скачать книгу бесплатно
– Тап булу гынамы соң, хәзрәт, эчендә кайнадым. Аннан да битәр кан түктем, теге кара йөрәкләрдән икесенең башына җиттем.
– Ал-ай. – Габделсәлам, кабартма иреннәрен кыймылдатып, авызы эченнән генә нидер укынып алды, кызгылт чырае агарып китте, байтак кына дәшми утырды. Аннан ярым көйләп җыру әйтте:
Карчыга ла дигән, ай, асыл кош
Кош кундырмас агач башына.
Батыр егет кенә, ай, шул булыр –
Хас дошманның җитәр башына.
Хуҗа аягына калыкты, чоланга чыгып, аннан чүлмәк белән сөт алып керде. Таралып яткан китапларын җыеп, «бисмилла» сын әйтә-әйтә сыпыргалап, аларны шүрлеккә тезде. Аннан өстенә тастымал каплап куелган коштабак кадәрле арыш ипие алды, мул-мул итеп аны телемнәргә кисте.
– Сән ашап ал, – диде ул, янә утыргычына урнашып. Ипи белән сөтне егетнең алдынарак этте дә янә сөйләп китте: – Димәк ки, түзмәдең?! Анысы шәп булмаган. Ялгыз башың гына берни кыра алмассың, Батыршаһ. Халык дәррәү кузгалса гына…
– Кузгалмыйлар шул, хәзрәт! – Абдулла бу сүзен ачынып әйтте, алдындагы ипи телеменә үрелде. – Каршылык күрсәтми генә качып китү ягын карыйлар.
– Сүзең хак, качалар. Тик ак патшаның вә әрхәрәйләрнең кулы анда да җитмәс димә. Ул чакта нишләрләр?
– Анда инде күз күрер, хәзрәт!
Әйтәсен әйтте дә ашауга ябырылды Абдулла. Хуҗа исә Канаш әскаф кешеләренең бөтен Казан артында мәхшәр кубарулары хакында сөйләп китте. Ничектер бер Ташкичүгә генә кагылмый торалар икән.
– Ярый, Аллаһы Тәгалә мәрхәмәтеннән ташламаса, артыгын кылана алмаслар, – дип, сүзен түгәрәкләргә ашыкты Габделсәлам. – Нә генә булып бетмәсен, аларны туктату сәнең белән бәнем кулдан гына килмәс, Батыршаһ. Үзең хакында уйлан сән. Нишләргә ниятлисең? Минем фикеремчә, Казан төбәгендә ярамый сәңа. Кит сән моннан!
Шәкерте ни әйтер икән дип күтәрелеп караса, тегесе тәрәзә яңагына сөялгән килеш йоклап киткән, имеш. Габделсәлам сәкегә тун җәеп, зур яктан мендәр алып чыкты. Кунагын урынга яткырды да, утын сүндереп, карчыгы янына кереп китте.
Иртәнге чәй янында сүз төнлә өзелгән җиреннән башланды, егетнең язмышы турында барды. Һич кичекмәстән моннан китәргә, дигән карарга килсәләр дә, ул көнне юлга чыга алмады Абдулла. Киемнәрен рәтләтеп, мунча кереп үтте вакыты. Остазы исә көнозын бер үк сүзләрне тәкрарлады:
– Атаң-анаң нигезенә кайт, Батыршаһ. Ул якларда мондый ук галәмәтләр юктыр әле. Тик сак бул, зинһар, олы юлларга чыкма!
Өч елга беренче мәртәбә бугай, остазына каршы килде Абдулла. Сүз белән түгел, гамәле белән. Арчаны үтүгә, килгән эзенә – Минзәлә юлына борылмады, турыдан Чулман иделенә таба атлады. Таныш булмаган авыллар аша үтте, гомер күрмәгән кешеләрдә кунып чыкты. Артыннан төшәрләр, куарлар дип башына да китермәде, бөтен хисен-җисемен бер нәрсә биләп алган иде. Тизрәк олы юлга – Казан – Оренбург трактына чыгарга да җәлтрәк Тайсуганга кайтып җитәргә. Элеккеге остазы Габделрахман бер-бер киңәш бирми калмас. Һай, киңәштәмени соң хикмәт?! Тутыя дигән фәрештәне күрү кирәк аңа. Кем белә, бәлки, Габделрахман бу юлы никахлашуларына да каршы килмәс.
Каршыга очраганнардан юлны сораша-сораша, кояш чыгышына таба ашкынып атлады Абдулла. Тырышлыгы бушка китмәде, юлга чыгуының өченче көнендә Чулманга килеп җитте, үзе дә көтмәгәнчә, борынгы шәһри Юкәтау янындагы атаклы кичүгә тап булды.
