скачать книгу бесплатно
Билэрдии Тароториннарга хонор санаалаах киирбитигэр хаартылыы олорор дьон к??-дьаа буола т?сп?ттэрэ.
– Са?а булчуту кытта дьэ билсиэххэ эрэ, – дии- дии ?р?тэ турбаласпыттара, арыгы кутан к?нд?л?? сатаабыттара.
– Бэйэм да мунаахпын, ыттарым да ??р?йэхтэрэ суох, аара быстарыам, – диэн с??п арыгыны испэккэ, ыксыыбын диэн, итии киллэрээт, та?ырдьаны былдьаспыта.
– «Мунаах» ааттаах! Э?иги кинини кытта туоххутунан да тэ?нэспэккит! – диэн дьиэлээх ха?аайын с???д?йэ хаалар.
Ити хай?аан этии буолбата?ын Уйбаан сэрэйбитэ. Холуочук дьон ???ргэнэ истибиттэрэ чахчы.
Дьоно биир ыйынан т?нн?б?ттэрэ. Кэргэнэ ол-бу ээк-сээкэйин хас да куулга хаалаан букатын к???н кэлбит к?р??нээ?э. Т?нн?к таа?а, иистэнэр массыына, кыра?ыын лаампа тус-туспа дьаа?ыктанан, маллара биир сырыыга баппат гына ?р???л?мм?тэ. Онно аны тыылара, мотуордара, хас да канистра бензиннэрэ.
– Манна иирээки эрэ ки?и мотуорканан сылдьыан с?п, – диэн к?рб?т эрэ бары са?а аллайан и?эр.
– Би?иги сайын мотуорканан манна киинэ к?р? кэлиэхпит.
– Этэрикээни да туоруургут саарбах.
– К?р??хп?т!
Аара айаннаан и?эн кэргэнэ:
– Хайа? – диэн ?ч?гэй сонуну истээри Уйбаан сирэйин-хара?ын одуула?ар.
– Икки эрэ кырсалаахпын. Кыыл таба ки?и хара?ын далыгар к?ст?бэт буолла. Куруппааскы баар буолуох курдук. Ыйы бы?а кэнсиэрбэнэн ?ссэнэ сырыттым. Онтубут да дьо?у?аата бы?ыылаах. Эн тугу эмит а?аллы? дуо?
– Бурдук манна ыскылаакка баар ???. «Холбостон» суруктаах кэллим. Ас араа?а тиийбитэ дэ?эллэр. О?олорго эрэ ону-маны ыллым.
– Тугу да бултаабакка сылдьан хайдах ытыспытын то?уйуохпутуй? Сатаатар килиэп а?албаты? дуо? На?аа ахтыбыппын.
– Килиэби дуу, миигин дуу?
– Хайа?ытын да?аны… Арба, муорабыт таа?наары гыммыт. Мин тиийдим да, т?тт?р? охторум буолуо. ?йд??р эрдэххэ, ол суругу билигин миэхэ биэрэн кэби?иэ? этэ. А?ы-??л? Тароторин ойо?о дьа?айар бы?ыылаах. Сатаатар о?олорбутугар сгущенка м?чч? ы?ыгыннарыллыа.
– Халлаан сырдаан ?ч?гэй ба?айы. Ол туох тэлимниирий?
– Этэрикээни туоруур бэлиэм. Ылта?ыны ура?аска саайбытым.
– Оттон то?о тэлимниирий? Былаах курдук дии.
– Ити дьэргэлкэн «хамсатар». ?сс? да туундара дьиктилэрин к?рд?рт??н и?иэ?э.
– Хайа, ханна? – дии т??эллэр им-дьим испит о?олор ону истэн.
– Арба, до?ор, саабыт ку?а?ан диэн туо?апка к?рд???н ыллым.
– Онон тугу бултаары гына?ын?
