Батырша

– Юк, тураклап этләргә бирик! – дип каршы төште аерылып чыккан киндер күлмәгеннән шәрә кулбашы күренеп торганы.

Халыкны ерта-төртә, озын буйлы, сары чәчле ир-егет алга чыкты – кулында чакматашлары:

– Әйтегез генә – хәзер ут салам!

– Авылны көл итәргәме?! – Аңа каршы берьюлы дистәгә якын кеше үкереп җибәрде. – Кыр капка баганасына ботларыннан асып куйыйк!

Берсеннән-берсе куркынычрак киңәшләрнең очы-кырые юк иде. Абдулла бәндәләрнең җан ачуы белән әйтелгән сүзләрен тыңлап-тыңлап торды да телгә килде:

– Ашыкмагыз әле, җәмәгать! Боларны тәмуг кисәве итүе ансат ла ул. Исәннәрендә бер-бер файдага ярамаслармы? Алып чыгыгыз әле теге әфисәрне!

Егетләрнең икесе җил-җил атлап каравыл өенә кереп китте. Ә дигәнче Моисеевны сөйрәп алып чыктылар да төркем уртасына китереп бастырдылар. Күзләре, үле балыкныкыдай, дөньяга өметсез карыйлар иде вахмистрның.

– Ат китерегез! – дип боерды Абдулла.

Йөгәнле ат җитәкләп килделәр. Мулла Моисеевка дәште:

– Син үз аңыңдамы, вахмистр?

Моисеев дәшми генә ияген какты.

– Аңласаң, вәйт шул, – дип дәвам итте Абдулла. – Хәзер үк Уфага кайт та полковник Люткинга әйт: типтәрләр вә бабуллар бернинди салым-алым да түләмәячәкләр, диң!

Төркем аның сүзен хуплап гөрләп алды:

– Хак! Дөрес!

– Тик бел: шул ук указ белән кире кайтсаң, җаның җәһәннәмдә булыр!

Ярым үлек хәлендәге вахмистрны күтәреп алдылар да атка атландырып куйдылар. Ирексездән, илчене озата барырга дип, татарлардан Уразмәт Олыкаев алынды.

Кешеләр кыр капкадан чыгып барган ике җайдакны сүзсез генә карашлары белән озатып калдылар да кайсы кая тарала башладылар. Инде Абдулла да тынычлап, аек уй йөртер хәлгә килгән иде. Салам күбәсендә утырып калган Яхъя белән киртәгә бәйләгән аты исенә төште, ашыкмый-кабаланмый гына ындырлар ягына китеп барды.

Тарих битләреннән. Яңа оешкан Оренбург губернасында крестьяннарның иң ярлы һәм кимсетелгән катламы – типтәр-бабулларның көне-сәгате белән арта баруы мондагы финанс тәртибен чуалтып ташлый. Чыннан да, 1744–1748 елларда үткәрелгән Икенче ревизия мәгълүматларына караганда, Оренбург далаларындагы күпчелеге татарлардан торган типтәрләрнең саны егерме тугыз мең ир-ат җенесенә якынлаша. Мишәрләр дә һаман ишәя бара. Аларның исәбе инде, йомышлы татарларны да кертеп, ике мең бер йөз йортка җитә яза. Шуннан инде типтәр-бабуллардан имананы йорт башыннан түгел, җан башыннан җыю мәсьәләсе килеп баса. Дөрес, бу инде Россия өчен яңалык түгел. Балтыйк диңгезенә чыгу өчен, шведлар белән казалы сугышлар алып барган Пётр Беренче, казнаны тулыландыру максатыннан, әле 1718 елда ук салымны җан башыннан түләү турында Указ чыгара һәм 1719 елдан башлап үткәрелгән Беренче ревизиядән соң ул гамәлгә ашырыла. 1722 елда исә хөкүмәт вазифаларын үтәүче Сенат аны янә элеккеге ясакка алыштыра. Гасыр уртасы якынлашканда, бригадир Бардукевич әлеге мәсьәләне кабат кузгата. Сенат исә бу хакта Неплюев фикерен белешмәкче. Оренбургның беренче губернаторы – Пётр патша шәкерте, остазы сүзен куәтли – типтәрләр һәм бабуллар елына җан башыннан сиксәнешәр тиен түләргә тиешләр дип саный. Бер уңайдан мишәрләрне дә истән чыгармый Неплюев, йорт башыннан егерме бишәр тиен имана түләүләрен мәгъкуль күрә.