Моңа хәтле үзе турында уйламаса да, олы юлга чыккач икеләнеп калды: теге мәлгуньнәр арттан төшмәгәннәрме, юлны камамаганнармы? Уңайга юлаучыларга иярергәдер, бәлки. Алай да ям атларына утырудан башка чарасы юк иде. Бердән, юлы ерак, аннан килеп төн уздырырга барыбер өмәткә керергә кала. Алары исә ям стансаларында гына. Ярый әле остазы аңа юлга дип акча биргән иде. Рәхмәтләр генә яусын инде үзенә. Җае белән бер кайтарыр, боерган булса.
Икенче кичне төнгә Яланкыр авылындагы өмәткә туктадылар. Абдулланың юлга чыкканнан бирле беренче мәртәбә адәмчә йокларга җыенуы иде бу. Күн итекләрен салып, пышлыгып беткән аякларын юды, тәһарәтләнеп, ахшам намазын укып алды һәм өмәт хуҗасы китереп куйган аш янына утырды. Мәгәр карынының ачуы хәрәм дип ризык талымлап торудан узган иде.
Ашар-ашамас чүлмәк савыттагы итләрне эткәләп-төрткәләп утырганда, авыр урыс капка шыгырдап ачылып китте, һәм анда атын җитәкләп керүче ыспай киемле юлаучы күренде. Караңгылык куерып килсә дә ялгышмады Абдулла – өмәткә төшүче Габделрахман мулла иде. Ул, кашыгын ташлап, атыла-бәрелә тышка чыгып йөгерде, ишегалдын ярып, баскычтан ук кычкырды:
– Әссәламегаләйкем, хәзрәт!
– Баһадиршаһ димме? Каян болай? – Габделрахман атын лапас астына алып китте, Абдулла аңа иярде.
– Сүләсәң озак, хәзрәт. Үзең соң кая юл тоттың әле?
– Мәшәкать чыкты бит кем, Баһадиршаһ. – Имам атының аркалыгын төшерде, камыт чөелдереген чишә башлады. Егет дилбегәне ычкындырып, аны җыярга тотынды. – Ту- тыя Әлмәтнең яшь мулласы белән никахлашты бит әле. Бирнәгә дә, туйга да нәрсәләр кирәк – Казанга барыш.
Җыелып бетмәгән дилбегә лып итеп җиргә төште, Абдулла бөтенләй ят тавыш белән кычкырып җибәрде:
– Тутыя?! Тутыя кияүгә чыктымы?!
– Алманың вакытында җыеп алынуы әйбәт, Баһадиршаһ.
Шуннан инде ашы аш булмады Абдулланың. Остазы белән сөйләшүенең дә атасы-анасы калмады. Өмәттә үзләреннән башка да өч-дүрт кеше булуга карамастан, ярып салды:
– Ә мин кан койдым, хәзрәт, кеше үтердем!
– Тс-с-с, юкны сөйләмә, олан! – Габделрахман як-ягына каранып алды. Бәхетләренә, тегеләр инде гырлап йоклыйлар иде.
Абдуллага исә ике дөнья – бер кәнди хәзер: тотып алдылар ни дә, асып куйдылар ни. Барыбер Тутыя дигән сөйкемле зат юк аңа дөньяда. Баягы сүзләрен бар галәмгә кычкырасы, үз ихтыяры белән элмәккә керәсе килде. Кайнарланып-шашынып, төнозын ишегалдында йөреп чыкты. Иртән исә остазы белән дә корырак хушлашты:
– Ярый, хәзрәт, хуш! Хак язганы шулдыр.
Өмәттән беренче кузгалган ям атына утырып, кабат юлга чыкты Абдулла, йөрәге исә «Уфага, Уфага» дип ярсып типте. Әйе, аның өчен Тайсуган дигән карья юк иде инде дөньяда.
Алтынчы бүлек
Як-якка мичәүләп, төптәгесе сыман ук җирән кашка атлар җигелгән көймәле арба кисәк кенә бик каты чайкалып куйды, уң тарафка янтаеп китте. Көймә түрен тутырып ялгызы йокымсырап барган Котлымөхәммәт морзаның ерак юл килүдән авыраеп калган зур башы арбаның күн тышлыгына килеп бәрелде – түрә күзләрен ачты. «Ни булды?» – дип уйларга өлгермәде, фәйтун янә тигезләнде, кыр юлы буйлап келтерәп кенә тәгәри башлады. Тирә-юньдә нәрсә барын аңышырга тырышып, морза тыштан ишетелгән авазларга колак салды. Тик бары да искечә – өч көн буена яңгырап торган тавышлар иде: дугадагы кыңгыраулар шалтырый да, аны озатып йөрүче драгун җайдакларының тояклары тупылдаша. Ул да түгел, арба башындагы кузлада утырган кучерның инде эчне пошырып бетергән сагышлы җыры иңри:
Чыгып киттем, ләй, мин юл буйлап,
Дугайларым китә, ләй, күл буйлап;
Гакылсыз ла адәм түгел идем,
Гакылларым китте, ләй, күпне уйлап.
