millətlər için XVIII yüzil Avropasındakı fransızca kimi, idarəedən yüksək sinif dili olmuşdur. Buna görə, yeni İran ədəbiyyatını sözün geniş mənası ilə sadə, fars ədəbiyyatı deyə almaq doğru olamaz. Bu ədəbiyyat İranın olduğu kimi, Hindistanın, Orta Asiyanın, qismən Türkiyənin və Əfqanıstanın da ədəbiyyatıdır».
Görülür ki, İran, ərəb istilasından sadə, siyasətcə qurtulmaq için deyil, kültürcə dirilmək və yüksəlmək için dəxi, türk qüvvət və zəkasından böyük ölçüdə faydalanmışdır.
Fars ədəbiyyatı yalnız türk saraylarında işlənmək və türk xaqanlarının himayəsini görməklə qalmamış, eyni zamanda türk millətindən şairlər tərəfindən də yaradılmışdır.
Tarixin bizə qəribə görünən bu olayı İslam Doğusunun mədəni gəlişimini haqqı ilə anlamaq baxımından üzərində önəmlə durulacaq bir konudur.
Yaxın Doğunun ərəb fütuhatı nəticəsində islamlaşdırıldığı və dolayısı ilə ərəbləşdirilmiş olduğu məlumdur. Bu duruma qarşı kültür alanında ilk reaksiya farslar, sonra da türklər tərəfindən gəlmişdir. Halbuki yıxılan ərəb imperatorluğu yerinə siyasətcə, farsların deyil, əsl türklərin yerləşmiş olduqları bir həqiqətdir.
Burada xatirə bir soru gəlir: Nədən min ildən bəri islam Doğusunun hökumət sürən sülalələri çox az və önəmsiz istisnalarla həmən türklərdən olmuş ikən, klassik islami türk ədəbiyyatının doğuşu fars ədəbiyyatının qalxınmasından 3-4 yüzil sonraya qalmışdır?…
İslamiyyətdən sonrakı yeni farscanın ən böyük anıtı «Şahnamə»dir. Yunanların Homerinə eş tutulan Firdovsi «İliada»ya bənzədilən bu şah əsərini Qəznəli Sultan Mahmudun sarayında yazmışdır.
Qazanının gümüşdən, süfrə takımının da altundan olması ilə tanınan digər İran şairi Ünsüri bütün bu sərvət və şöhrətini eyni Sultan Mahmuddan qazanmışdır.[42 - Be dour-e kərəm bəxşeş e-nik didZe Məhmud-e keşvərsetan Onsori.Be dəh beyt səd bədre-vo-bərde yaftZe yek fəth-e Hendustan Onsori.Şenidəm ke əz noğre zəd dikdanZe zər saxt alat-e xan Onsori.Mənası:Verim çağında kərəmlər gördüSultan Mahmudu anan Ünsüri.On beytə qarşı yüz bəxşiş aldıHindistan fəthini yazan Ünsüri.Süfrəsində vardı qızıl qaşıqlar,Mətbəxində gümüş qazan Ünsüri. Xaqani]
Cahanca məşhur «Rübailər» şairi Ömər Xəyyam Səlcuqlu Məlikşahın sevgisini qazanmışdır. Farsca qəsidənin ən namlı müməssili Ənvəri Sultan Səncərin şairidir. Sədi, Hafiz və başqaları kimi, İran klassikləri də, ya Səlcuqluların, ya onlardan sonra gələn Atabəylərin zamanında yetişmişlər. Klassik İran ədəbiyyatının sonuncu ustadı sayılan Cami, Teymurlulardan Hüseyn Bayqaranın sarayına və Əlişir Nəvainin məhfilinə (məclisinə) mənsub olmuşdur.
