
Полная версия:
Уһаабыт сааскы түүн
– Ийээ, эт эрэ, мин аҕам кимий? – диэтим биир үтүө күн.
Ийэм бастаан ону сөбүлүү истибэтэ, «эмиэ тугун баран ону-маны ыатаран» диэтэ. Ол эрээри, мин да эппиппин этэ турар киһи буоллум.
– Чэ-чэ, кэпсиим даҕаны. Син хаһан эмит билиэхтээх буоллаҕыҥ. Эн – уот киһитин оҕотоҕун.
– Хайдах уот? Туох уота?
– Чэ, иһит. Манна, Арбаҥдаҕа, оскуола сэрии бүттэҕин иккис сылыгар аһыллыбыта. Онно биһиги, ити Нааныйдаах ийэлэрэ Дьуунна, Иитиҥкэлээх ийэлэрэ Мааппа, Таайалаах ийэлэрэ Таанньа, Уйбааскы аҕата Баһылай эҥин буоламмыт, чэ, барыта аҕыстаах-тоҕустаах, ол быыһыгар эмиэ да уонун туолбут уонча оҕо маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбиппит. Сорохпут үөрэҕин ыарырҕатан, кылааска иккис-үһүс сылларын олорон хаалбыттара. Сорохпут, ол иһигэр мин, төһө да биир сыл хаалларбын, кылаастан-кылааска лабырҕаччы тахсан, сэттискэ салгыы үөрэнэ Хампа оскуолатыгар барбыппыт. Хампаҕа интэринээккэ олорон үөрэнэн иһэн, ыалдьаммын төннөн кэлбитим. Биир сыл таах олорбутум. Эһиилигэр саастарын сиппит оҕолору оскуолаттан ууратан производствоҕа үлэлэтэ таһаарар туһунан уураах таҕыста. Онон, биһиги – уон алталаах, уон сэттэлээх, уон аҕыстаах уолаттар-кыргыттар хаһыа да буолан тутуспутунан холкуоска үлэлиир буоллубут. Иэһэрдээх пиэрмэтэ «Ыччат пиэрмэтэ» диэн ааттанна. Ыарахан уруогу үөрэтэр курдук буолуо дуо, үөрүйэх үлэбин ыарырҕаппат этим. Оччотооҕу акаары санааҕа өссө үлэлиир үөрэнэрдээҕэр сынньалаҥ курдуга. Ол сэтигэр бу саах күрдьэ сырыттаҕым. Дьэ, ол сылдьан ити Дьуунна Дуоналыын ыал буоллулар, онтон Таанньа кэргэн таҕыста. Миигин да дьонум аах сэмээр кэтэһэллэр, баар эрэ уоллара, убайым Өлөксөй арҕаа фронтан «хара суруга» кэлиэҕиттэн, эдьиийбин Бөдүөрэни уҥуох тутуохтарыттан, бэйэлэрэ да олус кэбирээн, хотторон-сорсуйан эрэллэрэ. «Бу кыыс ыал буолан, сиэн оҕону көрдөрдөр харахпыт уутун соттуо этибит» дэһэллэрэ. Мин кимиэхэ эргэ тахсыахпыный? Ыччаттар манна кыра дэриэбинэҕэ аҕыйахпыт, тарбахха эрэ баттанабыт. Түөрт кыыска үс эрэ уол баар. Ону да иккитэ мин аймахтарым, үһүспүт ол ойох ыллаҕа. Ити курдук сылдьан истим. Билбитим эрэ үлэм, пиэрмэ хотоно. Били биһигини кытары маҥнайгы кылааска үөрэммит, барыбытыттан балыспыт Маайа кыыс сэттис кылаас кэнниттэн Бүлүүгэ учуулуксаҕа үөрэнэн учуутал буолан кэллэ, «Мария Дмитриевна» диэн ытыктабыллаах ааттаах. Санаабар, мааныта бөҕө, ымсыырабын аҕай.
1958 сыллаахха этэ. «Дэриэбинэҕэ уот лииньийэтэ тардыллар үһү. Ону оҥоро куораттан дьоннор кэлэллэр» диэн сурах тарҕанна. Дьэ үөрүү буолла: «Кыраһыын лаампаны уонна чүмэчини уматынарбыт уурайыыһы, Ильич уотунан сырдатыныахпыт, дьиэбитин, хотоммутун эмиэ», – дэстибит. Оннук лаампа Бүлүү куоратыгар уонна Хампаҕа баарын син истэр эбиппит уонна «көрбүтүм» диэччи да элбээтэ. Саас хаардаахха киһини барытын туруоран, лииньийэ баҕанатыгар диэн уп-уһун бэрэбинэлэри кэрдэн киллэрдилэр. Суолу баттаһа куораттан кып-кылабачыгас боробулуоха кииппэлэммитин тиэйэн таһааран бырабылыанньа дьиэтин иннигэр туруоран кэбистилэр. Биир оннугу алын Арыылаахха илтилэр. Ону кэлэ-бара мэлдьи көрөбүн. Оҕонньоттор баҕаналары хатырыктыылларын быыһыгар боробулуоханы ыатаран тахсаллар. «Бу тимиринэн уот хайдах айанныыра буолла» дэһэллэр, дьиктиргииллэр. Ону сэриигэ сылдьыбыт бырантабыыктар, Сэмэннээх Ньыыкан, туох эрэ диэн быһаара сатыыллар даҕаны, төрүт өйдөөбөттөр. Киһи бэйэтэ эт хараҕынан көрбөтөҕүн сатаан итэҕэйбэт эбит.