Кучерның карлыга төшкән тавышыннан җиксенеп, һава алу өчен уелган бәләкәй тәрәзәнең күн капкачын күтәрде, ачык тишектән тышка күз салды. Тирә-юньдә һаман да шул очсыз-кырыйсыз урманнар, аларны ярып-ярып үткән чәчүлек аланнар җәйрәп ята. Арыш серкә очыра бугай, басу өсте зәңгәрсу тузан белән өртелгән.
Котлымөхәммәт, кәефе кырылып, кабат күзләрен йомды. Әмма баягыча оеп китә алмады – кузла өстендә шыкаеп барган агайның аһ-зар тулы җыруы йөрәккә төшә иде. «Бу мәхлук та юл да юл дип сукранган була бит әле». – Морза эченнән генә кырылып алды. Үз гомерендә шул күп булса Уфа – Минзәлә – Казан юлларын узгандыр, байгыш. Котлымөхәммәт үткән чакрымнарның, әлхасыйль, Тәфкилевләр йөргән фәрсахларның чиреген генә күрсә дә, ни кыланмас диген. Әйе, юллар. Алар Тәфкилевләр токымының язмышы бугай…
Морзаның Тирсәдәге утарында шушы борынгы нәселнең хан заманнарыннан калган шәҗәрәләре, атаклы бабаларының майтарган эшләре, кылган гамәлләре язылган бихисап кәгазьләр саклана. Әлеге тузанлы истәлекләрне барлап, махсус укып-өйрәнеп утырганы юк югын Котлымөхәммәтнең. Кая инде алар белән әвәрә килү, гомер иткән хатыны янында назланып төннәр үткәрү, сөекле балалары вә оныклары катында булгалау да бик сирәк эләгә аңа – һаман да шул казна эше. Анысы шәҗәрәдә үзе актарынмаса да, бабасы Мәмәш вә атасы Тәүкилләрнең өзек-төтек сөйләгәннәреннән белә ул: Тәфкилевләрнең нәсел-нәсәпләре бик борынгыдан килеп, Нугай урдасында, ул гына да түгел, соңрак көчәеп киткән Рәсәйдә күренекле кешеләр булганнар. Ата-баба сүзе хактыр: Тәфкилевләр ыруының очы ханнарга барып тоташа – аның атасы Тәвәккәл, ягъни, мишәрчәләп әйткәндә, Тәүкил бине Мәмәш бине Дәүләтмөхәммәд бине Уразмөхәммәд хан бине Ундан бине Шигай хан бине Җадак хан бине Җанибәк хан бине Барак хан бине Коерчык хан бине Ырыс әл-Чыңгызи. Тәфкилевләр борын-борыннан ханнар вә падишаһлар тирәсендә чуалганнар, аларга тугры хезмәт иткәннәр, туктаусыз юл йөргәннәр, хөкемдарларның берсеннән икенчесенә хат-хәбәр, фәрманнар җиткергәннәр – һәркайсына бил бөккәннәр.
Котлымөхәммәтнең якынрак бабаларына килгәндә, өлкәннәр телендә иң еш кабатланганы Уразлы баба, ягъни 1591 елда унберенче хөкемдар булып Ханкирмән тәхетендә утырган Уразмөхәммәд хан. Уразлының углы Дәүләтмөхәммәд. Аннан инде Котлымөхәммәтнең бабасы Мәмәш туган. Алар, Ярыслау морзалары булып, Владимир һәм Ярыслау өязләрендә җир биләгәннәр, борынгы бабалары кебек үк, ак падишаһка тугры хезмәт иткәннәр, Рәсәй дәүләтенең бер очыннан икенчесенә чапканнар. Әле Котлымөхәммәт малай чакта да бабасы Мәмәшнең Владимир, Касыйм һәм Керенск өязләрендә җирләре, утарлары бар иде. Аларны Керенск морзасы Максутовка кияүгә чыккан апасы Зөләйхага вә Касыйм морзасы Шакуловка хатын булган икенче апасына бирнәгә бирергә туры килде. Шуннан соң инде бабасы Мәмәш 1718 елда атаклы морза Яушевлардан Әгерҗе төбәгендәге шушы каһәр суккан Тирсәне, аның тирә-ягындагы авылларны сатып алды, алты йөзгә якын крестьянга ия булды.
Ата-баба кәсебе яшь Котлымөхәммәткә дә бик ярап куйды. Өченче дистәне куганда пайтәхеткә килеп, Чит ил эшләре коллегиясендә башта – тылмач, аннан тәрҗемәче дәрәҗәсенә иреште. Нәселдән килгән яраклашу, куштанлык, ялагайлык кебек «һөнәрләрне» үз итсә дә, бабаларының гасырлар буе килгән йөремчәклеген өнәмәде яшь морза, аларның юлда узган гомерләрен кызганды. Шуңа да патша эргәсендәге тәрҗемәчелек вазифасын күктән иңгән бәхет дип кабул итте. Ул чакта, үзе сыман ук яшь Петербургка яңа аяк баскан мәлдә, Пётр патшаның холкын-фигылен, гадәт-омтылышларын белми иде әле Котлымөхәммәт. Баксаң, сажин буйлы бу хөкемдар тик торуның, ял-йокының ни икәнен белми, пайтәхетенә кайтып керми икән. Аның шул кыбырсыклыгы аркасында янындагыларга да тынгылык юк, хәтта тылмач вә тәрҗемәчеләргә дә җылы сарайларда рәхәтләнеп утырырга туры килми. 1711 елның җәендә ул Котлымөхәммәт Тәфкилевне дә Төрек походына алып китте.