– Эн ыраата бардаххына, до?ор о?остуом. Доруоппут биир эрэ дии. Хата ытарга ??рэтээр эрэ.
– Сайын сааны эспэккэ бултуохпут.
– Хайдах?
– Илиминэн.
– Оччо?о куруппааскыларга эмиэ илим ?т??ххэ.
– Куруппааскыны илимнээбиттэрин истибэтэ?им, боруобалыахпыт да?аны. Оттон саарбыт ку?у илиминэн бултуур сурахтаахтар.
– Оо, ха?ан саас буола охсор?!
– Байылыат олох кэлэрэ чуга?аата. Икки ыйы хайдах эмэ гынан м?чч? т?сп?т ки?и.
САП СА?АТТАН САЛ?АНАН…
Уйбаан дьоннорун дьиэлэригэр ???л?тээт, и?ирдьэ киирбэккэ та?ынан сылдьан а?албыт малларын-салларын хахханы буллартыыр, ыттарын бэрт барбах ?л хаптарар уонна бэйэтэ, аара айаннаан и?эн а?ыам диэн, балык кэнсиэрбэтин хоонньугар уктар. Таа? балачча кэ?ээбит этэ, ону дьонугар эппэтэ?э. Хайдах эмэ гынан Ки?илээхтэн а?ыйах куул бурдугу а?алар ба?алаах. Чэпчэки та?а?астанна?ына, суукка а?аарынан эргиллиэн с?п. Оччо?о эрэ кус-хаас кэлэригэр тиийэр кыахтаахтар.
Ыттара му? кыраайынан ойон и?эн, туох эрэ к?ст?бэт истиэнэ?э кэтиллибиттии, хорус гына т??эллэр. Кутуруктарын купчутан илэ-чахчы туохтан эрэ олус куттаммыт к?р??нэммиттэр. Уйбаан, со?уйбут омунугар, ойон турарыгар сыар?атын т??нэри к?т?н кэби?эр. Бэриэччитигэр тиийбитигэр ыта ыйылыы-ыйылыы муу?у сытыр?алыыр. ?р?? э?э сытын ыллахтара, ?сс? чугас бы?ыылаах. Хантан эрэ муус хал?а?атын быы?ыттан кэтээн сытта?а дуу? Бэл к?н?с ?р?? тунахха балыйтаран к?ст?бэт аарыма кыыл бу айылаах балай хара?а?а субу да саба барыйан турда?ына к???л. Бэрт чугас буолан ыттар сыт ыллахтара. Сыар?атыгар сы?арыйар-сы?арыйбат сыылы?хайдаан тиийэн саатын с??рэр. Бэл табаны хотуппат ба?айы ?р?? э?эни хайыа эбитэй. Тирээн туран ыта сатаан к?р?р? дуу. Аны ыттара куотан хаалыахтара турар. Тарыыр ма?ы и?иннэрэр то?оостоох муус ч?м??? суох бы?ыылаах. Бэриэччитигэр тиийэрэ буоллар, ытын бэйэтигэр хам кэлгиниэ эбит. Ытыгар сынан тиийэн, быатын туппахтыы сылдьан сылбырхай ууну чалымнатан ылар. Бай! Таа?ар бэлиэр кэлбит буолла?а дуу. Бу сырыыга сулбу-халбы сыар?атыгар батыччахтаан тиийэн тарыырын тардыаласпыта мууска хам то?о охсубут. Бы?а?ынан чээччэйэн онтун бэрт ?р аста?ан араарар. Барыахтаах сирин ма?ынан анньыалыы сылдьан муус ырбыыламмытын булан ылар. Ура?ас тиийбэт кэтиттээх а?а?ас уу субу бургучуйа сытар эбит. Ыттара ырбыы адьас кыламаныгар тохтообуттар. Кыл м?чч? муора?а умсаахтана сыспыттар. Курумуутун уллу?а мууска сыста?ныыр гына илийбит. Ыттарын атахтарыгар инчэ?эй биллэн эрдэ?э, кэннилэринэн тэйэн сыар?аларыгар ыга сыстыбыттар. Халлаан сырдыырын манна кэтэ?эрэ кутталлаах буолсук. Ууга да былдьатыы?ыктар, то?он да буорайыы?ыктар. Хаар тохтообот килэ? муус чысхаанын туох тулуйуо буолла?ай! Сыар?атын т?тт?р? со?он балачча барбахтыыр, онтон ыттарын быаларын бэрийэ-бэрийэ дьиэтин ту?аайыытын булларар.