Саас, сир хараарбытын кэннэ, мин пиэрмэ сайылыгар көстүм, холкуос уон биэс ыанньыгын оҕолору-байдары тутан. Дьонум өтөхтөрүгэр, манна, хааллылар. Ыһыах иннинэ били эппит уот тардааччылара кэлбиттэр. Иккиэлэр, нууччалар, биирдэстэрэ икки саһааннаах улахан баҕайы, иккиһэ кинитээҕэр намчы соҕус диэн буолла. Бастаан холкуос хонтуоратыгар хоммуттар. Били баҕананы көрбүттэр-истибиттэр, сороҕун кылгас, сороҕун аһары синньигэс диэбиттэр. Биһиэттэрэ эбии баҕана кэрдэр түбүгэр түспүттэр. Ити икки ардыгар билсэ-көрсө охсон, «бөҕө Тойбо сахалыы олох билбэт, төрүт «тоҥ», иккиһэ Найыл кэм «ириэнэх», наадатын син быһаарсар эбит» диэн кэпсээн тарҕаммыт. Сотору соҕуһунан бырабылыанньа мунньаҕар: «Дьоммут сатаан астанан аһаабаттар, наар кэнсиэрбэни сылытан сииллэр, ыраах сиртэн кэлбит үлэ дьонун көрбөт-истибэт сэмэлээх буолуо, онон ыалга олохтуохха», – диэбиттэр. Итиэннэ «иллэҥ эмээхсиннээх оҕонньорго Адаамкаларга олордорго» уураахтаан кэбиспиттэр, «дьоҥҥут айахтара» диэн эт-арыы, бурдук нэрээттээн биэрбиттэр. Онон, биир үтүө күн дьонум, икки лиҥкир нуучча дьукаахтанан хаалбыттар.
Баҕана туруоруута эмиэ туспа биһирэмнэнэр кэпсээн буолла. Биэс-алта эдэр уолаттары, ол иһигэр киһи кэмчитинэн, оскуолаҕа үөрэнээччилэртэн улахаттарын талан, ол дьоҥҥо көмөлөһүннэрэ сыһыарбыттар. Бастаан оҕус көлөнөн баҕаналары дэриэбинэ былаһынан хас биирдии ыалга тиэрдэ таспыттар. Онтон балтараа миэтэрэ дириҥнээх баҕана үүтүн хаһан астаспыттар. Дьэ, баҕана туруоруута буолбут. Биһиги оҕолорбут бастаан тугу гыныахтарын билбэккэ булумахтаһа сырыттахтарына, били бухатыыр нууччалара уонтан тахса миэтэрэ усталаах баҕананы ортотуттан ылан көтөҕөн мадьалытан таһааран төрдүнэн дьааманы булларбыт, «давайте, молодцы!» диэбит. Ону биһиэттэрэ ый-хай бөҕөнөн кымырдаҕас курдук саба түһэн, ким баҕыырынан, ким ураҕаһынан өрө анньан таһааран: «дьип» гыннара олордубуттар уонна көмөн табыгыратан кэбиспиттэр. Кэннилэриттэн иккис нуучча хап-халыҥ курунан чиэстэнэн, атаҕар баҕыырдаах тимири кэтэн, онон куоска курдук хатаастан, үөһэ ыттан, кииппэттэн боробулуоха быһа-быһа, лииньийэ тардан испит. Оҕонньоттор ону кыра оҕо курдук батыһа сылдьан көрбүттэр, «дьэ, мыыдарысымаан үлэ эбит!» диэн түмүк оҥорбуттар. Бэркэ диэн саллыбыттар, «бу кэриэтин киһи төһө баҕарар оту охсуо этэ» дэспиттэр. Баҕыырдаах тимири чинчийэн көрөн баран, «аныгы албас обургу» диэн сыана быспыттар. Ордук бухатыыртан дьулайбыттар, хайҕаабыттар да хайҕаабыттар, быччыҥын туппахтаабыттар, саннын кээмэйдээбиттэр, баппаҕайын тутан-хабан көрбүттэр. «Туох бэйэлээх дьахтара төрөппүт барахсанай?» Сэриигэ баран өлбүт Бөҕө Бүөтүркээни, Күүстээх Куонааны, Буордьут Буокайы санаан уйадыйбыттар. «Үйэ төннөн, ыччаппыт кус мөлтөх буолбут» диэбиттэр. Чахчыта даҕаны, оччотооҕу ыччаттар диэн сэрии-сут сылларыгар кыл саҕаттан тыыннаах ордубут иринньэх оҕолор улааппыттара, отох дьон буоллахтара. Ити барыта биһиэхэ, сайылык дьонугар, үһүйээн курдук иһиллэр.