Шуннан башланды да инде. Азов якларында байтак йөреп кайткач, бераз баш-күз алуга, тиктормас хаким карашын Шәрык ягына борды. Моның үзенә күрә сәбәбе дә бар икән. Кыр казахлары арасында Рәсәй канаты астына сыену хакында сүз кузгатучылар байтак, имеш. Тоткан җиреннән сындырырга гадәтләнгән Пётр Беренче, озын-озын уйлап тормастан, Шәрык илләренә кенәз Александр Бекович җитәкчелегендә экспедиция юллый. Әллә бәхете, әллә бәхетсезлеге җиңде – аны-моны абайламастан билгесезлеккә юл тоткан мең ярым казахтан торган экспедиция составында инде Алексей Иванович дип аталган Котлымөхәммәт тә бар иде.
1714 сәнәдә башланып, дүрт елга сузылган әлеге сәяхәтне Ходай дошманына да күрсәтмәсен. Кыр казахларын Рәсәйгә кушарга маташучы бу тәвәккәлләрнең күбесе чит-ят җирләрдә башларын салды. Тәфкилевне исә Алла саклады, суештан мең бәла котылып, Кавказга килеп сыенды. Шунда ачлы-туклы, кимсетелүләр белән үткән ике елдан соң гына Петербургка кайтып егылды.
Атлар-дөяләр сыртында, хәтәр корабларда җил-яңгыр астында, тоташтан үлем сагалап торган шартларда узган дүрт елга якын вакыт мең газаплы, афәтле юллар кыен, һай, бик кыен, чын-чынлап гүр газабы булды. Аның каравы Төрек походында үткәрелгән мәшәкать вә үлем куркынычы тулы ике елы һәм әлеге фаҗигале сәфәренең ахыры ярап куйды яшь морзага – Бөек дип аталган падишаһның күзенә чалынды, шуның нәтиҗәсе буларак, Пётр Беренченең яшерен эшләр буенча өлкән тәрҗемәчесе мәртәбәсенә күтәрелде. 1722 елда башланып киткән атаклы фарсы походында ул инде патша яраннарының күренеклесе иде…
…Арчадан соң Ташкичүгә таба борылдылар. Бу исә – бүген кичкә сәфәрләренең бер очына чыгачаклар дигән сүз. Атап чыккан юлының ахыры шәйләнүгә карамастан, Тәфкилевнең кәефе юк. Ерак юл ваткан, эт иткән. Очы-кырые булырмы бу юлларның? Әллә алар аны тар ләхеткә илтеп тыгарлармы?! Шыксыз уйдан куырылып куйды бригадир – моңа кадәр башына мондыен фикер килгәне юк иде. Ул бит юлларга, алар никадәр генә газаплы, хәвефле булмасыннар, зур өметләр баглады, һәркайсына хыял канатларында чыкты. Ник дигәндә, үзеннән дә сер итеп кенә фикерләвенчә, әлеге очсыз-кырыйсыз юлларның бик әйбәт соңы булырга, алар аны кайчан да булса үзбаш түрәлеккә – властька алып килергә тиешләр иде ләбаса! Биргәненә шөкер, инде җиде дистәне тутырды, шуның ярты гасырдан артыгы шомлы вә даулы юлларда үтте. Аларның исә ахыры – ул өмет иткән асаба хакимлек күренми дә күренми. Һаман да кеше кешесе, йомышчы малайдай, гел әллә кемнәр ихтыяры белән йөрү. Ошбу сәфәренә дә губернатор Неплюев кушуы буенча ниндидер Габделсәлам ахунны эзләп чыкты.
…Күңелен урынына утыртып, инде тынычлап картайыйм дигәндә, пайтәхеттән ерактагы шушы аулак төбәктә янә ыгы-зыгы, дау купты. Әлеге дә баягы яңа начальнигының фәрештә булып кылануыннан инде. Нишләгәнен белми, Уфада Алла булып яткан Аксаков өстеннән эш кузгатты Неплюев. Алым алуның чамасын югалткан теге. Моны ишеткәч, Тәфкилев елмаеп куйды, күңелендә күмелеп яткан комсыз корт янә кыбырсый башлады. Кем белә, шәт, Хак Тәгалә аны Уфага баш итеп тәгаенләгәндер. Морза, сабырлыгын җыеп, Аксаков башы өстендә котырынган зилзиләнең ни белән бетәсен көтте. Ләкин «тиле губернатор» дигәннәре бөтенләй үк дивана булып чыкмады, койрыгына басуга тешләшергә тотынды – Тәфкилев өстеннән шикаять язып салды. Имеш, морза алым ала. Йә инде, чыннан да, ахмак димәссеңме үзен! Бу кыргый далада түрәләрнең кайсы гына ришвәт алмаган да үз кесәсен калынайтуны кайгыртмаган. Анысы өчен бик кайгырмады Котлымөхәммәт, судан коры чыгарына ышанды. Алай да Аксак тәренең башка дәлилләре уйланырлык иде. Имеш, Тәфкилев Тирсә утарындагы крәстияннәрен чамадан тыш изә, имеш, шуңа чыдый алмый, тегеләре баш күтәрә.