Сарсыарда сырдыкка кэлэн к?рб?тэ, уонча миэтэрэ кэтиттээх муора муу?а ыраахха диэри хайа барбыт. У?уоргу ?тт?гэр муус модьо?ото кими да ыыппат гына ?р? к??рэлэммит. Муус ?рд?нэн сылбырхай уу килэччи то?мута ыты да таба тирэннэрбэт ?л?гэрэ. Тыал к????ттэн сыар?ата ыттары талбыт сиригэр тамнаталыыр. Чараас муус араастаан то?мутугар тилэхтэрин бы?ыта ?ктээн ону салана сытаахтыыллар. Маннык буолла?ына, ?т?р?нэн Ки?илээххэ сананыа суохтар. ?ст?? с??с кыраамнаах уонча баа?ка балык кэнсиэрбэлээхтэр. Онон хас хонуохтарай?! Ыттарын а?ылыгын сиэн кэбистэхтэринэ, к?н?нэн буруолара сабылларыгар тиийэр. Онтулара да ?ксэ саллааттар а?ылыктарын тобо?о, ону кытта икки-?с куул ку?а?ан балык эрэ. Ыксаатахтарына, бэйэтэ со?ото?ун сатыы баран кэлэрэ дуу, Тароторины хабар?алаан да туран а?ыйах куул бурдугу син а?алтарыа этэ.
Уйбаан саатын с?гэ-с?гэ туундараны к?н тура-тура кэрийэ сатыыр да, кыыллара хара?ар да к?ст?бэттэр.???с к?н?гэр эмиэ туга да суох дьиэлээн истэ?инэ, ар?аалата со?ус са?ахха, кини к?рд???нэ, кутаа уота к?ст?рг? дылы. Дьиэтэ тус со?уруу, оттон ол диэки уот оттуох ким да суох буолуохтаах этэ. Хайа дьаабыный? Баалаан хара?а иирэр дуу? Суох, илэ умайар. Котельнай арыытыттан хайа эрэ булчут кэлэн истэ?э. Атын ким да кэлиэх ту?а суох. Баран сэрэтиэххэ. Этэрикээн билиитин ар?аа ?тт?нэн Ки?илээххэ бы?а астарыан наада. Илдьит да тириэрдиэн с?п.
Уоту ту?улаан барбахтаабытын кэннэ кутаа эмискэ к?ст?бэт буолан хаалар. Утуйдахтара. Бинокулунан са?а?ы к?р? сатыыр. Ки?и хара?ар хатаныах баара к?ст?бэт. Сатахха утары сытыы тыаллаах. Оннук санаа мучумааныгар ылларан саараан турда?ына, туох эрэ харалара хаар ?рд?нэн т?к?н??эн та?ынан кэлэн аа?аллар. Таах туруохтаа?ар биир хараны т??к?с гынан ыты?ыгар т??эрэн ылар. Таба т??тэ тыалга ?рдэрэн тэлээри?ниир эбит. Бачча?а таба т??л??х ту?а суох. Ха?аа??ы эрэ кыыл сиэ?ин сэмнэ?э сытта?а. Онтон тугу эбит ки?и ту?анара хаалбата?ын биллэр да?аны, тыалы утары дь?кк?йб?т?н бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Бэрт ыраах туох эрэ хараарара к?ст?б?т?гэр Уйбаан, хомурах ?рд?нэн халтарыйа-халтарыйа, с??рэн бэдьэйэр.