Ыһыах күнэ үүннэ. Бары онно кутулуннубут. Мин дьиэбэр сылдьаары үлэбин бүтэрэ-оһоро охсон бөһүөлэккэ эрдэ киирдим. Өрүүскэ кыыһы доҕор оҕо оҥоһуннум. Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көрдөххө, сабыс-саҥа баҕаналар биир кэккэнэн кырыласпыттара, боробулуохалара күн уотугар күлүмүрдэспиттэрэ, урут оннугу харахтаабатах киһиэхэ, дьиктитэ да, сонуна да сүр! Кэлбитим, дьонум иккиэн бааллар, аҕам оронугар кэтэх тардыстан сытар, ийэм таһырдьа хоспох оһоҕор килиэп буһара сылдьар. Аҕыйах кырбас эт буһарбытын уонна собо үөлбүтүн хоторо уурбут. Хоноһолордонон, күн аайы килиэптиир үһү. «Тук» буолбат диэн алаадьылаабат эбит. Били уот дьоно суохтар, оҕолорго сирдэтэн Сыгытыы үрэҕэр сөтүөлүү барбыттар.
– Сайыҥҥы ампаарга олохтоотубут. Бэрт көрсүө-сэмэй барахсаттар, имиритэн-хомурутан аһыыллара-сииллэрэ үчүгэйэ, «пасыыбалара-добуруолара» элбэҕэ, киһи эрэ үөрэ-көтө буобардыыр дьоно, доҕор, – диэн ийэм өссө хайҕааһыннаах.
Өрүүскэм дьээбэлиир: «Тыый, Дьэбдьиэ нууччалыы саҥарар буолкун дуу?» – диир. Ону: «Аны дьон истэригэр инньэ диэҥҥин ийэм эрэйдээҕи күлүүгэ ыытаайаххыный», – диэммин мөхтүм. Өрүүскэ биһикки дьиэҕэ киирэн, бырааһынньыкка барар баарысыналар быһыыларынан, дьон кэлэ илигинэ сууна-тараана оҕустубут. Ийэм хоноһолордоннум диэтэҕэ, дьиэтин ып-ыраас гына сиппийбит, истиэнэҕэ оскуома саайан, хантан ылбыта буолла, хаһыат иилбит, аны мин ааҕар кинигэлэрбин, ол да соччо элбэҕэ суох, долбуурга сааһылыы уурталаабыт. Сотору дьоммут кэлэн ампаарга ааспыттара көһүннэ. Тойбо диэннэрэ чахчы бухатыыр көрүҥнээх, сып-сырдык баттахтаах, мап-маҥан киһи эбит, аргыый аҕай хааман баадаҥныыр. Хата, хайдах эрэ, баччыр оҕону улаатыннаран кэбиспит курдук. Биирдэстэрэ киэҥ харахтаах, өрүкүйэ сылдьар кугас баттахтаах орто уҥуохтаах киһи эбит. Туох эрэ көрдөөҕү кэпсиир быһыылаах, күлэ-күлэ айаҕа хам буолбат, түргэн-түргэнник быһыта баттаан хамсанар. Өрүүскэм, ол иннинэ хантан тыыннаах нууччаны харахтаабыта баарай, айаҕын атыаҕынан атан баран дьон түннүк аннынан ааһан ампаарга киириэхтэригэр, ампаар аана сабыллыар диэри батыһа көрөн турда. Мин да киниттэн соччо хаалсыбатым быһыылаах.
Аспытын тардан, бары остуолу төгүрүччү олорон аһаатыбыт. Аҕам оҕонньор: «Ас-саан баран, ыс-сыах бардаа», – диэн «нууччалаабытын», дьоммут үөрэ-көтө: «Да-да», – дэстилэр. Нууччаларбытын Өрүүскэ биһикки онно тутан олорон, дьэ, үчүгэйдик көрдүбүт. Кыыһым бухатыыры көрө-көрө: «Сирэйэ маҥаныын, быллаҕарыын!» – дии-дии күлэн быччыгынаан сүгүн да аһаабата. Ыксаан, тоҥолохтоон буойдум. Эдэрдэр, миигиттэн биэс-алта сыл аҕа быһыылаахтар. Били «саха бааһынайа быһыылаах» диэбит киһим төрүт да атын сирэйдээх-харахтаах буолан таҕыста. Кугас баттахтаах, киэҥ бөлтөркөй харахтаах, тоҥсоҕор муруннаах, кэтит таныылаах. Нууччаттан атыны билбэт буоламмын, хайа омугун сатаан быһаарбатым. Уолум кистии-саба одуулаһарбын сэрэйдэ, тугу эрэ дьээбэлээҕи санаан мүчүҥнээн иһэн, аны кыбыһынна быһыылаах, «кулук-халык» тутунна. Онтон хайдах эрэ биир түгэҥҥэ харахтарбыт харсыһа түстүлэр. Дьэ, доҕоор, хараҥа күөх харахтары уун-утары көрөн таалбыт курдук олордум. Сити кэмтэн ыла олоҕум устатын тухары ол түгэҕэ биллибэт дириҥ харахтар батыһа сырыттахтара дии.