Боларын да бөһтан, яла дип кенә котылыр идең дә бит, Тирсә халкының бөтен Чулман, Нократ, Агыйдел буйларын болгатып, ыгы-зыгы килүләрен кая куясың? Патша хәзрәтләренең гадел солдатларына каршы чыгуга хәтле барып җиттеләр, җирбитләр. Анысы гына җитмәгән иде тагын, әлеге урыс фәрештәсе Неплюев Тирсәдәге хәлләрне пайтәхеткә язган, хәерсез. Хәзер кая ул генерал тасмалары да, губернатор урыны хакында хыяллану?! Инде ничә ел Тирсә юлын таптый менә. Әле бу сәфәрендә дә, туры юлны урау итеп, утарына сугылуы юкка түгел. Андагы фетнәнең тынып җиткәне юк, пыскый да пыскый, вакыты белән ялкынланып та ала. Һай бу Тирсә! Бөтен кәртен бутады морзаның.
Тарих битләреннән. Ике мәчете һәм мәдрәсәсе булган Тирсә төбәгендә яшәүче крестьяннарның кузгалышы 1736 елда Казан губерна канцеляриясенә Тәфкилев өстеннән шикаять язулары белән башланып китә. Алар: «Алпавыт безне көчләп, законсыз рәвештә крестьянлыкта тота, безне аңардан коткарыгыз!» – дип язалар. Ничек кенә язылмасын, губерна чиновниклары дөрес аңлаганнар моны. Жалуга кул куйган крестьян вәкилләре Имамов, Кумаев һәм Биктимеровларны чыбыркы белән кыйнарга, алпавыт өстеннән йөрмәскә әмер бирелә. Шуннан инде күршедәге Чишмә авылы крестьяннары Петербургка, идарә итүче Сенатка үзләренең хәлләрен язып җибәрәләр: «Ата-бабаларыбыз һәм аларның бабалары алпавыт кулында тормаганнар, аңар салым яки ясак һәм башка йөкләмәләр түләмәгәннәр. Ә моннан ун ел элек Тәфкилевнең приказчигы Мәүлекәй Семёнов, безнең авылга килеп, сез барыгыз да Тәфкилевтән качкан крестьяннар, дип, алтмыш дүрт ир һәм хатын-кызны, указ игълан итмичә, Тәфкилев крестьяннары дип язды. Хәзер дә безне көчләп крестьянлыкта тоталар». Хөкүмәткә әнә шундый эчтәлектәге башка гаризалар да җибәрелә.
1742 елда губерна канцеляриясе шикаятьләргә кул куйган сигез кешене кулга ала һәм, бернинди аклану кабул итмичә, тикшерү алып бармыйча, аларны ике ай буена Казан төрмәсендә яткыра. Аннан соң икесен чыбыркы, алтысын камчы белән кыйнап, Тәфкилев утарына кире озаталар. Алпавыт аларны тагын бер ай буена богауланган килеш каравыл астында тота. Бу хәлләргә чыдый алмаган крестьяннар баш күтәрәләр. Чишмә халкына Нәҗәр, Тирсә, Балтач, Мордва, Кибәкшәр һәм башка авылларныкы да кушыла.