Ха?ан, туохтан ?лб?т таба сэмнэ?э сытара буолла. Хабар?атын туох эрэ бы?а хадьырыйбыт, и?ин б?т?нн?? орообуттар, кэлин ата?ыттан улахан а?аара у?уо?а эрэ килэйэр. Атына б?т?нн?? сыалай сытар. Сыата да а?ыран к?рб?т?х. Ба?ар, кини ыппыт табата кэлэн о?утта?а дуу? Били??и диэтэххэ эмис. Чэ, ха?ан да ?лл?н. А?ыйах хонукка ыттыын бэйэлиин ?ссэнэр эттэннэхтэрэ. Илин атахтарыттан ньылбы тардан ылан санныгар манаагылыы уурунан кэби?эр да дьиэтин диэки т???нэ турар.
– Хайаа, таба ?л?рд?? дуо? – диэн кэргэнэ т?нн?г?н ?ст??к?лэлии сылдьан утары с??рэн кэлэр.
– Ким да ?л?рб?тэ биллибэт кыылыгар т?бэстим. Дьэ, хата, хоргуйдубут диэн аны ытыс то?уйбат дьон буоллубут.
– Чээн, маны т??? ?р сиэхпит дии саныыгын?
– До?оор, сир-дойду иччитэ би?игини а?ынан бэрсибит а?ын мыыныма. Ба?ар, мантан ыла би?иги да ?тт?кп?т хараланыа, илиибит тутуурданыа.
– Оо, оннук эрэ буоллун.
– Чинчи ?ч?гэй! Кэлэн и?эн куруппааскы халы? ??р?н к?рд?м. Били илим куукулатын булаар эрэ. Сарсын иккиэн к?м?л??н тардан кэби?иэхпит.
Ити киэ?э к??-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ табаларын к?п этин ыргыччы к??стэнэн тото-хана а?ыыллар. ?сс? да бу курдук с??рэр атахтааххыттан с?п-с?п ?л??л?? тур диэн сир-дойду иччитин ??рдэ-к?т?тэ а?аталлар.
– До?оор, мин ыттарым эрэйдээхтэргэ бири?иэнинэн кэтинчэ тигэттээтим ээ. Ыыраахтарын хайыта ?кт??ллэрэ арыый да буолар ини.
– Сулбу т??э сылдьыа суо?а дуо?
– Быалаатахха тулукта?ыы?ы.
– Ол кэтирдэтэлии о?усту? дуо?
– Баастарын о?уута кэтэрдиллиэ. Саланалларын мэ?эйдиэ диэн тохтоотум.
– Уста сатыыр «дьон» буолуо ээ.
– Ээ, ??рэнээ инилэр.
– Мин Котельнай диэки булчут кутаатын к?рд?м. Хайа эрэ ки?и ыттара быстан хонно дуу, хайа ??дэн.
– Ээ, ол уот би?иги кэлиэхпититтэн умайар. Араа?а, Байанай биэрээри гынна?ына, уоттанар-к??стэнэр эбит буолла?а.
– Бай даа?! Мин ол уокка баран и?эн таба этигэр т?бэстим.
– Баалаан, Байанайы? ?л??т?н а?аллы? эрэ, хайа ??дэн…
– Сарсын ханан умайарын к?рд?р??р эрэ. Туох дьикти уота умайар ба?айыный. Иккиэн, ба?ар, биир уоту к?рб?пп?т буолуо.
Сарсыныгар о?охторун туттарар боробулуохаларыгар илимнэрин а?аар у?угун баайан туундара диэки субуйа тардан тимир турбаларга иилэ быра?аллар. Бу турбалары Тиксииттэн мээнэ со?успатах эбит, син к?дь??стээн эрдэхтэрэ. Куруппааскылар хойуутук и?иннэхтэринэ, бу быстарыктан чахчы быы?ыа этилэр.