Ол эн айбыт аҕаҥ Найыл этэ. Ити эрээри, эн арыыйда кэлин баар буолбутуҥ. Оччолорго уот лииньийэтэ дэриэбинэни тилэри тардыллан, дизель туруоруллан, хотоҥҥо кытары уоттанан, аны пилорамаланан сайдыы бөҕөтө буолбуппут. Онно барытыгар били Тойботунаан элиэктирик уонна мончуор буолан кэлэ-бара сылдьыбыттара. «Кырдьаҕастаргар этиэххэ, билиниэххэ, холбоһон ыал буолуохха», – диирэ, манна олохсуйан олоруох да курдук туттара. Ону, хайдах эрэ, дьоммор тылым тахсан эппэт этим. Өссө бүтэһик сырыытыгар: «Алмаас көстүбүт сиригэр куорат тутуллар буолбут, онно үлэҕэ кэпсэттим, барыс», – диэбитэ. Мин дьоммун ханна быраҕан барыахпыный уонна ол саҥа сиргэ, араас омук ортотугар тугу үлэлээн-хамсаан, хайдах сатаан сылдьыахпыный, нууччалыы «чуорду» да билбэт үөрэҕэ суох дьахтар. Арай, кырдьык илдьэн баран, ханна эрэ быраҕан кэбистин? Нууччаны батыһан кый бырах барсан баран, сатаан олорбокко арахсыбыт эбэтэр суккуруур тыыннара эрэ ордон дойдуларын булбут дьахталлар оччолорго да бааллара. Испин ынаппытынан хааллаҕым дии. Кини барбыта. Эн төрөөбүтүҥ.
Дьонун туһунан быһыта-орута кэпсииринэн өйдөөн хаалбыппынан, сэрии саҕана соҕурууттан кэлбиттэр эбит. Бииргэ төрөөбүт иккиэлэрэ үһү. Аҕата ханна эрэ өлбүт. Дойдуларыттан элбэх буолан, ол иһигэр били Тойбо дьоно эмиэ көһөн кэлбиттэр, хоту муора кытыытыгар тиийбиттэр. Ийэтэ балык собуотугар үлэлээбит, кини онно оскуолаҕа үөрэммит, балта тиийдэхтэрин дьыл ыалдьан өлбүт. Сэрии кэнниттэн Бокуруобускайга кэлбиттэр. Оскуоланы онно бүтэрбит, салгыы Дьокуускайга туох эрэ үөрэҕэр үөрэнэн иһэн бырахпыт. Ийэтэ өлбүтүн көмөн баран, уоттарга үлэҕэ киирэн, илин тыаҕа сылдьыбыт, онтон биһиги оройуоммутугар кэлбит. Ол быыһыгар эмиэ да «аҕам быраас этэ, дойдубутугар үчүгэйдик олорбуппут» диирэ. «Оччо быраас эрдээх эрээри, ийэтэ тоҕо манна кэлэн балыкка үлэлээтэҕэй?» диэн дьиктиргиирим. Уопсайынан, кини олоҕор өйдөөбөтүм элбэх этэ, ааһа баран, сымыйалыыр дуу дии саныырым. Төһө да сахалыы быһыта-орута саҥардар уонна утарынан билсиигэ дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэс-сайаҕас да курдук буоллар, биһигиттэн төрүт атын майгылаах-эйгэлээх омук буолара биллэрэ. Миэхэ сүрдээх үчүгэй этэ, туох диэн үҥсэргиэмий. Ол эрээри, сорох-сороҕор биир сири тобулу одуулаан, кытаанах баҕайытык туттан соҥуоран олордоҕуна, хайдах эрэ атыҥырыы саныырым. «Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, ким диэн ааттыыргын бэйэҥ билээр, оттон кыыс буоллаҕына, мин ийэм аатын биэрээр» диэбитин иһин, эйигин Катя диэн ааттаабытым. Онон, сэрии-сут саҕана хантан эрэ кый ыраахтан кэлэн уҥуоҕа Өлүөнэ кытылыгар хаалбыт Катарина диэн омук дьахтарын сиэнэ, саха оҕото Хотууна баар буолбутуҥ.
– Оттон дьонуҥ, эһэм аах, ону хайдах көрсүбүттэрэй?
– Аҕам бастаан улаханнык кыыһырбыта: «Оҕом курдук санаан маанылаабыт киһим, уучча ыта, тэпсэн бардаҕын көр! Баара буоллар, ытан кэбиһиэм этэ», – диэмэхтээбитэ. Ону быһаардаҕым дии, иккиэн сөбүлэспиппитин, өссө миигин «холбоһуохха» диэбитин, илдьэ бараары гыммытын, кинилэри санааммын аккаастаабыппын кэпсээтим. «Сөбүлээбэт буоллаххытына, тахсаммын быаланан өлүөм», – диэн дэлби куттаатым. Ийэм ытыы-ытыы иккиэммитин ааттаата: «Айыыһыт маанылаабытын киэр анньымыахха, аньыыга-хараҕа кииримиэххэ, киһи оннугар киһи буоллаҕа», – диэтэ. Сыыйа уоскуйан, эйэлэспиппит. Аҕам: «Ууччаҕа уччуйан, ханна эрэ тиксэн-түгэнэн эстэрээппэлээн сордонуоҥ кэриэтин, манна, төрөөбүт балаҕаҥҥар оҕоҕун мэтээл оҥостон олор», – диэтэ. Дьэ, туһугар кытаанах соҕус быһаарсыы этэ. Найыл эрэйдээх онно баара буоллар, бостуой, быстахха былдьанан хаалыах эбит. Эһэҥ эйиэхэ бастаан сыстыбатаҕа, кэлин, ханна бараахтыай, сыыйа убанан, оҕоргуур буолбута.