Тәфкилев үтенече буенча 1742 елның октябрендә Казаннан егерме биш гренадер белән унтер-офицер килә һәм Чишмә авылы кешеләренә аларның морзага беркетелүләре турында Указ укый, алпавытка буйсынырга үгетли. Моңа каршы крестьяннар: «Тәфкилев безнең крепостнойлыкны исбат итсен!» – дигән таләп куялар. Икенче бер команда Нәҗәр авылы крестьяннарын буйсындыру һәм җәзага тарту өчен җибәрелә. Ләкин крестьяннар аларны «кыйнаганнар һәм авылдан куганнар». Шулай итеп, халыкның гаскәрләр белән канлы бәрелешләре башланып китә. Коралланган крестьяннарга Чишмәдән Кимай Зәетов, Нәҗәрдән Мөсхин һәм Ишкенәй Зәетовлар җитәкчелек итә. Хөкүмәт «крестьяннарны үгетләү, башлап йөрүчеләрне тоту, бунтка катнашучы бар халыкны чыбыркы белән кыйнау» өчен зур гаскәр җибәрергә мәҗбүр була. Шул ук елның ноябрендә биш йөз кешелек гаскәр, килеп, Чишмә һәм башка авылларны камап ала. Чишмәгә башка авыллардан да байтак халык җыелган була. «Бирелергә һәм таралырга» дигән әмерне алар кире кагалар. Офицер кешеләргә атарга һәм авылны штурм белән алырга приказ бирә. Бәрелеш башлана, ул кул сугышларына кадәр барып җитә. Берничә крестьян үтерелә, берсен штык белән кадап яралыйлар. Хөкүмәт гаскәрләреннән ике гренадер, бер мушкетёр һәм бер татар танкчысы үтерелә. Сугышлар һәм канлы бәрелешләр волостьның башка авылларында да, бигрәк тә Нәҗәрдә, Мордвада һәм Балтачта була. Әмма солдатлар, баш күтәргән крестьяннарның ныгытылган авылларын ала алмыйча, кире чигенәләр. Җәза экспедициясе бөтен волостьта уңышсызлык белән тәмамлана.
Тирә-юнь тынып калгач, крестьяннар үлгән иптәшләрен җирлиләр, урманда яшерен лагерь оештыралар. Җиңүдән әсәрләнгән халык көрәш дәрте белән яна. Баш күтәрүчеләр Кимай Зәетовны Казан ягына анда ниләр барын белешергә җибәрәләр. Ул Казаннан майор командасында зур гаскәри көч килүе турында хәбәр алып кайта. Крестьяннарның бер өлеше урманга китә, бер өлеше, Балтачка килеп, авылны ныгыта. Майор 1743 елның гыйнварында волостька килеп керә. Баш күтәрүчеләр бу кадәр зур көчкә каршы чыгу ниятеннән кайталар. Авыллар солдат белән тула. Халыкның күбесе урманга, кайберәүләре башкорт далаларына качып китә. Калганнары исә рухларын төшермиләр. Восстаниенең тотылмый калган җитәкчеләре, урманда отряд оештырып, шуннан алпавыт милкенә һәм аның тормышына куркыныч салып, һөҗүм итеп торалар.
Тирсә төбәге крестьяннарының 1742–1744 еллардагы восстаниесе көч-хәл белән бастырыла. Тәфкилев җиңел сулап куя. Әмма бер кабынган утның һаман да көйрисен, ниһаять, 1764 елда янә ялкынланып, шуңа көенә-көенә тагын ике ел яшәгәннән соң, туксан бер яшендә үлеп китәсен, восстаниенең аннан соң да елдан артык дөрлисен белми әле ул.
Аягына чабата-башмак кына элгән Габделсәлам, кулына комган тотып, ямь-яшел чирәмле ишегалдыннан лапас якка узып бара иде. Шөлдер тавышын ишетеп сискәнеп китте, утыртма читән аша урамга күз салды. Ташкичүдә гомер күренгәне булмаган өсте бөркәүле ят арба капкасына якынлашып килә, үзләре күзгә күренмәгән малай-шалайның: «Губернатор! Губернатор!» – дип чыелдашуы ишетелә.
Габделсәлам ишегалды уртасында каккан казыктай басып калды. Каршы як күршесе Гыйльмеҗиһан карчык, кулын кашлары өстенә куеп, җилкапка аша урамдагы тамашага бер генә карап алды да кисәк юкка чыкты. Чыелдашкан малайлар да тынып калды – фәйтуннан берничә сажин гына артта бер өер атлы гаскәриләр күренде. Бу хәлгә ни дияргә белми торган арада, зиннәтле арба, тау кадәр булып, урыс капка төбендә туктап калды. Габделсәлам күкрәгенә салкын йөгергәнен тойды – тагын төпченергә килүләре, дип уйлап алды, Казан губернаторы кешеләрен күздә тотып. Алай дисәң, бу кадәр дә зурдан купканнары юк иде. Берәү, күп булса, икәү-өчәү килеп чыгалар иде дә, мәдрәсәдә нәрсә һәм ничек укыту хакында сорашкалап китеп бара торганнар иде. Болары тулы бер көтү бит. Батыршаһның эзенә төшкәннәр, монда кунып чыгуын сизенгәннәр, күрәсең.
Ул шулай шик-шөбһәгә батып торган арада, шыгырдап кече капка ачылды, ишегалдына салмак адымнар белән әзмәвер гәүдәле, хатын-кызларныкыдай озын җитен чәчле гаскәри килеп керде. Бер генә дә безнең халыкка охшамаган. Өстендәге затлы япанчасына караганда гади солдат та түгел, генерал-мазар булмагае. Габделсәлам шөбһәләнеп ни буласын көтте, киеренкелектән аркасына салкын тир бәреп чыкты. Теге бәндә исә, аңа якынаюга, гөрләтеп сәлам бирде:
– Әссәламегаләйкем, ахун!