Б?г?н Уйбаан ?р??р, ?ч?гэйдик сынньанар санаалаах аа-дьуо киирэ-тахса ону-маны ?р? тарда сырытта?ына, эмискэ о?олор ??мэхтэ?э т?ст?лэр:
– Табалаар-табалар!
Арыы ????н диэки налыы хотоол туундара?а табалар ар?ам-тар?ам мэччийэ сылдьаллар эбит. Ки?и ханна да ??мэн чуга?ыыр сирэ суох. Таах ымсыырдар бы?ыылаахтар, эрэйдэммиккэ остуойута суох буолуу?у.
– О?олоор, ба?ар, чуга?ыахтара, мээнэ с??рэкэлэ?имэ?. Хараххытын быра?а сылдьы?. Хас таба баарын билэ сатаа?.
Ол эрээри ээр-сэмээр бары табалартан харахтарын араарбакка кэтэ?э-мана?а сырыттылар. Кэмниэ-кэнэ?эс а?алара тулуйбата:
– До?ор, саабын, батарантааспын та?аар эрэ. То?о кы?ыытай, ??мсэн к?рб?т ки?и.
– Уйбаан, бастаан туо?апкалаан к?рб?кк?н дуо? Биэрэстэни кыайбат сири ылыа дуо?
– Ити ымсыырбыт санаа?ар чугас курдуктар. Хотоол сир хоннохтоох буолааччы.
– Чэ, оттон боруобалаа ээ, ба?ар, биир эмэ табыллаарай.
– Таах кыыллаан кэби?эбит эрэ, хайдах эрэ. Боруобалыахха да?аны. Эн бинокулунан хайдах хамсаналларын к?р?н этэн биэрэн и?ээр.
Били сирэр буулдьа сааларын кытта туо?апканы Шура холбуу тутан та?аарар.
– Бар, а?а? хайы?арын, быатын бэлэмнээ, – диэн уолугар соруйар.
– На?аа бэлэмнэнимэ эрэ…
– Чэ, та?аардын-та?аардын. Оол ?р? чоло?нооччу, араа?а, буур бы?ыылаах, онтон арыый бэттэх турары ытан к?р.
– Хайа? – Уйбаан биирдэ «чус» гыннаран баран ыйытар.
– Хамнаабатылар. ?сс? ыт.
– Ити аата биэрэстэттэн ордук эбиттэр. Арыый чуга?ыах эрэ. Эн чоло?но?оллоро элбээтэ?инэ сибис гынаар.
Иккиэн с??счэ хаамыы и?ирдьэ киирэллэр.
– Уйбаан, ыт-ыт! Хамсыах курдуктар. ?ок! Били ты?ы эмискэ ходьох гынна!
– Т?б?т?н хайа диэки хайы?ыннарда?
– Иннин диэки биирдэ ойдо.
– Ол аата буулдьа кэннинэн чу?ууран ааспыт. Бэйи, ити буолла?ына…
– ?ок! Тобуктуу т??ээт, ойон турда. Атыыры тула с??рэкэлиир. Атыттар букатын кы?аллыбаттар.
– Итиччэтигэр, ыппахтыы т??эрбит буолуо. Дьэ, до?ор, туо?апкабыт ту?алаары гынна ээ.
– Улаханнык са?арыма. Ол атыыр кэннинээ?ини ыт. К?рд?? дуо? Икки кэлин ата?ынан ?р? тэбэн ылла буолбат дуо?
– К?рд?м да, ?йд??б?т?м ээ. Ити аата хайаабыт бы?ыытай? Бэйи, билигин атыыры бэйэтин м?хт?р? т????ххэ. ?ч?гэйдик к?р.
– Со?уйан кэдэс гынна.