Үһүйээн курдук истибит аҕабын биирдэ эрэ көрбүтүм. Тохсус кылааска үөрэнэ сырыттахпына кэлэн барбыта. Олунньу ый ортото этэ. Ол күн бүтэһик бэһис уруогунан физкультура буолбута. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныы аҕырымнаан, халлаан сылаанньыйа быһыытыйан, хайыһарга бастакы дьарык саҕаламмыта. Физкультура учуутала Иван Васильевич ханна эрэ барардаах буолан, биһигини биир биэрэстэҕэ сүүрдэн баран, эрдэ ыыталаабыта. Ханна да үөрэнэ сырыттахха, баҕар оскуолаҕа буоллун, баҕар университекка буоллун, кыратык да эрдэ бүтэр – улахан үөрүү. Онон биһиги да ол сиэриттэн туораабакка, барбах эрэ ырыанан анньан, кылааһынан аргыстаһан дьиэлээтибит.
– Хайа, Катя, эн дьиэҕэр массыына турар дии, – Дося саҥа аллайа түһэр.
Көрбүтүм, олбуорбут таһыгар ГАЗ массыына кэлэн турбут. Тыый, ким кэллэҕэй? Бу кыһын Туллуктаах ийэлэрэ ыалдьыбытыгар оройуон балыыһатыгар сопхуос дириэктэрин массыынатынан илдьибиттэрин санаан куттанным. Аны ийэм эрэйдээх туох эрэ буолла дуу? Чугаһаан көрбүппүт, төрүт хайабыт да харахтаан көрбөтөх техниката буолла, кабинатын ааныгар эмблемэ-бичик бөҕөлөөх, «ВилюйГЭС-энерго» эҥин диэн. Тыый, кимнээх буоллахтарай? Аргыстарым салгыы ааһа турдулар, мин олбуорбар киирдим. Хайыһарбын күүлэҕэ уура туран иһиттэхпинэ, иһирдьэ дьон саҥата добдугурас. Хаарбын тэбэнэн дьиэҕэ киирэбин.
Тыа ыалын дьиэтигэр оччолорго туһунан куукуна диэн суох. Киирэ түһээти кытары – оһох. Ону биир өттүнэн таҥас ыйыыр уонна суунар сир. Утары түннүк аннынан остуол турар. Бэйэтэ да кыракый остуолбутун толорон ийэбин кытары үс киһи, икки нууччаны кытары биир саха киһитэ, эбиэттии олороллор. Мин киирэн «здравствуйте» диэн дорооболоһобун. Таҥаспын устан, соммун, бэргэһэбин ыйаан, суумкабын ууран балачча хаһыспахтыы туран кэпсэтэллэрин истэбин.
– … тогда, здесь было немноголюдно, жили в юртах, – диэн кэпсиир сааһырбыт көрүҥнээх харатыҥы нуучча киһитэ. – Ол кэмтэн төһөлөөх сайдыы барбытый?
– Ноэль Ааронович, манна уот линиятын аан бастаан эһиги тартаххыт дии, – эдэр нуучча уола тойуу саахары чэйгэ уган оборорун быыһыгар ытыктабыллаахтык ыйытар. – Первопроходцы в освоении Севера.
– Оо, даа, работа была тяжелая. Куда ушли те годы молодые? – кэпсии олорооччу туран миэхэ утары кэллэ, олуттаҕастык сахалыы ыйытта:
– Катаринагын даа?
– Ыһы, – диэбиппэр, бокуой биэрбэккэ, ыга кууһан, сүүспүттэн сыллаан ылла.
Мин «уой» диэт, илиибинэн хаххалыы туттан иһэн, «куттаныма, сыллыый, ити аҕаҥ ээ», – ийэм саҥатын истэммин холкутуйабын. А-ҕ-а-м? Тугуй ол, кимий ол? Хантан, хайдах уонна тоҕо? Ийэбиттэн ураты өссө ханнык эрэ үһүс киһи баар буолуохтааҕын, атын оҕолор аҕалаахтарын көрөр буоламмын, биллэрбин даҕаны, оннук чуолаан миэхэ уонна илэ-чахчы баарын өйүм хоппот эбит. Далбааран хаалабын.
– На улице такой мороз, а ей жарко, каково? – киһи киэн туттубуттуу дьонун диэки көрөр, хайыһардаан тириппитим көстө сырыттаҕа.