1747 елның 11 маенда Сенат губернатор проектын раслый. Уфа провинция канцеляриясенә, Указны алу белән, аны урыс һәм татар телләрендә халыкка җиткерү йөкләнә.

Яңа салымны җыю башлануга, типтәр-бабуллар аны түләүдән баш тарталар: «Бу патша указы түгел, бәлки, урындагы түрәләрнең башбаштаклыгы», – дип шаулашалар. 16 июльдә имана җыю максаты белән волость старшинасы Сөеш Әбҗәков карамагындагы Мәләкәс авылына килгән түрәләрне халык кыйнап ташлый. Чуалышка Бидәй, Әбҗәй, Алтынбай, Нөрки авылларының кешеләре дә кушылып китә.

Уса юлының Таил авылына да өч йөзләп типтәр-бабул җыела. Яңа салым хәбәреннән тәмам ачуы чыккан халык, тагын биш-алты көннән Уфа янындагы Чеснаковка елгасы буена, ягъни баш күтәрүче башкортларның даими туплану урынына җыелырга, түрәләрне дә шунда чакыртып, йөрекчеләр сайлау һәм аларны Петербургка озату мәсьәләсен хәл итәргә, дигән карарга килә.

Ул арада провинция үзәгенә Уса юлына имана җыярга дип чыгып киткән дворян Иван Пекарьскийдан хәбәр килеп төшә. Типтәрләр старшинасы Кирмәт Иделев командасына килеп җитүгә, үзләрен халык урап алуын, сотник Айгилдене кыйнап ташлауларын, салым-алымнан баш тартуларын җиткерә ул.

Ишетелмәгән-күрелмәгән хәл: чуалыш, ыгы-зыгы мишәрләр арасына да барып керә. Кемнең инде имана түлисе килсен ди! Мишәрләрдә гомер булмаган нәрсә ләбаса! Казан юлындагы старшина Сөләйман Диваев командасындагы мишәрләр, җыелып, олы тавыш кубаралар, әлеге салым дигәннәреннән коткаруны сорап, патшага бару өчен йөрекчеләр сайлап куялар.

Кыскасы, восстание ялкыны бөтен төбәкне чорнап ала.

Уфа провинциясенең баш түрәсе – полковник Люткин тәмам шүрләп кала, фетнәне бастыру өчен, өстәмә көчләр сорап, Оренбургка чапкыннар чаптыра.

Неплюев инде аннан башка да барыннан хәбәрдар. Ул ашыгыч рәвештә 20 июльдә хәрби киңәшмә җыя. Генерал-майор фон-Штокман, полковник Василий Пальчиков, подполковниклар Зосим Кудрявцев һәм Михаил Исаков, премьер-майор Семён Кублицкийлардан торган бу киңәш-табышта типтәрләр һәм бабуллар яши торган гыйсъянчы төбәккә татарча әйбәт сөйләшүче майор Кублицкийны җибәрергә, дигән карарга киленә. Андагы хәлләрне күреп, өйрәнеп кайтсын, янәсе.

Анысы чыгып китүгә, Уфадан рапорт белән чапкыннар килеп төшә. Полковник Люткин Мәләкәс авылына җыелган типтәр-бабуллардан татар телендә язылган хат алуын хәбәр итә, ышанычлырак булсын диптер инде, гарәп хәрефләре белән чуарланган кәгазьне дә теркәгән. Хуш, аны укырлык кына тылмачлары бар Неплюевның. «Без, Имән кала салынганнан бирле, бабул ясагы түләп киләбез һәм аны элеккечә җыеп бирергә әзербез. Әмма ләкин яңа салым салуга баш бирмибез, шәрәфәтле патшабикәбез катына бару өчен, һәр дүрт юл кешеләренә пашпурт бирүне гозер итәбез», – дигәннәр бит канальялар.