– С?п. Итини ?йд??т?м. Арыый иннин ту?аайан аллара со?ус к?рд?хх? хайыыр эбит.
Туо?апка «чус» гынаатын кытта таба, ?р? ходьорус гынаат, иннин хоту уончата ойор. Онтон т?б?т?н илгистэ-илгистэ кэннинэн буолбахтыыр. Атын табалар бары тилигирэ?э т??эллэр.
– Чэ, Шура, тохтуохха. Араа?а, ?ч?гэйдэттилэр бы?ыылаах. Аны таах кыыллаан ыраатыннартаан кэби?иэхпит. Налыйдыннар. Сарсын сарсыарда эккирэттэхпинэ туга-ханныга биллиэ?э. Табыллыбыт буоллахтарына, т??н к???й??хтэрэ, оччо?о ыттар начаас саба к?т?н ылыахтара. Хата, били этэрбэстэрин кэтэрдитэлиэх. Уксуу?унан ибиирэ т??эри? дуу, ба?ар, уста сатыылларын бопсуо?а.
Дьиэлэригэр киирэн бэ?э?ээ??и к??стэрин тобо?ун сыпсырыйа олордохторуна, эмискэ турбалара кырылыы т??эр. Бары та?ырдьа ойон тахсан илимнэрин к?рб?ттэрэ биир куруппааскы и?нэн ?р? тилигирээн эрэр эбит. Саба сырсан тиийэн хам тутан ылаллар. Аны харахтара илимнэриттэн арахпат. Ити к?н устата хас да халы? ??р сири кырыйа к?т?р?н к?рд?лэр. Ол аайы илим?э биир-икки эрэ и?нэр, ?г?стэр субу илими кэтиэхчэ буолан и?эн, ?р? хололоон суй гына аа?ан хаалаллар.
– Бу да ас, – дии-дии Уйбаан куруппааскылар т?б?л?р?н хампы ытыртыыр, – киэ?ээ??и миин баар. К?н аайы итиччэ да и?нэрэ улахан. Байылыат олоххо тиийэр дьон буоллубут.
– Оннук эрэ буоллун! – Шура биир да т??н? энчирэппэккэ ?ргээн бур?а?натар. – О?олорум аа?а т?? бэриинэлэниэхтэрэ буолла?а. Таба тириитэ тэллэх кытаана?ар с?б?н эрэйдэннилэр.
– Ийээ, били уоту? умайара чуга?аата, – диэн улахан уол та?ырдьаттан быган туран ха?ыытыыр.
– Чэ, мин тахсан кэтээн к?р??м, туох уота умайар ба?айыный?
Уйбаан уола ыйбыт ту?аайыытын диэки к?рб?тэ, са?ахха со?отох сулус санньыйбыта к?ст?р. Атын сулустар к?ст??хтэрэ эрдэ. Чаас а?аара са?ахтан хара?ын араарбакка кэтиир. Сулу?а са?а?ы кытта ыпсы?ыах буолан и?эн, т?л?нн?рэр курдук ?р?тэ к?т??лээн барар. Хаар ?рд?нээ?и салгын хамсыыра кытарары барытын «уокка» кубулутар эбит. Араа?а, былыргы ?б?гэлэрбит итини к?р?-к?р? ол-бу ???йээни о?орон кэпсиир буоллахтара.
– Хайа? Уоккутун к?рд?г?т дуо? – Шура к????н хотороро буолбут, остуолугар и?ит тарда сылдьан ыйыта то?уйар.
– Ээ, дьэргэлгэн н???? сулус к?ст?р?н «уот» диир эбиппит.
– Онноо?ор тимир ылта?ыны ?рб?х курдук тэлимнэтэр этэ буолбат дуо?
– Ки?илээх чочумаастара ыраахтан кырдьык-хордьук хамсыыр курдук буолааччылар.
– Ол и?ин «Ки?илээх» дэммит дуо? – уоллара ыйытан чап гыннарар.