Мин остуол диэки эргиллиибэр сирэйбин дьэ өйдөөн көрөн, олорооччулар соһуйан өрө көтө түһэллэр. Чочумча саҥа суох. Онтон:
– Дьэ, манна чахчы да үчүгэйдик «үлэлээбит» эбиккин ээ, Аароныч, дочь-то… ну, надо-же, как две капли воды…те же ясные глаза, тот же знаменитый файнберговский нос, – диэтэ сахата.
– Вот так номер, – нуучча уола итэҕэйбэтэх быһыынан бастаан ийэм диэки, онтон саастаах киһи диэки олбу-солбу көрө олордо.
Ийэм биһикки ити түгэни кэлин саныы-саныы күлэрбит. Мэлдьи көрөр киһилэрэ ханна эрэ ыраах тыаҕа, үрэх баһыгар бүгэн олорор саха дэриэбинэтигэр оҕолооҕо буолуо диэн түһээн да баттаппатах буолуохтаахтар. Дьээдьэлэрэ да кэлэн иһэн «оннуктаахпын» диэн төрүт эппэтэх, көннөрү «эдэрбэр үлэлии сылдьыбыт сирбэр таарыйан ааһыахха» диэбит эрэ быһыылаах. Дьэ, төһө эрэ соһуйдулар.
– Ну-с, достаточно. Вы Семеныч, с Владиком куда-нибудь…
– Понятно-понятно, – саха киһитэ тута өйдөөн уолунаан хомунар аакка бардылар. – Баһыыбаларыҥ. Спасибо, хозяйка, за хлеб-соль.
– Вас совсем оставить здесь или прийти…во-сколько? – тахсаары туран дьоно ыйыппыттарыгар киһибит «вечером» диэн хаалла.
– Ити ханналаатылар? – ийэм остуолун хомуйа туран ыйытар.
– Михаил Семенович эрэллээх киһи, булан сылдьыа.
Ийэм ити икки ардыгар остуолун иккистээн тардан, аны үһүөн олордубут. Дьээдьэ Ноэль миигин кытта сэргэстэстэ. Бу – убаабыт кугас баттахтаах, кэтит таныылаах, сүһүөхтээх муруннаах, этэргэ дылы төрүт торулуур «тоҥ» киһи миэнэ айбыт аҕам эбит буоллаҕа.
– Хайа, Катарина, үөрэх хайда-ах? – минньигэс баҕайытык саҥаран ыйытар. «Хайа» диирэ «ха-я» диэн иһиллэр.
– Үчүгэй, – диибин миин иһэрим быыһыгар.
Ол аайы, харса суох аһаан-сиэн бордурҕаппаппын. Айахпын мээнэ тыаһаппат буола сатыыбын, ньуоскабын, домоводство уруогар үөрэппиттэрин санааммын, бэркэ сэрэнэн тутабын. Быһата, ийэ тарака Хотууната омук киһитэ аҕабар «Катарина» буолан хаалбыппынан, боччумнаахтык уонна культурнайдык тутта-хапта сатыыр санаа киирдэ. Ол туораттан олуона соҕустук көстөрө буолуо диэммин, аны испэр күлэ саныыбын.
– Ха-сыс класс?
– Тохсус, девятый, – бэйэм да билбэппинэн тоҕо эрэ нууччалаан саайабын.
Салгыы кэпсэтии икки тылынан булкуллар. Ийэм биһикки нууччалыы, кини сахалыы мөлтөхтүк саҥарабыт даҕаны, онно эрэ кыһаммакка, харса суох балкыһан, хата кимнээҕэр өйдөһөр курдукпут. Бастаан кэмчиэрийбитим ааһан хаалар, дьээдьэ Ноэль даҕаны киһини симитиннэрбэт, бэрт судургу майгылаах буолан биэрдэ.
– Эһиил оскуоланы бүтэрэр эбиккин. Ханна үөрэнэ барар былааннааххыный, туох идэни талан эрэҕин?
– Быраас буолуом.
– Оҕом ити кыра эрдэҕиттэн баҕата, – ийэм киэн тутта кыбытар.
– Быраас даа? – дьээдьэ Ноэль соһуйар. – Мин дьонум эмиэ доктордар этилэрэ. Бэйэлэрэ бас билэр клиникалаахтара. Ыраах, төрүт дойдубутугар… Шауляйга… Эһэм гарнизон лекара эбитэ үһү. Эн, кинилэр сиэннэрэ, эмиэ доктор буолуоҥ… Воистину, хаан хаалбат, удьуор быстыбат. Сир уһугар да тиийэн баран, дьүһүн да кубулуйан туран, баар буола турабыт, – чахчы долгуйбут көрүҥнэннэ, куолаһа титирэстээтэ. – Өйдүүбүн ээ, эриллэн түһэр кирилиэһи, аҕам кабинетын… көмүс чаһытын… пенснетин. Ол күндү да буолара…
Аҕам, аны мантан антах наар «аҕам» диирим, ийэбиниин кэпсэтиитэ маннык буолла.
– Найыл, мин эйигин өссө мантан тиийээт да кэргэннэнэн, оҕолонон-урууланан ырааттаҕа диибин ээ, – диир ийэм.