Губернатор сәгате белән янә хәрби консилиум чакырта. Мәртәбәле киңәшмә, кичекмәстән Уфага генерал фон-Штокман җитәкчелегендә Троицк, Ревель һәм Пенза полкларын, алардан тыш регуляр армия составына кермәгән чукынган калмыклар, тугрылыклы башкортлар һәм мишәрләр – җәмгысы 1749 гаскәри вә кораллы кеше җибәрергә, дигән карарга килә. Инде чуалыш һаман да басылмый икән, ярдәмгә мең ярым Җаек казагы һәм дә Мәскәү драгун полкы барып җитәчәк. Генералга тылмач итеп Шәфи Җанайдаров билгеләнә. Көч-куәт зурдан булса да, фон-Штокманга ахыр чиктә генә корал кулланырга рөхсәт ителә. Инде эш көч куллануга барып җитә икән, моны башкортлар һәм мишәрләр кулы белән башкаруның мәгъкульлеге әйтелә.

Фон-Штокман гайрәт орып Уфага таба юл ала. Губернатор исә кылган чаралары хакында Сенатка ундүрт биттән торган хат яза һәм Троицк полкының патшага хезмәт итәргә ашкынып торган яшь вахмистры Михельсонны яшерен генә Петербургка озата. Тагын чирек гасырдан соң Пугачёвның атаклы полковнигы Салават Юлай улын тотып, бөтен Россиядә дан казаначак Михельсонның тәүге зур эше була бу.

Вахмистр пайтәхеттән тиз әйләнеп кайта һәм Неплюевка Сенат күрсәтмәләрен тапшыра. Үтә кансызланмаска, шикаять белән башкалага баручыларны тыймаска, киресенчә, аларга ярдәм итәргә, баш күтәргән типтәр-бабулларны бастыруда башкорт һәм мишәрләрдән файдаланырга, диелгән була анда.

Монысы күрсәтмәләрнең беренчесе генә булмаган, күрәсең, бу вакыт инде майор Кублицкий башкортлардан һәм мишәрләрдән зур гына отряд туплап өлгергән була. Казан юлының мишәр старшиналары Яныш Абдуллин, Салих Мөслимов, Аит Чалтин, Шәрип Мряков һәм әлегә үз командасындагылар кузгалганны ишетмәгән Сөләйман Диваев, башкортлардан Әхмәр Әсәнов, Әҗәгол Акшаев, Якуп Чинмурзин, Бакый Апачев кебек иләү агалары бик теләп майорга ярдәмгә алыналар һәм тиз арада, үз егетләреннән биш йөз илле кешене атларга атландырып, типтәрләргә каршы яу чыгалар.

Ул да түгел, бөтен төбәкне патша гаскәрләре баса, канлы бәрелешләр булып ала. Восстание, әлбәттә, бастырыла. Хөкүмәт гаскәрләре фетнә җитәкчеләреннән унсигез татар, җиде мишәр, биш ар, өч чирмеш һәм бер урыс крестьянын кулга алалар. Мортаза Курмашев, Абдулла Сюлеев, Мортаза Алиш, Биктимер Азаматов, Ибраш Каменев, Сабанай Ураев, Сенька Семёнов, чыбыркы белән кыйналганнан соң борыннары кистерелеп, мәңгелеккә Рогервик каторгасына озатылалар. Калганнарын чыбыркы белән суктырып, «яхшы» кешеләр кулына тапшыралар. Ә рус крестьяны Пётр Плотниковны, кыйнаганнан соң, өч елга сөргенгә сөрәләр.

Яңа салымны типтәр-бабуллардан ярты ел эчендә җыеп алалар. Баш күтәрүчеләрне бастыруда җан аткан мишәр һәм башкорт старшиналары затлы кылычлар белән бүләкләнәләр. Түрәләр тантана итә. Алай да губернатор Неплюев ярсыган халыкның тәмам тынуына ышанып җитми әле, гаскәриләрне еракка җибәрмичә, аларны Минзәлә һәм Кичү крепостьларында гына тота.

Гыйсъянчы авылны чыгып, байтак җир киткәч кенә тәмам суынып, тынычланып калды Абдулла, акыллы фикер йөртер хәлгә килде. Менә син әй, тагын тыелып кала алмады. Соң инде типтәрләр аңардан башка да үз дигәннәрен эшләгән булырлар иде ләбаса. Алай дисәң дә… Бәндәләрнең һәркайсы үз хәлен генә кайгыртып, һаман шүрли-шөбһәләнә тереклек итсә, гел үз җанын гына кайгыртса, кем теш күрсәтер теге Каракошка?! Шөкер, саваплы эш майтарды, азмы-күпме ярдәме тиде халыкка. Алаен алай да, бик егәрле шул әлеге кара шәүлә, көчле-куәтле. Аны болай ансат кына, алдан киңәш-табыш итми, җыенмый-тупланмый гына кинәт кубып җиңәрмен димә. Бар халаек берегеп, бердәм кузгалганда гына, ни дә булса чыгуы бар.

Ул, йокымсырап барган малайны кулына кыса төшеп, узган юлына борылып карады. Дала тын вә хәвефсез иде. Тирә-юньдәге иминлек шөбһәле уйларын куып тараткандай булды. Тезгенен ияре кашына ташлап, атына чөңгереп алды, хәбәрсез иркенләп бармакчы иде. Әмма булып узган вакыйга һәм шуңа бәйле сөальләр җанына тынгылык бирмәде.

Тукта, типтәрләрнең бу боласы үзгәрәк түгелме соң? Күрдек, араларында татарлардан кала арлар, чирмешләр, чувашлар, хәтта ки урыслар да бар. Башкортлар вә мишәрләр аз азын. Алай да гыйбрәтле генә килеп чыга бит әле. Аларны кулларына корал алырга мәҗбүр иткән уртак нидер бар булып чыга түгелме? Әйе-әйе, бар андый нәрсә – уртак нужа, уртак кыерсытылу ул. Димәк ки, бар халыкның теләк-омтылышы да уртак – җилкәсен басып торган җәбер-золымны алып ташлау. Әгәренки шул уй-исәп белән янган халаекларның барын бер йодрыкка туплап, дәррәү ташланганда, киртә-манигъларны җимереп узарга, явыз Каракошның да җанын җәһәннәмгә олактырырга була лабаса! Ие, бөтен хикмәт шунда – Рәсәйдәге барлык юксылларның бергә укмашуында. Тик кем туплар да, кем берләштерер аларны? Бит ботка да үзе пешми, кемдер пешерә аны. Димәк ки, халаекларны туплап, яуга күтәрү өчен, гаярь ир-егетләр кирәк. Әйе, Җансәет, Сары батырлар, Җангали Шөгеров, Хәсән Карачуриннар, Степан Разиннар, кайда сез?! Алар вә Күчем баһадирлар, ник дәшмисез?!

Янә дә килеп, бу яуның моңа хәтле ишетелмәгән-күрелмәгән тагын бер ягы бар бугай бит әле. Электән ишетеп белгән яисә үзе күргән болаларда халаеклар, гадәттә, урыс түрәләренә каршы гына күтәреләләр иде сыман. Бу юлы, бак, үзләренең сотник-старшиналарын да кыйнап ташладылар. Бәс шулай икән, явыз Каракошның азгыннары мөселманнарның үз араларында да бар булып чыга түгелме? Ә ул хәзергә чаклы, йә беркатлы димә инде, татар-башкортларың бары да кимсетелүчеләр генә дип йөрде. Хәер, остазлары Габделрахман белән Габделсәлам дә шулай дип өйрәттеләр ләбаса. Баксаң, нәсара дине тотучыларга һәм дә килеп Мөхәммәд өммәтенә генә аерылмый икән ич Рәсәй халкы, һәр өммәт үзе ике катлы икән ләбаса! Алдагы яуларда кардәш кардәшкә, туган туганга каршы кылыч күтәрә икән – һич тә гаҗәбе юк.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Примечания

1

Сәвер йолдызы – сәфәр ае, апрельгә туры килә торган ай.

2

Дарелфөнүн – университет.

3

Ян – җәя.

4

Мүнтәзим чирү – регуляр армия.

5

Мөтәрҗим – тәрҗемәче, тылмач.

6

Кәлям шәриф – мөселманнарның схоластик дин белеме системасы.

7

Сәрәтән – раби әс-сани ае, җәй ае, июньгә туры килә.

8

Бидгать – элеккесенә каршы килә торган яңа бер эш, яңа гадәт.

9

Мәзһәб – бара торган юл, дөньяга караш.

10

Фәрсәх – биш-алты чакрым ара.

11

Мәнзил – туктап китә торган урын.

12

Камәр – ай.

13

Мантыйк – логика.

14

Тыйб – медицина.

15

Мөнәҗим – астроном.

16

Асаба – җирле халык, төп халык. Биредә «үзбаш, автономия» мәгънәсендә.

17

Әскаф – епископ.

18

Ихъя кылу – яңадан кору, яңарту, тергезү.