Səlcuqlularda və arxalarından gələn Atabəyliklərdə olduğu kimi, Çingizlilərdə, Xarəzmşahlılarda, Teymurlularda dəxi, farsca idarə, elm və ədəbiyyat dili olmuş, türk xaqan və sultanları fars ədəbiyyatının hamisi kəsilmişlər, sadə, hamiliklə qalmamış içlərindən bir çoxları bizzat (şəxsən) farsca şeirlər belə yazmışlar.[43 - Farsca yazmış türk şairlərdən bəzilərinin adları bu yazımızda keçmişdir. Farsca şeir yazan türk hökmdarlarının dəxi, tarixdə önəmli müməssilləri vardır. İsimlərilə ləqəblərində belə əski İran gələnəyini təqlid edən Səlcuq hökmdarları arasında böylələri çoxdur. Osmanlı sultanlarından dəxi, farsca şeir yazanlar olmuşdur. Yavuz Sultan Səlimin məsələn, farsca yazılı qoca bir «Divan»ı vardır. Bu «Divan» 1904-cü ildə Kayzer II Vilhelmin buyuruğu ilə professor Paul Hom tərəfindən Berlində «Dövlət Basım Evi»ndə parlaq surətdə basdınlaraq Sultan Əbdülhəmidə hədiyyə edilmişdir.Ziya Paşa mərhum, məruf «Xərabat»ında Yavuzun farsca şairliyini bu beytlərlə anladır:Etmiş o şahənşah-i müzəffər,Mülk-i süxəni dəxi müsəxxər.Əksər sözü farisidir anın,Məqbul-ü müsəlləmi cahanın.Yox, Rum aranır isə sərasər,Ol şivədə farisi demiş ər.Olmaqla şəh-i cəhan-i mənaDivanı durur cahanda hala.]
Ədəbiyyatdan başqa nəqqaşlıq sahəsində dəxi, İrana millətlərarası şöhrətini təmin edənlər türk sülalələridir. İran miniatürçülüyünün ən parlaq dövrü Teymurlularla Şeybanlılar zamanına rastlar. İran adına bağlanan bu sənət bilxassə, Mavəraünnəhr ilə Xorasanda gəlişmişdir. Miniatürçülüyün ən məşhur ustadı Kəmaləddin Behzad Hüseyn Bayqaranın sarayında yetişmişdir.
Səfəvilər dövründə İsfahanın məşhur binalarını süsləyən parlaq sənət Teymurlular dövründəki nəqqaşlığın bir davamı olmuşdur.[44 - Rene Grousset. «Les civilisations de L’orient», s. 325.]
Təbrizdəki Göy məscidin təzyinatındakı (bəzəyindəki) üslub, rəng və ahəng etibarı ilə Teymur dövrü memarlığının Səmərqənddəki üslubunun eynidir.[45 - Rene Grousset. «Les civilisations de L’orient», s. 288.]
Bağdad xəlifələrini dini birər simvol halına gətirərək siyasi iqtidarı öz əllərinə alan türk sultanlarının idarədə ərəbcədən başqa bir dil qullandırmaları anlaşıla bilir bir olaydır, fəqət, bu dil nədən türkcə deyil də farsca olur? Çünki Asiya çöllərinin dərinliklərindən axıb gələn və Yaxın Doğuda səltənətlər quran türklər köçəri idilər (Yağıların illər boyu qəlibləyib beyinlərə yeritdikləri bu düşüncə düzgün deyildir. Köçəri olmayan avropalılar niyə əsərdə deyildiyi kimi, latın, sonra fransız, indi də ingilis dilində yazıb-yaratmışlar? XX yüzildə Azərbaycanda, eləcə də bütün Türküstanda aparılan elmi araşdırmalar, türklərin həm də iri şəhərlər, kəndlər tikib oturaq həyat sürdüklərini, böyük mədəniyyətlər yaratdıqlarını aydınlatmışdır. Bugünkü dünyanın formalaşmasında bəlkə də ən çox payı olan böyük türk millətini Orta çağda Anadoluya gəlmiş Səlcuq tayfası ilə eyniləşdirmək baxışı yağıların son 200 ildə formalaşdırdığı gerçək tarixdən uzaq, elmsiz, siyasi saxtakarlıqdır. Bilim araşdırmaları türklərin Anadoluda da miladdan bir neçə min il qabaq yaşadıqlarını deyir. Türk xaqanının saray qulluqçularından olan Səlcuqun qohum-əqrəbası da Azərbaycana, Anadoluya qan, dil və din qohumlarının yanına gəliblər. İqtisadi-siyasi həyat tərzi – uklad olan köçərilik bir şeydir, türk ellərinin təbii- coğrafi amillərin insanların həyatına etkisini ən aza endirmək için yaşadığı «Aran-Yaylaq» ictimai-iqtisadi ukladı başqa. Kitabın yazıldığı çağda düzgün elmi araşdırmalar az olduğundan Məhəmməd Əmin bəy də bu yanlışı demişdir). Köçərilərin qonduqları məmləkətlərdə yerli mədəniyyətlərə uymaları isə olağan bir şeydir. Necə ki, eyni olay Çində hakimiyyət sürmüş türk sülalələrinin tarixində də görülmüşdür.