– Хантан? Эн барсыбатаҕыҥ дии. Маҥнайгы сылларга кыыс да аҕыйах этэ, сытыы уолаттар мэлдьи тайҕаҕа сылдьар киһиэхэ тииһиннэрбэттэр. Бастаан наар линия тардыытыгар сылдьыбытым. Сайыҥҥы куйааска-кумаарга, кыһыҥҥы тостор тымныыга тимир боробулуоханы кыһыл илиибитинэн таҥан сордонорбут. Сатаабат да буолан уонна сөптөөх тэрил да кэмчитинэн хаста-хаста үлтү түһэн диэн… токка да оҕустаран… доруобуйабын сүтэрэн, 44 сааспар бу ыарыһах буолан олордоҕум. Оччолорго, билиҥҥи курдук, элбэх техника суох, үлэҕэ куттал суох буолуутун тэрийии мэлигир. «Маннык кэмҥэ диэри бачча усталаах линия тардыллыахтаах» диэн буолар. Бүттэ. Бара тураҕын. Алмаас куората, онтон ГЭС… Ону «уһун солкуобайы» эрэ эккирэтэн сылдьар курдук араастаан саныахтара турар… Төрдүттэн түөрэ сүргэйиллибит үүнээйи буоламмын, ханна түбэһэрбинэн, оннубун була сатыыр кыһалҕаҕа сылдьан хагдарыйан эрдэҕим.
– Ээ, эрэйдээҕим сыыһын даа, – ийэм аһынан ымманыйар, – онтон манна кэлиэххин. Аскын-таҥаскын син тэрийэр этим буолбат дуо?
– Эйигин эргэ таҕыстаҕа, миигин давно-о и совсе-ем умуннаҕа-а дии саныырым. Онтукам төрүт да тахсыбатах эбиккин дии. Таах да эн барсыбытыҥ буоллар, ыал-ыал курдук бэрт баҕайытык олоруо этибит. Ыаллары өйүүллэрэ, бастаан бараакка туспа хос, онтон дьиэ элбээн истэҕин ахсын, квартира биэртэлииллэрэ. Оттон сулумахтар эрэйдээхтэр сылы-сыллаан уончалыы буолан балааккаҕа, хоско кыбыллан, хомнуо-хойут эрэ үчүгэйгэ тиксэр буоллахпыт. Интернациональнай дьиэ кэргэннэр бөҕө үөскээбиттэрэ, билигин да элбэхтэр. Өссө ол муода курдук, норуоттар доҕордоһууларын быһыытынан пропагандаланар. Молдаванка саха уолугар, украинка татаарга эргэ тахсыбыттара, литовец нууччаны, финн кореянканы, белорус бурятканы ойох ылбыттара.
– Тыый, үгүс да омук баар эбит. Хайдах кэпсэтэн, быһаарсан сылдьалларый? – ийэм биһикки сөҕөбүт. Мин санаабар баҕас, омуктар бары, ити киинэҕэ көстөрүн курдук, национальнай таҥастарын кэтэн сылдьаннар, бэйэлэрин эрэ тылынан кэпсэтиэхтээхтэр.
– Нууччалыы буоллаҕа эбээт, бары иллээх, биир тэҥ бырааптаах сэбиэскэй омуктар. Эн да биһикки кинилэртэн итэҕэс буолуо этибит дуо, ама? Бу кыыһы таһынан, хас да уолу төрөтүөҥ этэ, тымныыны тулуйар, кыһалҕа тирээтэҕинэ, бултаан да айахтарын булунар, доруобай, чэгиэн дьону – кыра Ноэли, Рэби, Мотелени. Оччолорго саҥа ыал буолбут уолаттар билигин хайы-сах улааппыт оҕолорун батыһыннара сылдьалларын көрдөхпүнэ, ымсыырабын эрэ. Матренаны сайылыгыттан күүспүнэн да илдьэ кэлбэккэбин диирим. Ньир бааччы олорбутум буоллар, ыалдьыам суоҕа этэ. Да-а, барсыбатаҕыҥ…
– Дьэ, барытыгар кэм мин буруйдаах буолан иһээхтээтэҕим. Оттон били Тойбо бухатыыр баара дии, ханна тиийдэ?
– Тойбо? Аа, Тейвонен… ийэтин илдьэ өссө эрдэ, мин Мииринэйгэ барарым саҕана, 1962 сыллаахха, дойдулаабыта. Аймахтарын буланнар, хорошо устроились, он там женился, кучу детей-богатырей народил, назло всем. Даа, үссэнэн абыранаары, муустаах өрүс ньалыар уутугар бииргэ күөгүлүүр доҕорум Пярно Тейвонен быдан муударай буолан таҕыста ээ… Дьылҕа тиксиһиннэрдэҕинэ, көрсүөм диэн эрэнэбин.
– Оччоҕо билигин да сулумаххын дуу?