Бу шулкадәр көтелмәгән булды ки, Габделсәлам тәмам каушап калды, кулындагы комганы төшеп китә язды.
– Вәгаләйкем… – дип мыгырданды ул, шыпыртлап диярлек. Мәгәр үзен кулга алды, комганын чирәм өстенә куйды.
Чакырылмаган кунак янына ук килеп җитте, каршысына басып, шешенкеләнеп торган тыңлаусыз күзләрен хуҗага төбәде. Тик аның йөгерек көрән күзләре барыбер икесе ике якка карый иде.
– Шикләнмә, ахун! Кара ният белән йөрүчеләрдән түгелмен. Котлымөхәммәт морза диләр мине. Шаять, ишеткәнең бардыр.
– Шөкер, куркыр-өркер хәлләребез юк, тәкъсир, – диде Габделсәлам, үзенең төп асылына кайтып. – Тыңлыйм сезне…
– Кунакны шәп каршыламыйсың, ахун, – диде әзмәвер, яргаланып торган иреннәренә елмаю галәмәте чыгарып. – Өеңә чакырыр идең, ичмасам.
Хуҗа кыенсынып куйды, ашыкмый гына аягы астындагы комганын кулына алды һәм ачык ишеккә ымлады:
– Рәхим итәсез, Тәфтиләү хәзрәтләре.
Алар өйгә таба кузгалырга өлгермәде, гөрселдәп капка ачылып китте. Авыл старостасы Ходайбирде, чәшке асты кадәр җиз калаеның элмәген муенына элә-элә, атлый-йөгерә, ишегалдына килеп керде. Ул, гыжгылдап, тынына каплана-каплана, мондагылар янына килеп җитте дә Тәфкилевнең аягы астына тәгәрәде:
– Бигайбә, галиҗәнап, килүеңне абайламый калганмын. Ни боерасыз?
– Тор, аунама, – диде морза төксе генә. – Боерыклар булмастыр кебек. Бар, эшеңне кара.
– Куна торгансыздыр бит, галиҗәнап?! – Староста курка-өркә генә аягына калыкты, мескенләнеп бөрешеп калды. – Тәгам-нигъмәт, урын-җир дигәндәй…
– Әйткәнне төшенгәнсеңдер, шаять?! – Тәфкилев, куеныннан зур гына кулъяулык чыгарып, тузанлы битен сөрткәләп алды. – Юлыңда бул, дидем!
Ходайбирде олуг түрәнең кыркулыгын нәрсәгә юрарга белми торган арада, капкада бәләкәй буйлы, түм-түгәрәк гәүдәле, боҗыр кебек җитез секунд-майор күренде, гаскәриләрчә чос кына бригадиры каршына килеп басты:
– Боерыгыз, Алексей Иванович!
– Боерык шулдыр: әнә старостаны алыгыз да тирә- күршедәге йортларга урнашыгыз! Мин куна калам.
– Баш өсте, – дип кабатлады майор һәм, тәгәрәп баргандай, капкага таба кузгалды.
Гаскәриләрнең үзара сөйләшүе староста миенә дә ачыклык салды бугай, ул, урталай бөгелеп, майор артыннан йөгерде. Тәфкилев белән Габделсәлам өйгә таба кузгалдылар.
– Авызыгызның бәхете бар икән, әфәндем, – дип сөйләнде хуҗа, кунагын бусагадан уздырып, – пешкән ашка тап булдыгыз.
Морза, чыраен сытып, бусагадан атлады. Өтек бер ахунның үзенә күрә дәрәҗә саклап сөйләшүе ошамый иде аңа. «Мин сиңа әфәнде түгел», – дип кисмәкче булган иде дә тыелып калды – эшне бозып куюың бар.
Мич арасыннан ачыргаланган хатын-кыз тавышы ишетелеп китте:
– Ходаем, кысыр аш кына салганыем. Сиңайтәм, таң белән теге печән өстенә дип симертә торган тәкәне…
– Беләм, – дип бүлдерде аны Габделсәлам. – Булганы белән табын әзерлә дә мунча ягып җибәр.
– Хафаланмагыз! – Морза алдагы өйнең түренә узды. – Мунча иртәгәгә калсын. Юл бик ватты, ял итәр идем…
– Мәрхабә, тәкъсир, мәрхабә. – Хуҗа олы якның ишеген ачты. – Рәхим итегез, ак өй бөтенләе белән сезгә. Тик чебеннәр бимазалар инде бераз. Әнкәсе, тәрәзәләрне томаларга кирәк булыр. Мәгәр элек тамак ялгап алырбыз ич, тәкъсир?!
Тәфкилев, аның мәгърурлык сизелеп торган сүзен ишетмәгәндәй, авыр чайкалып, кунак ягына узды, бусаганы атлап үтүгә тукталды, як-ягына каранды. Бүлмә зур, татарларга хас булганча чиста. Сирәк очрый торган хәл – тәрәзәләрдә пыяла. Түрдә өстәл, уң буйда киң агач карават. Сул як почмакта акшарланган мич. «Байларча кылана, хәчтерүш, ак мич чыгарткан», – дип уйлап алды морза, көнләшкәндәй. Әмма шул як стенада өйнең буеннан-буена сузылган китаплар тулы шүрлекләр күреп, рәнҗүен онытты. Өстәвенә өстәл өсте дә, тәрәзә төпләре дә ачып-ачып куелган китаплар белән тулган. Ташбасмалар юк диярлек, күбесе кулдан күчереп язган фолиантлар. Морза, канәгатьләнүен белдереп, тамак кырып куйды:
– Укыйбыз дисең, алайса, ахун?
– Ие, үзебез дә өйрәнәбез, сабак та тыңлатабыз. – Габделсәлам, зур өслекле артсыз урындыкка көрпә салып, кунакка утырырга ишарә ясады. – Кәсебем шул бит, мөдәррислек кылу.
– Ярый, ярый. – Тәфкилев япанчасын салды, аны хуҗага сузды да урындыкка утырды, тузанлы булсалар да затлы икәнлекләре күренеп торган күн итекле аякларын сузып җибәрде. – Ишеткәнем бар: гыйлем иясе икәнсеңдер. Ничек соң, зуррак мәдрәсәгә күчәргә ниятең юкмы?
– Ул кадәресенең башыма килгәне булмады, тәкъсир, – дип җаваплады хуҗа, ике тәрәзә арасындагы стенага сөялеп. – Шөкер, мәдрәсәбез нык, шәкертләр кытлыгы кичермибез…
– Ышанам, татар халкы гыйлем дигәндә атлыгып тора. Әмма ләкин «Зур корабка – зур диңгез» диләр урыслар. Әлхасыйль, мин сине алып китәргә дип килдем.
Габделсәламнең тез буыннары йомшап китте, чыраена гаҗизләнү билгеләре чыкты, куркынган күзләрен кунагына төбәде. Алай икән, зинданда черетергә икән исәпләре. Ул арада Тәфкилев тә ялгышрак сүз әйтеп ташлавын абайлап алды, хатасын төзәтергә ашыкты:
– Ие, алып китәргә, дөресрәге, чакырырга дип… Үзебезнең могтәбәр Оренбур каласына. Шул ук үз шөгылеңә, оланнарга сабак бирергә…
Ахун җиңел сулап куйды, мәгәр сер бирмәде:
– Урыстыр, керәшендер кебекләргә дәрес тыңлатканым юк шул, тәкъсир, – дип куйды ул сабыр гына. – Күз күргән, колак ишеткән эш түгел диюем.
Тәфкилев олы якны тутырып шаркылдап көлеп җибәрде. Шулкадәр ихластан көлде ки, кулъяулыгы белән дымланган күз төпләрен сөртеп алды хәтта.
– Урыс-мукшылар хакында сүз бармый, ахун, – диде ул, ниһаять, шаркылдавыннан туктап. – Үзебезнең мөселманнар да буа буарлык анда. Каладан унсигез чакрым җирдә, Сакмар буена тулы бер бистә булып килеп утырдылар. Башлап йөрүчеләре – Байлар Сабасыннан Сәгыйт әфәнде Хаялин исемле зур сәүдәгәр. Инде төпләнеп киләләр. Сәгыйт әфәнде мәчет салдыру хафасында. Калкып килүче диварларын үзем күрдем. Андыен мәчет Казанның үзендә дә юк, булса да борынгы шәһри Болгарда гына булгандыр. Көзгә мәдрәсә ихъя кылмакчылар[18 - Ихъя кылу – яңадан кору, яңарту, тергезү.].
Габделсәлам ишеткәннәрен күңеленә сеңдерергә өлгермәде, ишек артында карчыгының тыенкы тавышы ишетелде:
– Сиңайтәм, аш суына. Самавырым да кайнап чыкты…
Хатынының ягымлы авазы аны бүгенгесенә кайтарды, хуҗа кеше ашыгып урыныннан кузгалды:
– Кулларны чайкыйк та тамак ялгап алыйк, тәкъсир. Сүзне өстәл янында да дәвам итәргә була.
Баягынак хатынының өзгәләнүен хәзер генә аңлагандай булды Габделсәлам: олуг түрәгә кысыр умач тәкъдим итүе чыннан да уңайсыз иде. Нишлисең, башка чарасы юк, итле токмачтыр, бәлештер иртәгәгә кала. Ярый әле катыгы, мае бар икән карчыгының. Ул кунак алдына зур гына чаган кашык куйды, эре-эре телем итеп ипи кисте һәм, кыенсынуын яшерергә тырышып, сүзне баягы буразнага борды:
– Оренбур төбәгендә мөселманнар да бар, дисез, алайса… Ашагыз әле, тәкъсир, кысыр аш дип аптырап утырмагыз. Калҗалары иртәгә, боерган булса… Бисмилләһир рахманир…