Eyni olay Bəni Üməyyə (Əməvilər) zamanında Şamda, onlardan sonra xilafət mərkəzini əski İran mədəniyyətinin ocağı olan bir sahədəki Bağdada köçürən Bəni Abbasilər zamanında, İraqda, ərəblər üzərində də təsirini yapmışdır: islam cəmiyyət və idarəsi çöllülükdən çıxaraq şəhərləşdiyi nisbətində, əski mədəniyyətlə ilgili ünsürlərlə yunanlı və iranlı müəssisələrin təsiri altında qalaraq gəlişmişdir.
Min ildən bəri islam Doğusundakı siyasi hakimiyyət ümumiyyətlə türklərə aid olmaqla bərabər, bu hakimiyyətdəki istiqrar Türküstan çöllərindən ara-sıra gələn axınlar üzündən zaman-zaman çox mühüm sarsıntılara uğramış, məmləkət rəqib qüvvət və sülalələrin mücadiləsinə səhnə olmuşdur.
Biri o birinin yerinə keçərək buralarda hökumətlər quran türk sülalələri ümumiyyətlə köçəri əşirət rəisləri tərəfindən təsis olunurdu. Ərəblərdən əvvəl qoca İran imperatorluğunun hökm sürmüş olduğu bu yerlərdə isə şəhər həyatı İranın əski mədəni gələnəklərinin etkisini daşıyırdı. Bu gələnəyə qonan köçəri hökmdarlar istər-istəməz şəhərliləri və mədəniləşmiş digər ünsürləri idarə etmək üzrə, yerli münəvvərlərin bilgi və təcrübələrinə möhtacdılar. Bu yerli seçkinlər [elita] isə feodal [dehqan] şatolarında qorunan fars dili və kültürü ilə təmasda idilər.
İdari və siyasi mülahizələrlə yerli mirzələrə dayanan türk hökmdarları Abbasilərdə olduğu kimi, sadə, yerli mədəniyyətin ictimai və daha çox siyasi müəssisələrinin təsirinə düşməklə qalmırlar, eyni zamanda bunlar özlərinə ərəbcədən daha qolay gələn farscanı da tuturlar, buna rəsmi və ədəbi həyatda önəmli bir payə (yer, rütbə) verirlərdi. Bilxassə, bu türklər islamiyyəti və islam kültürünü daha ziyadə Xorasandakı müsəlmanlaşmış fars ünsürünün və Mavəraünnəhrdə yerləşmiş İran mədəniyyətinin etkisi və klavuzluğu ilə qəbul etmiş bulunurdular.[46 - Z.V.Toqan. «İslam ensiklopediyası». «Azərbaycan» maddəsi və M.F.Köprülü. «Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər». İstanbul, 1919, s.25.]
Bağdad xəlifəsinin siyasi iqtidarı öz əlində tutduğu dövrlərdə İran təsiri farscanı dinin və Quranın dili olan ərəbcənin yerinə keçirdəcək qədər irəliləmək imkanını bulmamışdı. Siyasətcə ərəb mərkəziyyətçiliyilə mücadilə və rəqabət halında bulunan türk sultanları isə çox təbii olaraq güvəndikləri yerli əyan zümrəsinin yaşadığı və yaşatdığı şəhərli «Əcəm» adətlərilə bərabər qullandıqları ədəbi dili [farscanı] dəxi, həm özləri qəbul edir, həm də onun yayılmasında amil olurlar.
Bu surətlə, türk hakimiyyəti altında yeni farsca doğulur, fars kültür və ədəbiyyatı canlanır, türk sarayları da yeni doğulan bu «cocuğun» dadılığını (uşağabaxan) yapırlar.
Yüzillər keçdikdən, türk köçəriləri yerləşdikdən və əsgəri ocaq həyatından çıxaraq şəhərliləşdikdən sonradır ki, türk çadırı ilə obalarında yaşayan milli kültür kimi, türk dilinin dəxi, saraylarla divanlarda yaşadılması düşünülür.
İslamiyyətin amansız bir düşməni kimi saldıran moğollar ilk dövrlərində ərəbcə ilə bərabər farscanı dəxi, mən edərək (yasaqlayaraq) onun yerinə moğolca ilə uyğur türkcəsini qoyurlar. İlxanlılardan Qazan xanın dövründə moğollar islamiyyəti qəbul edincə, hər nə qədər farsca təkrar əhliyət haqqı qazanırsa da onunla bərabər türkcə dəxi, irəliləyir və durumunu sağlamlaşdırır.
Teymur fütuhatından sonra və Teymurluların təşəbbüsü ilə saraylar türkləşməyə başlayır. Nəticədə türk münəvvərlərilə idarə edən sinifdə farsların klassik ədəbiyyatına bənzər klassik türk ədəbiyyatını özləyən bir ehtiyac doğur.
Üsarəsini (şirəsini) kökləri türk xalqları içində yaşayan milli müəssisələrdən alan ictimai digər amillərlə də qüvvətlənən bu ehtiyacın getdikcə əhəmiyyət bulan təkamülü nəticəsində nəhayət doğuda, Hüseyn Bayqaranın sarayı ilə vəziri Əlişir Nəvainin məclislərində, batıda da Azərbaycanda hökm sürən Ağqoyunlu Sultan Yaqubun, sonra da Səfəvi şahlarının [ilk dövrlərində][47 - Səfəvi sülaləsinin qurucusu Şah İsmayılın «Xətayi» təxəllüsü ilə şeirlər yazdığı bəllidir. Türkcə ilahilərdən, qəzəllərdən və başqa ədəbi parçalardan ibarət «Divan»ı vardır. Xətayi Azərbaycan türk ədəbiyyatının erkanından sayılır: Şahın sarayı Azərbaycan türk ədəbiyyatının bir növ akademiyası idi. Çevrəsindəki şairlərdən Tüfeyli, şeirlərindən birində ona «Türk-i tacdar» deyə xitab edir. Füzuli «Bəng-ü badə»sini ona ithaf etmişdir. Sultan Səlimlə Şah İsmayıl arasındankı notalaşmalar yazıldıqları dil baxımından diqqətə dəyərdir: Osmanlı notaları farsca ikən, İran notaları türkcə yazılmışdır.] saraylarında klassik türk ədəbiyyatı yüksəlmiş olur.
Cığatay türkcəsilə Azərbaycan türkcəsinin gəlişimi XVI yüzildən sonra siyasi bir takım devrimlər üzündən nisbətən duraqlamış ikən, Anadoluda qurulmuş bulunan böyük imperatorluqda Osmanlı türkcəsi təbii yürüşündə irəliləmiş və bütün qüvvətilə gəlişərək qoca bir ədəbiyyat meydana gəlmişdir.