– Мантан тиийбитим үһүс сылыгар биир кыыһы ойох ыла сылдьыбытым. Ол эрээри, өр олорботохпут. Светлана детдомҥа үөскээбит буолан, майгыта-сигилитэ атына, дьиэтээҕи нус бараан олоҕу сатаан тэрийбэт этэ. Арахсыбыппыт. Таҥара оҕону биэрбэтэҕэ. Алта сыллааҕыта оҕолоох огдообону ылбытым. Регина диэн, медсиэстэрэ. Сэрии саҕана оҕо сылдьан эмиэ онно… хоту олорбут, онтон Кангаласка кэлбит. Ыалдьан балыыһаҕа сыттахпына, билсэн холбоспуппут. Уола Альбертас быйыл Армияҕа барда. Ону кыахтаах эрдэххэ, төрүт дойдутун булларан, олохтоон кэбиһээри, аны сайын көһөргө сананныбыт. Сөбүн хоту дойдуну, киэҥ Сибиири кэрийдибит диэн буолла. Онон, Матрена-ам, соҕуруу, ээ, соҕуруу да буолуо дуо, тус арҕаа баран эрэбин. Аны көрсөр биллибэт.
– Барбыт киһи баран эрдэҕиҥ, урут да кэлэ-билсэ турбутуҥ баарай?
– Эттэххин да, кэм чугас этим буоллаҕа, өйдүү-саныы сырыттаҕым.
– Һэ-һэ, албына диэн, төрүт быркыта суох сүтэн хаалан баран, хата, кини саныы сылдьыбыт аатырда дии… – ийэм күлэр. Онтон ыйытар: – Дьэ, онон букатын баран эрдэҕиҥ.
– Оннук. Ол иһин, бу сирэй көрсөн быраһаайдаһыам диэн, Дьокуускайдыыр сылтаҕы булан, анаан-минээн кэллим. Төннөрбөр самолеттаныам, ыраах айаны тулуйбаппын. Ахтарым буолуо, бу тымныы Саха сирин, хараҕым уута тохтубут, чугас дьонум көмүллүбүт, эдэр сааһым ааспыт дойдутун. Аҕам Аарон – хайа эрэ лааҕырга, балтым Эстер-Либа, кыракый Либузя – Булуҥ Тиит Арыытыгар, ийэм Катарина – Покровскайга сытан хааллахтара… Ол эрээри, бэйэм оннубар биир тыыннаах дууһаны хааллардаҕым дии, Катарину нашу, – «нашу» диэн чиҥэтэ-чиҥэтэ эттэ. – Өйдөөн кэбис, кыысчааныам, биһиги тоҕо уонна хайдах манна кэлбиппит туспа кэпсээн. Ону билэ да сатыыр наадата суох, улааттаххына, хойутун-хойут баҕар билиэҥ, баҕар суох. Ол эрээри, биири өйдөөн кэбис, эн аҕаҥ, ол аата мин, хаамаайы буолбатахпын, дьон курдук дьонноох этим, киһи тэҥинэн үлэлии-хамсыы сылдьабын. Бу Бүлүү түбэтигэр уонна Мииринэйгэ электроэнергия сайдыытыгар күүспүн харыстаабатым. Эн онон киэн туттуохтааххын, дьоһуннук сананыахтааххын. Эрэнэбин, үөрэниэҥ, үлэһит буолуоҥ, дьон кэккэтигэр тахсыаҥ. Олоҕуҥ суолугар үгүс киһини көрсүөҥ, араас омугу кытары алтыһыаҥ, оччоҕуна, «эһэм – 1941 сыл сааһыгар диэри Шауляй куоракка олорбут доктор Аарон Файнберг, аҕам Мииринэйи, ГЭҺ-и тутуспут энергетик Ноэль Файнберг» диэн кыбыстыбакка, киэн тутта этэр буолаар. Киһи кимин, дьиҥэ, омуга быһаарбат, киһи быһыытынан хайдаҕа, дьэ, ол быһаарар. Биир ырыаны ыллыым эрэ, оҕо эрдэхпинэ, дьонум бырааһынньыкка бары түмүстэхтэринэ, ол ырыанан үҥкүүлүүр буолаллара. Дьээдьэ Гершель куоҕаҥныы-куоҕаҥныы скрипкаҕа тардан сыыйара, ийэм пианиноҕа охсуолуура… дьэ уонна бары сарын-сарыннарыттан ылсан үҥкүүлээн бараллара. Биһиги, оҕолор, да маппаппыт. Мин, оччолорго сэттэлээхпин, Рудерманнар кыыстара Алтаны уонна ыалбыт уола Шолому кытары киирэбин. Иккилээх Либузя үҥкүү тэтиминэн ытыһын таһына-таһына, эргичиҥнээн, атылаас былаачыйата лаглаарыйар. Тула музыка, үөрүү-көтүү… Өрүү оннук салҕанан бара туруон курдук… Ол бэйэбит ким – хоту, ким – геттоҕа… Мм-м… – аҕам куолаһын оҥоһунна, көхсүн этиттэ. Иһиттэн бэрт дириҥ дорҕооннору таһааран, оргууй аҕай саҕаланан сыыйа күүһүрэн, хамсаныылаах үҥкүү эрчиминэн сайдар ырыаны ыллаан барда: