Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya

скачать книгу бесплатно

M?sl?m Maqomayev: Musiqid? bir zirv?… Monoqrafiya
Джейран Вейдаддиновна Пиралиева

Зенфира Насировна Пиралиева

"Муслим Магомаев: Вершина в музыке…" Монография посвящена жизни и творчеству народного артиста СССР, композитора, талантливого музыканта, эстрадного и оперного певца, обладателя неповторимого баритона и т.д. Муслима Магомеда оглы Магомаева. В книге описаны семья певца, детство, школьные годы, когда он учился в бакинском Морском клубе, годы стажировки в миланском театре «Ла Скала», жизнь в Москве, гастроли по стране и за рубежом, а также все международные фестивали и событий, в которых он участвовалю. Даются ценные, подробные сведения о философии. В монографии удалось получить обширную информацию об опере Муслима Магомаева, ариях, эстрадных, неополитанских, композиторских песнях, жанрах и т.д. Ценные, приятные отзывы и мнения о нем от известных людей своего времени говорят о Муслим Магомаеве.

Джейран Пиралиева

M?sl?m Maqomayev: Musiqid? bir zirv?… Monoqrafiya

M?Q?DDIM?.

SSRI Xalq artisti, b?st?kar, piano?u, opera v? estrada m?g?nnisi, aktyor M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev yaradiciliga basladigi ilk g?nd?n Az?rbaycan xalqinin olubduimlisi. Baki s?h?rind? dogulan v? h?yat f?ls?f?sinin sonuna kimi bu s?h?r?, Az?rbaycana v? onun xalqina qirilmaz tell?rl? bagli olan ecazkar bariton s?sin sahibi dogma yurdunu b?y?k m?h?bb?tl? sevib v? bu m?h?bb?t onun q?lbind? ?mr?n?n sonuna q?d?r bir m?s?l kimi alovlanaraq nur sa?ibdi. B?y?k Az?rbaycan b?st?kari ?bd?l M?slim Maqomayevin n?v?si olmaq v? bu sanli adi dasimaq bir o q?d?r d? asan deyildi. Ancaq M?sl?m buna nail ola bildi, h?tta, bu adi bir o q?d?r d? y?ks?kl?r?, zirv?l?r? ucaltdi v? musiqi tarixinin yeni s?hif?sini qizil h?rfl?ri yazd.

H?yatda m?xt?lif insanlar olur, onlar m?xt?lif pes? sahibi, m?xt?lif s?n?tkar olaraq yetisirl?r. Lakin b?z?n el? olur ki, onlarin bir ?oxu ?m?rl?rinin s?bh ?aginda s?n?r v? ya m?hv olurlar, bir ?oxu is? isildayir, ancaq parildamir, el?l?rid? olur ki, s?l? sa?diqca daha da parlayir, sanki h?r k?sin g?z?n? qamasdirir. Bu, b?nz?tm?ni adi danisiq dilin? transver ets?m: dey? bil?rik ki, h?r?nin ?z taleyi, ?z qism?ti olur, onlarin hamisi enisli-yoxuslu h?yat yolu axiracan gedib ?ixa bilmir. Lakin el?l?ri d? olur ki, onlar deyil?nl?rin hamisini arxada qoya bilir, daha y?ks?kl?r?, Olimp? dogru inam v? c?sar?tl? addimlayir. M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev m?hz, bu, c?r t?krarolunmaz s?n?tkarlardan sayilirdi. Onu z?man?sinin “Sirius”u adlandirsam, m?nc?, yanilmaram. Buna g?r? d? taninmis, m?shur, ulduz, dahi, b?y?k, t?krarolunmaz epitetl?rini v? ya b?dii t?yinl?rini t?r?dd?d etm?d?n onun adinin v? soyadinin qarsisina bir inci kimi yaziram v? bundan b?y?k z?vq v? l?zz?t aliram.

Bu, monoqrafiyani bir t?r?fd?n ecazkar, m??mmali, sirli, dig?r bir t?r?fd?n is? b?t?n varligi il? s?ffaf, hami ???n anlasiqli, dostluq etm?yi bacaran, h?r seyi ist?diyi kimi q?bul ed?n v? h?yata ke?ir?n, ixlas x?s?susiyy?tl?r? malik b?y?k M?sl?m Maqomayev? h?sr olunan kitab adlandirmaq olar.

X?susi bariton s?s?, y?ks?k tembr?, ecazkar avaza, genis diapazona, t?miz diksiyaya, nadir s?hn? m?d?niyy?tin? malik olan M?sl?m Maqomayev iki d?f? “B?y?k teatr”in d?v?tind?n imtina etm?kl? yolunu ist?diyi kimi, m?st?qil davam etdirmisdi. Insanin h?yatda qazandigi z?f?riyyat v? ya d??ar oldugu m?glubiyy?t g?r?nd?y? kimi h?mis? xost?sir bagislamir, basqalarina oxsamir, dasli-k?s?kli, isti-soyuq, qeyri-hamar olur. M?vcud olan bu prosesl?r M?sl?m Maqomayev? m?xsus h?yat ??r?iv?si daxilind? c?r?yan etmisdi, bir t?r?fd?n onu dalana qisnasa da, dig?r bir t?r?fd?n is? daha da z?nginl?sdirmis , yetkinl?sdirmis v? d?nyaya tanitmisdi.

M?sl?m Maqomayevin “Az?rbaycan” haqqinda b?st?l?diyi v? ifa etdiyi mahni sevdiyi diyarin tarixin?, m?d?niyy?tin?, xalqinin qonaqp?rv?rliyin?, t?bi?tinin g?z?lliyin?, milli ad?t-?n?n?sin?, insanlarinin s?mimiliyin? h?sr olunan bir sah ?s?r hesab oluna bil?r. Bu, mahnini ecazkar bariton s?si il? oxuyan m?g?nni, n?gm?y? yeni ruh, yeni temperament, yeni ?slub, ?mumiyy?tl?, inc? v? m?c?z?li musiqi ?dviyyati ?lav? etm?kl? qulaq asanlari bir anliq qanadlari arasina alaraq ?b?diyyat d?nyasina s?yah?t? aparir v? yenid?n hiss olunmadan, ehmalca ?vv?lki yerl?rin? qaytarir.

M?sl?m Maqomayev s?xsiyy?tin? v? yaradiciligina olan xalq sevgisini, o c?ml?d?n m?vzunun aktualligini n?z?r? alaraq monoqrafiya yazmaq q?rarina g?ldim. Inaniram ki, genis oxucu auditoriyasi b?y?k, dahi, g?rk?mli, t?krarolunmaz Az?rbaycan oglunun h?yat v? yaradiciliginda bas ver?n m?xt?lif prosesl?r haqqinda ?trafli, m?f?ss?l, sanballi, xosag?l?n, z?ngin informasiya ?ld? ed?c?k, h?m?inin, bundan kifay?t q?d?r, layiqinc? b?hr?l?n? bil?c?kdi.

Beli! Bir ?ox insanlar mahni ???n dogulur. Bunu kim nec? ist?yirs?, qoy o c?r d? basa d?ss?n. ??nki h?r k?s s?xsi fikirind? m?st?qildir. Ancaq m?n, subyektiv fikrimi dem?k ist?yir?m. Bu, c?r dahil?ri B?y?k Yaradan insanlari ecazkar s?sin sehrin? salmaq ???n d?nyaya bir ?srd?, b?lk? d?, bir ne?? ?srd?, h?tta, bir minillikd? bir d?f? yaradir. Bu, q?bild?n olan s?n?tkarlar h?yatda ?ox az olsalar da, istedad, z?ka v? qabiliyy?t sahibl?ri olaraq adlarini inc?s?n?t v? m?d?niyy?t tarixinin z?ngin salnam?sin? qizil h?rfl?rl? yazdirmagi bacariblar. ?zeyir Hacib?yli, ?bd?l M?sl?m Maqomayev, S?vk?t M?mm?dova, Cabbar Qaryagdioglu, B?lb?l (Murtuza M?mm?dov) , R?sid Behbutov, L?tviyar Imanov, Qara Qarayev, M?sl?m Maqomayev (n?v?) , Vaqif Mustafazad? v? basqalari ?b?diyy?t? qovussalar da Az?rbaycanin mugam, opera, vokal, caz, mahni v? estrada janrinin h?qiqi ulduzlari kimi tarix? adlarini ?b?di yazdiriblar. Adlarini y?ks?k h?rm?t v? ehtiramla sadaladigim s?n?tkarlarin he? biri indi h?yatda yoxdur, ancaq onlari sev?nl?rin q?lbind? ?b?di, daima yasayirlar. Onlarin h?r biri sagliginda oldugu kimi bu g?n d? xalq t?r?find?n sevilir v? parlayan dan ulduzu kimi q?bul olunurlar.

Lakin ?ox t??ss?fl?r olsun ki, bu g?n Az?rbaycanin mahni, vokal, caz, opera v? estrada janrinda, mugam istisna olmaqla, ?zl?rini “ulduz” hesab ed?nl?rin “?oxluq” t?skil etm?sin? baxmayaraq, h?qiqi ulduzlarin sayi bir ne?? n?f?rdi, yerd? qalan ?ks?riyy?t ?oxluq is? q?lp v? ya saxtadir. Insan yer ?z?n? g?ldiyi ilk zamandan h?yatinin sonuna, y?ni baslangicdan n?hay?t? q?d?r daima bir m?sl?k? qulluq etm?lidir. Bir aforizmd?, bu m?s?l? daha obyektiv v? daha real formada ?z qiym?tini alir: “Ulduzdan ulduza ?ox f?rq var”. Fransali ser Lourensi Olivye bir d?f? ?ox maraqli bir fikir ir?li s?r?r?k demisdi: “Biz ona ?yr?smisik ki, artistl?r ulduz olmaga ?alisirlar, ancaq indi ulduzlar artist olmaga can atirlar”.

M?sl?m Maqomayev artiq aramizda yoxdu v? ne?? ildi ki, m?ht?s?m s?hn?l?rd?n, radio efirl?rind?n v? televiziya ekranlarindan p?r?stiskarlarini canli ifasi il? sevindir? bilmir, onlara yeni konsert proqramlari, yeni mahnilar t?qdim etmir, lakin b?t?n bunlara baxmayaraq o, d?nyada ?vv?ll?r oldugu kimi taninir, sevilir v? dinl?nilir . D?nyanin he? bir yerind? ?sl m?siqi sev?nl?r, ?sl bariton s?sin ecazkar sehrind?n l?zz?t alanlar dey? bilm?zl?r ki, M?sl?m Maqomayevi tanimirlar. Bu, ?n azindan, bu, s?z? dey?n? q?bah?t hesab olunardi v? o, risg?nd v? istehza obyektin? ?evril? bil?rdi. Opera, caz, romans, neopolitan , vokal v? estrada mahnilarinin t?krarolunmaz mahir ifa?isi, b?st?kar, piano?u, istedadi s?rh?d tanimayan milyonlarin sevimlisi v? s?n?mi 2008-ci ilin bir payiz g?n?nd? d?nyaya ?b?di ?lvida dedi v? ?b?diyy?t d?nyasina qovusdu.

28 oktyabr 2008-ci ild?, Rusiya ictimaiyy?ti b?y?k v? dahi M?sl?m Maqomayevl? vidalasmaq ???n, d?z 45 il ?vv?l dahi m?g?nninin ilk solo konserti ke?iril?n Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskva Konsert Zalina axismaga basladilar. Bunlarin arasinda kiml?r yox idi ki: h?myerlimizi yaxsi taniyan, onunla yaradiciliq ugurlarini b?l?s?n musiqi?il?r, Rusiya inc?s?n?ti v? m?d?niyy?tinin ?n g?rk?mli n?may?nd?l?ri, o c?ml?d?n m?g?nninin dostlari v? sad? musiqi h?v?skarlari ?oxluq t?skil edirdil?r. M?g?nninin h?yat yoldasi Tamara Ilyini?na Sinyavskaya il? bu agrini b?l?sm?y? Rusiyanin m?d?niyy?t naziri Aleksandr Avdeyev , b?st?kar Aleksandra Paxmutova , sair Nikolay Dobronravov, m?g?nnil?r Iosif Kobzon, Zurab Sotkilava, Tamara Qvertsiteli, Alla Puqa?ova, Lev Lesenko, aktyor Oleq Tabakov v? bir ?ox basqalari g?lmisdil?r.

Tabutun bas t?r?find? sakit , dinm?z dayanan m?g?nni, SSRI Xalq artisti Alla Puqa?ova bird?n bu s?kutu pozaraq b?y?k v? dahi M?sl?m Maqomayevl? bagli ?r?k s?zl?rini dil? der?kir:

“Bu, b?t?n xalq ???n b?y?k itkidi. ?sas?n d?, onu sev?n insanlar ???n. B?z?n deyirl?r ki, ?z?n ???n qibl?gah yaratma, ancaq m?n 14 yasim olanda onu yaratdim. Bilmir?m, M?sl?m M?h?mm?d oglu m?nim s?n?mim olmasaydi, m?nim taleyim nec? olacaqdi? M?nim bir arzum var idi, onunla tanis olmaq. M?n h?r sey edirdim: oxuyurdum, ?alisirdim ki, birc? o, m?nim varligimi bilsin. Bu, xosb?xtliyi Allah m?n? n?sib etdi, h?m?inin, bu g?nk? agri v? acini… M?n yalniz bir sey haqqinda heyifsil?nir?m, h?yatda olark?n onunla birlikd? oxumadim. M?n ?min?m ki, basqa h?yat m?vcuddu. Fikirl?sir?m ki, biz m?tl?q bir yerd?, h?l?, oxuyacagiq…”

M?rasimd? istirak ed?nl?rin hamisi pes?sind?n v? kimliyind?n asili olmayaraq M?sl?m Maqomayevin nadir bir s?xsiyy?t, g?rk?mli musiqi?i, t?krarolunmaz insan olmasindan ?r?k dolusu danisirdi, agri-acisini b?l?s?rd?, ?ox heyifsil?nirdi… H?mis? m?ht?s?m v? t?mt?raqli g?r?n?n, gurultulu alqislara sahidlik ed?n Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskva Konsert Zali bu gun mat?m? q?rq olmusdu. Bu, zaman mikrofona yaxinlasan Iosif Kabzon bir anliq bu, s?kutu pozdu v? dedi:

“Bu g?n, bizim h?r birimiz M?sl?m?n qarsisinda ?z gunahini basa d?s?r. Biz bilirdik o, x?st?di v? t?nhaliqdan ?ziyy?t ??kir. Ancaq onun h?yatini uzatmaq ???n he? n? etm?dik. Indi onu bizd?n aparirlar, lakin onun irsi-s?s yazilari biz? miras qalir. Musiqid? vahid ?l?? mexanizmi m?vcuddu: M?sl?m . Qoy h?r k?s ?z?n? onunla m?qayis? etsin.”

M?sl?m Maqomayevl? vida zamani “Orfey” onun axirinci mahnisi oldu. Butun zal ayaga qalxmisdi! N? vaxt ki, m?g?nninin tabutunu, onun n?sini t?nt?n?li sur?td? meydan il? aparirdilar, p?r?stiskarlari onu alqis s?dalari, qisqiriqlari il? “ bravo ”, -dey?r?k, -m?sayi?t edirdi, yola salirdi.

T?krarolunmaz M?sl?m Maqomayevl? vida m?rasimi g?n? Moskva s?h?r metropolitenind? m?g?nninin: “Noktyurn”, “H?r sey ???n s?n? minn?tdaram”, “Az?rbaycan”, “Qaranliq gec?”, “Melodiya”, “ Bella, ?ao”, “?b?di sonsuzluq”, “Buhenvald harayi”, “M?nim sevgim melodiyadi ”, “Pitersayagi”, “Salamat qal, Baki” v? basqa musiqi ?s?rl?ri s?sl?ndirilirdi.

Bu g?n, janrindan asili olmayaraq onun ifasinda ekran v? efird?n s?sl?n?n h?r bir n?gm? ?vv?lki ill?rd? oldugu kimi ?r?kl?ri riqq?t? g?tirir, k?n?ll?ri canlandirir, insanlara m?lh?m, xos t??ss?rat b?xs edir, eyni zamanda M?sl?m?n yoxlugu onlari ?z?r v? agridir. Inaniriq ki, M?sl?m Maqomayevi sev?n ?oxsayli yasli n?slin n?may?nd?l?ri h?min konsertl?ri b?y?k m?h?bb?t v? sevgi il? xatirlayirlar. ??nki opera, estrada, neopolitan, romans, caz v? vokal s?n?tinin t?krarolunmaz ifa?isinin h?r bir konserti zamaninda b?y?k ?hval ruhiyy?y?, bayrama s?b?b olurdu, sanki bu, konsertl?r bir el s?nliyin? ?evrilirdi.

Ola bilsin oxucu auditoriyasinda el?l?ri tapilsin ki, m?nim M?sl?m Maqomayevin adinin v? soyadinin qarsisinda tez-tez isl?tdiyim b?y?k, dahi, m?shur, g?rk?mli v? sair bunlara oxsar y?ks?k epitet v? ya b?dii t?yinl?ri d?zg?n anlamasin, basa d?sm?sin v? buna daxili etirazini bildirsin, qiyabi ?syan etsin . Bunun m?mk?n olacagini ?vv?lc?d?n bil?r?k oxuculara s?yl?m?k ist?yir?m ki, M?sl?m Maqomayev bu, adlara layiq s?xsiyy?t idi, ??nki o, bu adlari halal z?hm?ti, istedadi v? tamasa?iya, dinl?yiciy? olan sonsuz m?h?bb?ti v? sevgisi il? qazanmisdi.

M?sl?m Maqomayevin adi onun doguldugu, boya-basa ?atdigi, t?hsil aldigi v? p?rvazlanib d?nyaya u?dugu f?sunkar , m?ht?s?m, q?dim, dogma, g?z?l Baki s?h?ri, ?mumiyy?tl?, Az?rbaycan v? Az?rbaycan xalqi il? daima bagli olmus v? qosa s?sl?nmisdi. H?r ?? adi: Az?rbaycan, Baki, M?sl?m biri-birind?n ayriliqda anlamaq, basa d?sm?k qeyri- m?mk?nd?. B?st?karin N?bi X?zrinin v? Sergey Yeseninin m?vafiq olaraq yazdiqlari “Az?rbaycan” v? “Salamat qal, Baki!” seirl?rin? h?sr etdiyi mahnilar, s?zs?z ki, fikirl?rimin t?sdiqi, isbati v? t?nt?n?si kimi q?bul olunmalidi. “Az?rbaycan” mahnisi m?g?nninin vizit v?siq?si, “Salamat qal, Baki!” mahnisi is? zil qaranliq bir gec?d? parlaq m?s?l kimi yanan b?y?k bir ?r?yin son akkordu idi. Onun ?oxsayli p?r?stiskarlari arasinda m?g?nninin babasini, b?y?k s?hr?tl? adini dasidigi-b?st?kar, dirijor, piano?u ?bd?l M?sl?m Maq?mayevi tanim?kmasim. M?hz, bu realliqdan ?ixis ed?r?k ?alisacagam ki, M?sl?m Maqomayevin h?yat v? yaradiciligini ?ks etdir?n bu, monoqrafiyada maqomayevl?r ail?si haqqinda, imkanim daxilind?, daha genis v? ?trafli, t?f?rr?atli, yigcam v? m?f?ss?l m?lumat verim.

M?st?sna v? f?vq?lad? hal olaraq, dem?k m?mk?nd? ki, parlaq ulduza ?evril?n M?sl?m Maqomayevin real v? h?qiqi istedadi, z?kasi v? qabiliyy?ti xalqi, tamasa?ilari, onu sev?nl?ri bu g?n, ecazkar s?sinin cazib?si il? televiziya, radio, maqnitofon, komp?ter qarsisina toplaya bilir.

Az?rbaycanda, o c?ml?d?n ke?mis Sovet Ittifaqinda, h?m?inin, d?nya opera v? estrada janrinda ?ox az adam tapila bil?r ki, M?sl?m Maqomayev kimi m?shur olsun v? he? olmasa, ?n azindan, onunla r?qab?t aparmaq iqtidarinda yasasin. M?ftunedici, c?zbedici bariton s?si, y?ks?k ifa texnikasi, x?susi geyimi, artistlik v? s?hn? m?har?ti, liderlik bacarigi, s?mimi s?xav?ti v? t?krarolunmaz t?b?ss?m? il? qirx bes ild?n artiq bir zaman ?rzind? milyonlarin ?r?yini f?th ed?n v? bu g?n d?, ?z effektini, d?y?rini qoruyub saxlayan basqa bir m?g?nni tanimiram. M?g?nninin diapazon imkanlari m?st?sna d?r?c?d?, qeyri-adi formada o q?d?r genis idi ki, M?sl?m asanliqla operadan m?zikl? q?d?r, siyasil?smis mahnilardan uzaq olmaq s?rti il?, SSRI, Az?rbaycan, Rusiya v? xarici b?st?kararin vokal ?s?rl?rin? m?raci?t edirdi, hamisinin ?hd?sind?n d? b?y?k ustaliqla, m?har?tl? v? bacariqla g?lirdi.

T?qrib?n iyirmi yasinda, 1962-ci ild?, Finlandiyanin paytaxti Helsinki s?h?rind? ke?iril?n “?mumd?nya G?ncl?rinin” mahni festivalinda s?n?t d?nyasina ilk k?vr?k addimlarini ataraq start ver?n v? daima y?ks?l?n x?tt ?zr? Olimp? dogru inamla ir?lil?y?n M?sl?m Maqomayev ?mr?n?n sonuna q?d?r enisin n? oldugunu hiss etm?di, ?ksin?, b?t?n qirx bes or zirv?d? yasadi. O, b?y?k d?qiqlikl? yerin? baglanan v? dinamik q?vv?y? malik olan saat yayini xatirladirdi. Yarim ?sr? yaxin davam ed?n bu, marafon yarisinda o, ??kinm?di, ona qarsi olan haqsizliqlara , ??tinlikl?r?, paxilliqlara, bir s?zl? , h?yatin m?xt?lif v? b?t?n neqativ kataklizml?rin? s?r?fl? sin? g?r? bildi, h?mis? ?oxsayli p?r?stiskarlarinin qibl?gahi, b?t?, s?n?mi olmagi bacardi. Fransiz ?dibi Qustav Flober demisdi: “B?t?, s?n?m? toxunmaq olmaz, ?ks t?qdird?, onun z?ri sizin ?linizd? olacaqdi”. Bu m?nada, M?sl?m Maqomayev ?ox xosb?xt insan idi. Onun h?yatda qazandigi s?hr?t, m?shurluq, ecazkar bariton s?s, t?bii xarici g?rk?m, ?oxsayli qadin p?r?stiskarlarin m?h?bb?ti, g?l-?i??k yagisi bir ?oxlarinda, bel?, bir t?s?vv?r, bel?, bir qiciq yaradirdi ki, guya o, yasindan b?y?kd?… Ancaq m?st?sna hal olaraq sif?tin sisirtm? d?r?c?sin? m?raci?t etm?d?n, tam ?minlikl? dey? bil?r?m ki, M?sl?m Maqomayev sad?c? olaraq bizim planetd?n deyildi. Onun s?si ecazkar oldugu kimi, onun ?z? d?, qeybd?n g?l?n v? yenid?n ora qayidan bir m?q?dd?si xatirladirdi. M?n, bu fikirimd? yanilmiram…

1963-c? il M?sl?m Maqomayev yaradiciliginin don?s n?qt?si oldu. Biri-birinin ardinca g?l?n t?klifl?r onu Kremlin “Qurultaylar Sarayi”na, P.I.?aykovski adina Moskva Konsert Zalina, Lujniki Idman meydan?asina, b?y?k informasiya m?nb?yi hesab olunan Sovet Ittifaqi Teleqraf Agentliyinin m?tbuat m?rk?zin?, m?t?madi t?skil olunan d?vl?t konsertl?rin? g?tirib ?ixarmaqla b?rab?r, h?m d? g?rk?mli s?xsl?rin, d?vl?t xadiml?rinin, ictimaiyy?tin r?y, t?klif v? fikirl?rinin h?d?fin?, milyonlarla tamasa?i auditoriyasinin, futbol meydan?alarinin istinad n?qt?si.

M?sl?m Maqomayev yaradiciliginin ?n ?h?miyy?tli hiss?si onun opera v? vokal s?n?tind? bir ustad s?n?tkar kimi yetism?si, daha dogrusu, cilallanmasi Milan s?h?rinin “La Skala” teatri il? six baglidi. Bu, teatrin ?v?zolunmaz xidm?tl?rini danmaq qeyri m?mk?nd? . Teatrda t?cr?b? ke??rk?n o, vokal janrinin ?n inc?, ?n z?rif hiss?cikl?rin?, sirl?rin? yiy?l?n? bildi. XX ?srin 60-ci ill?rinin ortalarinda Italiyaya g?l?n m?g?nni, inc?s?n?t v? m?d?niyy?t x?zin?sinin besiyi sayilan, bitm?z v? t?k?nm?z inc?s?n?t n?mun?l?ri il? z?ngin olan ?lk?d? yalniz ifa t?rzi, s?hn? m?d?niyy?ti, artistlik manerasi v? s. ?yr?nm?kl? kifay?tl?nm?di, o, h?m d? m?n?vi, ruhi bilik dair?sini genisl?ndirdi , daha da z?nginl?sdirdi. Benyamin Cili, Cino Bekki, Tito Qobbi, Mario Del Monako

M?g?nni Fiqaro, Skarpia, Mefistofel, Onegin ariyalarini ?ox g?z?l v? y?ks?k s?viyy?d? ifa etdi, olduqca b?y?k m?v?ff?qiyy?tl?r qazandi. Lakin qulaqbatirici bariton s?sl? estrada janrinda qazandigi aglasigmaz v? t?krarolunmaz ugur onun opera karyerasina, opera pes?sin? sip?r ??kdi, mane oldu. Bunu, m?g?nninin ?ox sevdiyi, yaradiciligina b?y?k h?rm?t b?sl?diyi, onun haqqinda kitab yazdigi, radio v? televiziya verilisl?ri hazirladigi v? Qollivud t?r?find?n opera s?hn?sind?n “ogurlanan” Mario Lansa da samil etm?k olar. Mario Lans v? M?sl?m Maqomayev – bu iki m?g?nninin h?yat v? yaradiciliginda eynilik, uygunluq, h?m?inin, paralellik g?rm?k m?mk?nd? , baxmayaraq ki, Lans tenor, M?sl?m bariton idi.

Milanin “La Skala ” O, Baki Konservatoriyasinda taninmis opera ustadi, musiqi?i, vaxtil? Milanda t?cr?b? ke??n, y?ks?k musiqi t?hsil alan S?vk?t M?mm?dovadan d?rs almaga basladi v? 1968-ci ild? t?hsilini m?v?ff?qiyy?tl? basa vurdu. M?hz, bundan sonra Maqomayevin ke?mis Sovet Ittifaqi respublikalarina, vaxtil? kommunist d?s?rg?sin? daxil olan S?rqi Avropa ?lk?l?rin?, o c?ml?d?n Amerika v? Avropaya, bir s?zl? , Q?rb d?nyasina sonsuz, saysiz-hesabsiz qastrol s?f?rl?ri basladi. H?min d?vrd?, el? bir beyn?lxalq musiqi festivali olmurdu ki, M?sl?m Maqomayev orda istirak etm?sin.

Ilk b?y?k ugur 1969-cu ild?, Polsanin Sopot s?h?rind? ?ld? olundu. Onun ardinca Fransanin Kann s?h?rind? ke?iril?n beyn?lxalq festivalda “Qizil l?vh?” m?kafati qazanildi. M?sl?m Maqomayevin bu t?ltif? layiq g?r?lm?si, sanki bir sensasiya idi. H?min festivalda M?sl?m t?r?find?n yazilan vallar, l?vh?cikl?r qisa m?dd?t ?rzind? fantastik tirajla satilirdi. He? kim, h?tta, ?n nikbin p?r?stiskarlar, n?inki aglina, he? yuxusuna, bel?, g?tir? bilm?zdil?r ki, d?rd milyon yarimliq tiraj musiqisev?rl?r t?r?im?n halq?ca M?g?nninin yasi yenic? otuzu ke?misdi ki, ona SSRI Xalq artisti adi verildi. Bu, ?ox da, b?y?k tarix? malik olmayan SSRI-d? g?r?nm?mis, f?vq?lad? bir hadis? idi. M?sl?m Maqomayevin bu rekordu he? vaxt t?z?l?nm?di bu, yalniz ona m?xsus olaraq ?b?di tarixd? qaldi.

“M?n (sair Robert Rojdestvenski : -C.P.) , M?sl?m Maqomayevin oxudugu ?oxlu sayda konsertl?rd? olmusam, ancaq bir d?f? d? sahidi olmadim ki, aparici onun b?t?v adini v? familiyasini sona kimi kandem?y?. Aparicinin s?yin? v? g?cl? dinamikl?rin olmasina baxmayaraq, ad?t?n M?sl?m adindan sonra zalda el? bir s?r?kli, gurultulu alqis s?dalari esidilirdi ki, familiya Maqomayev sad?c? olaraq bu, gurultunun i? ?risind? itib-batirdi. Artiq biz, buna ?yr?nmisdik. ?yr?nmisdik ki, onun bir adi bizim inc?s?n?tin ?z?n?m?xsus, diqq?t?layiq yeridi… ?lav? olaraq dem?k ist?yir?m ki, onun ifasinda h?r hansi bir opera ariyasi, h?r hansi bir mahni bu, h?mis? g?zl?nil?n m?c?z? idi, h?tta, ?z?n?n s?xsi ?s?rl?ri olsa da, bel?. Onlardan biri bel? adlanirdi, “Biz mahni ???n dogulmusuq”.

M?g?nni he? vaxt z?man?nin t?l?bin? uygun olan aldadici d?bin arxasinca qa?madi, p?r?stiskarlarin qiligina girib onlara yalan?i musiqi t?qdim etm?di, h?mis? s?n?tin?, s?sin?, vicdanina inandi v? bu, qabiliyy?ti say?sind? milyonlarin ?r?yini f?th etdi, sevgisini qazandi. Agzina q?d?r tamasa?ilarla dolu olan m?ht?s?m konsert salonlari v? idman meydan?alari, m?hafiz?ni t?skil ed?n atli polis d?st?l?ri, ?mmanlar q?d?r g?l-?i??k d?st?l?ri, m?xt?lif ?fsan?, dedi-qodu, qeyb?tl? z?ngin olan mifoloji v? mini m?is?t tarix??l?ri, ail? hekay?l?ri, bahali avtomobill?r, d?bd?b?li mehmanxanalar.

Daima soy k?k?n? sadiq qalan m?g?nni b?t?n bunlarla ?y?nm?di, t?k?bb?rl?k n?mayis etdirm?di, he? kim? yuxaridan asagi baxmadi, ayiqcasina daxili al?min? v? q?dr?tin? ?saslanaraq h?r?k?t etdi, birs?zl?, nec? var idis? el?c? d? yoluna davam g?tirdi. Bu, y?ks?k keyfiyy?tl?r v? alic?nabliq onu b?t?n ?mr? boyu m?sayi?t etdi. M?s?l?n, M?sl?m Maqomayev kinorejissor Aleksandr Zarxinin ??kdiyi “Anna Karenina” filmind? Vronsko obrazini ifa etm?y? d?v?t olundu, lakin o, bundan imtina etdi. Amma ?ox ke?m?di ki, kinorejissor Eldar Quliyevin “Nizami” filmind? Seyx Nizami obrazini oynamaga raziliq verdi v? ?ox g?z?l, yadda qalan, parlaq Nizami G?nc?vi sur?tini ?rs?y? g?tirdi.

M?sl?m Maqomayevd? olan istedad, z?ka, qabiliyy?t h?r dey?n bir adamda c?ml?nmir. S?z?n h?qiqi m?nasinda, h?rt?r?fli inkisaf ed?n bu, s?xsiyy?t insanlara qarsi bir o q?d?r mehriban, xosxasiyy?t, old diqq?tli, k?m?k ?li uzadan v? tliubi.? Babasinin yolunu davam etdirm?k arzusunda olan M?sl?m Maqomayev yalniz bunlarla kifay?tl?nm?di… O, n?inki b?st?kar, m?g?nni, piano?u oldu, o h?m d? g?z?l fir?a ustasi, y?ks?k s?viyy?li aktyor, g?rk?mli nasir kimi tarixd? iz qoydu, adini qizil h?rfl?rl? m?d?niyy?t, inc?s?n?t salnam?sin? yazdirdi .

Sovet erasinin m?shur, taninmis v? g?rk?mli in?s?n?t xadimi Innokenti Mixaylovi? Smoktunovski zamaninda m?g?nni ???n xosag?l?n, ?r?y?yatan, f?r?hli fikir s?yl?di:

“M?sl?m Maqomayev bird?n, d?rhal m?shurluq qazandi. Bu, ?ox b?y?k s?hr?tdi v? uzun m?dd?tlidi… M?n h?mis? onun ???n darixiram v? s?birsizlikl? yeni g?r?sl?ri g?zl?yir?m. G?zl?yir?m esidim v? g?r?m ki, ?z?n?n ?oxsayli p?r?stiskarlari ???n bu, t??c?bl?, nadir istedad v? z?ka sahibi yeni n? g?tir?c?kdi.”

?min olmaq ist?yir?m ki, oxucu auditoriyasi d?nyas?hr?tli m?g?nni il? olan qiyabi g?r?sd?n v? bu, tanisliqdan razi qalacaq, onun haqqinda bilm?diyi bir ?ox m?qamlari ?z? ???n k?sf v? ixtira ed?c?k, t?krarolunmaz M?sl?m Maqomayevl? dialoqa gir?c?k, zat?n onun melodiyalarini yaddasinda s?sl?ndir?c?k , z?m-z?m? ed?c?k, bu, nadir insana bir daha qulaq asmaq m?qs?di il? onun lent yazilarina, vallarina, l?vh?cikl?rin?, h?m?inin, Internet portallarina m?raci?t ed?c?kdi, b?y?k v? dahi s?n?tkarin ruhunu yad ed?r?k ruhuna dualar oxuyacaqdi.

BIRINCI F?SIL

?B?DIYY?T? QOVUSAN SOYAD…

Artiq oxucu s?hb?tin hansi soyaddan getdiyini t?s?vv?r?nd? canlandirmaga baslayir. ?ks t?qdird?, bu basa d?s?l?n olmazdi. ??nki Az?rbaycanda “Sah Ismayil” v? “N?rgiz” operalarinin m??llifini v? Az?rbaycan D?vl?t Filarmoniyasinin kimin adini dasidigini hami yaxsi bilir. Bu, soyad h?yatin b?t?n kesm?kesli m?rh?l?l?rind?n m?v?ff?qiyy?tl? ke??r?k zirv?y? dogru inamla addimlamis v? y?ks?klikl?ri f?th ed? bilmisdi. Inamla qeyd etm?k olar ki, bu, yol biz? g?r?nd?y? q?d?r hamar v? rahat olmayibdi, ancaq xos t??ss?ratlarla ?ox z?ngin olmusdu. Nec? dey?rl?r, h?r yolun, h?m enisi, h?m d? yoxusu olur. Maqomayev soyadi, s?zs?z ki, burda istisna t?skil ed? bilm?zdi.

?vv?lc? oxucu auditoriyasina bu soyadin hardan start g?t?rm?si, onun ke?diyi ?ografi m?kanlar v? l?vb?r saldigi yer haqqqinda qisaca m?lumat verm?k, onun tarixini n?ql etm?rk ye ?minlikl? s?yl?m?k olar ki, ?e?enistanin K?hn? Ataq k?ndi oxucuya n?yi is? xatirlamaq ???n ?n?mli v? ?h?miyy?tli deyil v? ?z? haqasqinda tariiya msrlumatdan he baqatdan. ?mumiyy?tl?, bu k?ndin adi toponim v? ensiklopediyalar istisna olunmaqla basqa yerl?rd? yoxdu. Odur ki, m?s?l?y? ardicilliqla yanasmaq daha effektli v? daha m?qs?d?uygun hesab oluna bil?r. Zamaninda K?hn? Ataq k?ndind? silah d?z?ld?n d?mir?i M?h?mm?din ail?sind? ?? oglan v? ?? qiz usagi d?nyaya g?z a?misdi. Ail?nin b?y?k oglu Malik he? bir musiqi t?hsili almadan bu pes? il? m?sgul olmaq q?rarina g?lmisdi. B?y?k qardasin qabiliyy?ti, istedadi v? musiqi bacarigi ki?ik qardasa, ?bd?l- M?sl?m? d? sira?t etmisdi v? ?z m?sb?t t?sirini ona da g?st?rmisdi, bir s?zl? , Malik ?bd?l- M?sl?m Maqomayevin ilk musiqi m??llimi kimi tarix? d?s?r, ?g?r bel?, -dem?k, -m?mk?ns? .

?ox ke?mir ki, bu yol ?bd?l- M?sl?m? ?yal?tin m?rk?zi hesab olunan Qrozni s?h?rin?, musiqi t?hsil almaga g?tirib ?ixarir. Burda, daha da kamill?s?n v? bir ne?? musiqi al?tind? s?rb?st ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc Maqomayev o zaman Zaqafqaziyada ?ox m?shur v? yegan? t?hsil ocagi hesab olunan Qori M??lliml?r Seminariyasina ?z tutur. Qori seminariyasi ?z?n?n kitabxanasi, konsert zali, orkestri, y?ks?k s?viyy?li, taninmis pes?kar pedaqoqlari il? zamaninin sayilib-se?il?n t?hsil m?rk?zi idi. Seminariyada rus, g?rc? v? az?rbaycanli pedaqoqlar d?rs verirdil?r. Sonralar Az?rbaycan ?d?biyyati v? m?d?niyy?tinin g?rk?mli ?dibl?ri olaraq tarix? adlarini yazdiran: S?leyman Sani Axundov, Firidun b?y K???rli, C?lil M?mm?dquluzad?, Sultan M?cid Q?nizad?, ?zeyir b?y Hacib?yli, ?bd?l- M?sl?m Maqomayev v? bir ?ox basqalari Qori M??lliml?r Seminariyasinin m?zunlari olmusdular. Seminariyada m?k?mm?l t?hsil alan ?bd?l- M?sl?m ona veril?n diplom-g?nd?risl? ?vv?lc? Zaqafqaziyanin bir ne?? k?ndind? qisa m?dd?t m??llim isl?yir. Daha sonra o, Az?rbaycanin dilb?r gus?l?rind?n biri, goz?l L?nk?ran s?h?rin? musiqi m??llimi kimi f?aliyy?t gost?rm?y? g?lir.

?z ?alisqanligi, bacarigi, istedadi, istiqanligi v? xos manerasi il? qisa zaman ?rzind? o, yerli ?hali il? qaynayib qarisir. ?hali il? aralarinda yaranan xos v? isti m?nasib?tl?r bu g?nci daha b?y?k isl?r g?rm?y? s?vq edir. Bir m?dd?t ke?dikd?n sonra ?bd?l-M?sl?m Tiflis M??lliml?r Institutuna imtahan verir v? bu t?hsil ocagina daxil olur. Institutu m?v?ff?qiyy?tl? basa vuran g?nc m??llim 1911-ci ild? ail?si il? birlikd? Baki s?h?rin? g?lir v? bird?f?lik burda m?skunlasir. M?xt?lif musiqi v? dram teatrlarinda gah solist, gah dirijor, gah da musiqi t?rtibat?isi kimi isl?y?n ?bd?l- M?sl?m getdikc? daha da p?xt?l?sir, musiqi ictimaiyy?ti arasinda kifay?t q?d?r taninir v? musiqi ?s?rl?ri yazmaga baslayir. Bu zaman ?rzind? o, opera, pomans, rapsodiya, mars v? basqa janrlarda musiqi ?s?rl?ri ?rs?y? g?tirir v? yavas-yavas m?shurlasir.

?bd?l-M?sl?m v? Baydag?l xanimin (?bd?l-M?sl?m?n h?yat yoldasi: -C.P.) birg? nigahdan iki oglan ?vladi d?nyaya g?lir. Onlar b?y?k oglani C?mal?ddin (1910), ki?ik ?vladlarini is? M?h?mm?d (1916) adlandirirlar. ?bd?l-M?sl?m h?yatinin ?n parlaq ?aginda, ?mr?n?n ?i??kl?n?n d?vr?nd? tez yayilan v? h?min d?vrd? m?alic?si m?mk?n olmayan v?r?m x?st?liyind?n (1937) 52 yasinda v?fat edir. Baba Maqomayevin d?nyasini d?yism?sind?n d?rd il sonra II D?nya m?harib?si baslayir. Onun ki?ik oglu M?h?mm?d k?n?ll? olaraq m?harib?y? yollanir v? h?min savaslarin birind? q?hr?mancasina (1945) h?lak olur. B?y?k oglu C?mal?ddin is? d?vl?t isl?rind? ?alisir, siyasi, ictimai-d?vl?t xadimi kimi m?h?m v?zif?l?rd? f?aliyy?t gost?rir v? altmilas yirvidyasfaryin. Bu, soyadin yegan? davam?isi, babasi ?bd?l-M?sl?m?n s?r?fin? ail?si t?r?find?n M?sl?m adi veril?n g?nc oglan sonradan b?st?kar, piano?u olmaqla b?rab?r, h?m d? bariton s?si il? t?krarolunmaz m?g?nniy? opera, romans, estrada, caz, neopolitan , vokal musiqil?rinin mahir ifa?isina ?evrilir.

Bu, soyadin M?slimd?n sonra, ?lb?tt?, musiqi baximindan, davam?isinin olub v? ya olmayacagini g?l?c?k zaman gost?r?c?kdi. Bel?ki, onun soyadini dasiyan ana bir qardasi Yura, bacisi Tanya v? hal-hazirda Amerika Birl?smis Statlarinin San-Fransisko s?h?rind? yasayan qizi Marina v? n?v?si. He? kim? sirr deyil ki, h?myerlimiz z?rif cinsin n?may?nd?l?ri t?r?find?n h?mis? b?y?k sevgi v? m?h?bb?tl? qarsilanibdi. Bu, t?kzibolunmaz faktdi v? istisna t?skil etmir. ??nki taninmis insanlar haqqinda c?miyy?td? m?xt?lif s?z-s?hb?tl?r, m?is?t uydurmalari , dedi-qodular, ail? tarix??l?ri h?mis? olub v? olmaqda davam edir, ancaq bunlarin hamisi, he? d? h?qiq?ti ?ks etdirmir. H?yatda bir ne?? d?f? ail? quran v? kifay?t q?d?r esq mac?ralari yasayan M?sl?m Maqomayevin musiqi davam?isinin olmamasi, ?n azindan, h?r k?sd?s? t???si.

G?l?c?kd? n?yin nec? olacagi, s?zs?z ki, ?lah?zr?t zamanin ixtiyarinda olan bir m?s?l?di. Burda, yalniz onu dem?k m?mk?nd? ki, K?hn? Ataq k?ndind?n kurs g?t?r?n maqomayevl?rin h?yat salnam?si Qrozni s?h?r m?kt?bin?, oradan Qori M??lliml?r Seminariyasina, daha sonra L?nk?ran v? Tiflis s?h?rl?rin?, ?n axirda is? mavi X?z?rin sahilind? yerl?s?n m?ht?s?m v? q?dim Baki s?h?rin? q?d?r g?lib ?ixir v? burda l?vb?r salaraq, burda da bird?f?lik ?b?dil?sir. Bu, soyadin ?? n?may?nd?si: baba ?bd?l- M?sl?m , onun b?y?k oglu C?mal?ddin v? n?v?si M?sl?m bu g?n Bakida, F?xri Xiyabanda, soyadin dig?r n?may?nd?l?ri, M?sl?m?n atasi M?h?mm?d Polsanin Ksivin-Qrifnski v? ye odlugunun Hoyna qardasliq m?zarliginda, m?g?nninin anasi Ays?t xanim is? Rusiyanin Murmansk s?h?r q?biristanliginda d?fn olunublar.

?bd?l-M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev (1885-1937)

(Muslum Maqomayevin babasi)

G?rk?mli Az?rbaycan b?st?kari, istedadli pedaqoq, g?z?l piano?u, dirijor, ictimai xadim ?bd?l- M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev 18 sentyabr 1885-ci ild? Qrozni yaxinliginda yerl?s?n K?hn? Ataq k?ndind?, d?mir?i-silahqayiran ail?sind? anadan ol musdu. Deyil?nl?r? g?r? onun atasi M?h?mm?d Maqomayev teypa vasendoroy t?rk q?bil?sin? m?xsus olubdu. Maqomayevl?r n?sili ?z baslanigicini q?dim ?e?en k?ndi K?hn? Ataqdan g?t?rs?l?r d?, etnik m?nsubiyy?tin? g?r? ?e?en deyill?r. ?e?enl?rin M?sl?m Maqomayevi ?zl?rinin ki, hesab etm?l?rin? baxmayaraq, m?g?nni d?f?l?rl? bu fikir? m?nasib?t bildir?r?k q?tiyy?tl? etiraz etmis, r?dd cavabi vermisdi. Bu, m?ntiql? he? vaxt razilasmayan m?g?nni ?z?n? h?mis? ?sl az?rbaycanli hesab etmis, ?mr?n?n sonuna q?d?r d?s?nc?sind? israrli olmusdu. Bu, m?ntiqin dogrulugunu Heyd?r ?liyevin d?qiq v? g?z?l ifad? etdiyi bir k?lamda daha aydin g?rm?k m?mk?nd?. O, Muslum Maqomayevin h?yat yoldasi Tamara xanima muraci?t ed?rk?n demisdi:

“Tamara, s?n b?t?n Az?rbaycanin g?linis?n! Ona g?r? ki, M?sl?m Maqomayev b?t?n Az?rbaycanin ogludu…”

Basqa bir t?r?fd?n, M?sl?m?n ana babasi, Ays?t xanimin atasi ?hm?d G?nc?lioglu milliyy?t?? T?rkiy?d?n Rusiyaya isl?m?y? g?l?n az?rbaycanli idi.

Yuxarida qeyd etdik ki, d?mir?i-silahqayiran M?h?mm?d Maqomayevin ail?sind? ?? oglan v? ?? qiz usagi d?nyaya g?z a?misdi. ?bd?l- M?sl?m?n musiqi il? maraqlanmasi he? d? sad? t?sad?f n?tic?sind? bas verm?misdi. Onun b?y?k qardasi Malik zamaninda ?ox goz?l musiqi?i kimi yasadigi ?razid? ad ?ixara bilmisdi. O, h?m fleyta, h?m d? qarmon al?tl?rind? yaxsi ifa etdiyind?n s?nlikl?rd? istirak edirdi. Qeyd etm?k olar ki, Malik Maqomayevin vaxtil? yaratdigi “Samilin l?zginkasi” adli r?qs havasi bu g?n d? ?e?enistan Respublikasinda ?ox d?bd?di v? m?shurdu.

Ilk t?hsilini Qrozni s?h?r m?kt?bind? alan v? orda musiqi al?ti skripkani ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc ?bd?l- M?sl?m 1899-cu ild?, on d?rd yasinda Qori s?h?rind? yerl?s?n Qafqaz M??lliml?r Seminariyasina daxil olur. Seminariyada basqa f?nl?rl? b?rab?r musiqi v? n?gm? d?rsl?rinin ke?irilm?si ?bd?l- M?sl?m?n ?r?yin? ?lav? rahatliq g?tirir. Qroznuda oxuyark?n skripka al?tind? daha yaxsi ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc, Qori M??lliml?r Seminaiyasinda qarmon al?tin? meyl gost?rir v? tezlikl? onu da m?nims?yir. B?t?n bunlar, onun musiqi d?nyasina g?lm?sind?, bir musiqi?i kimi yetism?sind?, o c?ml?d?n g?l?c?yini m??yy?n etm?sind? m?h?m v? m?st?sna rol oynayir.

Qori M??lliml?r Seminariyasinda t?hsil alan Az?rbaycanli usaqlarin ?oxluq t?skil etm?si, h?m?inin Firidun b?y K???rli, R?sid b?y ?f?ndiyev, S?f?r?li b?y V?lib?yov kimi qaygikes pedaqoqlarin seminariyada d?rs dem?si g?nc ?bd?l-M?sl?md? Az?rbaycan xalq mahnilarina olan h?v?si daha da artirir. ?ox ke?mir ki, o, bu mahnilari x?susi bir z?vql? ifa etm?y? baslayir.

H?l? Qrozni s?h?r m?kt?bind? oxuyark?n konsertl?rd? istirak etm?si, sanki onu p?xt?l?sdirmisdi, normal bir musiqi?i s?viyy?sin? qaldirmisdi. Bunun m?ntiqi n?tic?si olaraq o, Qori M??lliml?r Seminariyasinda he? bir ??tinlik ??km?d?n tezlikl? yeni kollektiv? uygunlasir, haminin sevimlisin? ?evrilir v? diqq?ti ?z?n? ??km?yi bacarir.

Konsertl?r? m?t?madi d?v?t alan g?nc oglan skripka v? qarmonla b?rab?r, h?m d? klarnet al?tinid? d? ifa etm?yi ?yr?nir. B?t?n mane?l?ri rahatliqla, ??tinlik ??km?d?n d?f ed?n istedadli ?bd?l- M?sl?m Qori M??lliml?r Seminariyasinda t?hsil aldigi ill?rd? musiqiy?, h?m?inin onun tarixin?, musiqi n?z?riyy?sin?, ifa?iliq pes?sin?, birs?zl?, musiqinin b?t?n sirl?rin? d?rind?n v? m?k?mm?l yiy?l?n? bilir. Az?rbaycan musiqisinin patriarxi hesab olunan ?zeyir Hacib?yli il? birlikd? t?hsil alir. G?ncl?rin bir-biri il? isti v? xos m?nasib?td? olmasi, sonralar onlarin arasinda dostluga, h?tta, qohumluga ?evrilir.

H?r iki b?st?kar terequlova bacilari il? ail? h?yati qururlar. ?zeyir Hacib?yli M?leyk? xanima, ?bd?l- M?sl?m Maqomayev is? Baydag?l xanima evl?nirl?r. Maraqli faktlardan biri d? ondan ibar?tdi ki, ?bd?l-M?sl?m v? ?zeyir eyni g?nd? v? eyni ild? anadan olmusdular. Onlar Qori M??lliml?r Seminariyasinda birg? t?hsil almis v? h?r ikisi Az?rbaycan musiqisinin t?m?lini qoyanlardan olmusdular.

“Qori seminariyasinda babam qaboyda ifa etm?yi ?yr?nir. O, h?m skripka?i, h?m d? qaboy?u kimi seminariyanin t?l?b?l?rind?n t?skil olunan orkestrd? ?ixis edirdi. ?bd?l-M?sl?m on s?kkiz yasinda orkestrin aparici musiqi?isi olmaqla b?rab?r, h?m d? lazim olanda orkestrd? dirijoru ?v?z edirdi. O, h?m?inin Qori M??lliml?r Seminariyasinda musiqi n?z?riyy?si elmin? d?rind?n yiy?l?n? bilmisdi. Seminariyani m?v?ff?qiyy?tl? basa vuran babama skripka h?diyy? etmisdil?r”. -dey?n, – M?sl?m babasi il? f?xr etm?yi ?ox xoslayirdi.

Seminariyani ?la qiym?tl?rl? bitir?n ?bd?l-M?sl?m ?vv?lc? Qafqazin bir ne?? k?ndind? qisam?dd?tli pedaqoji f?aliyy?t gost?rir. Sonda ona Az?rbaycanin L?nk?ran s?h?rin? g?nd?ris verirl?r. O, ilk m?st?qil musiqi pes?sin?, m?hz L?nkaranda, musiqi gec?l?ri v? teatr t?qdimatlari hazirlamaqla baslayir. Maqomayev uzun m?dd?t pedaqoq- musiqi?i kimi L?nk?randa isl?yir. Onun bu s?h?rd? h?m musiqi, h?m ictimai, h?m m?d?ni-maarif m?s?l?l?ri il? olmasi yerli camaat t?r?find?n r?gb?tl? qarsilanir, ona olan h?rm?t g?nb?-g?n artir.

H?yat el? g?tirir ki, ?bd?l – M?sl?m 1911-ci ild? Tiflis M??lliml?r Institutunda t?cili imtahan verir v? ail?si il? birlikd? Bakiya g?lir. ?vv?lc? Az?rbaycan Musiqi Teatrinda orkestr solisti, sonralar is? onun dirijoru olur.

“Usaqliq ill?rind? biz s?xsi soy k?k?m?z? kifay?t q?d?r maraq gost?rmirik. M?n, balaca – M?sl?m Maqomayev? lazim idi ki, usaq olark?n b?y?k ?bd?l-M?sl?m?n h?yati haqqinda onu taniyanlardan v? onunla bir yerd? olanlardan daha m?f?ss?l mimimatlar al. Getdikc? usaqliq v? g?nclik ill?rind? buraxdigim bosluqlari doldurmaga basladim. Taninmis babamin h?yat v? yaradiciligi m?nim ???n x?susi maraq k?sb edirdi. Onun arxivin? baxdim, m?ktublarini oxudum, ?n ?sasi is?, babamin musiqil?rin? qulaq asdim. Heyif ki, m?n onun h?yati haqqinda yalniz dolayisi danisa bilir?m, amma ?ox inamla dey? bil?r?m ki, m?nim babam b?y?k b?st?kar v? dirijor olubdu. M?n, m?tl?q onun yolunu davam etdirm?liy?m. H?m b?st?kar, h?m dirijor, h?m d? piano?u olmaliyam. Bu ideyani qiyabi olaraq m?n? baglamaq ???n dogulanda m?n? onun adini qoyublar. Bel?likl?, m?n ?bd?l- M?sl?m?n tam h?quqlu adasi olmusam. H?min zaman m?nim eyniyasidlarim masin v? qalaydan d?z?ldil?n oyuncaqlarnan oynadigi bir halda, m?n babamin p?pitrini qarsima qoyub, ?lim? q?l?m g?t?r?b t?s?vv?r?md? canlandirdigim orkestr? r?hb?rlik edirdim”, -dey?r?k, – n?v? M?sl?m fikirl?rini b?l?sm?sd?.

Babasinin h?yat v? yaradiciligi M?sl?m Maqomayevi daima maraqlandirib. O, babasindan qalan arxiv materiallarini diqq?tl? ?yr?nib, dogma v? yaxinlarinin babasi il? bagli danisiqlarina qulaq asib, aldigi m?lumatlari toplayaraq sintez edib v? babasinin m?mk?n olan obrazini t?s?vv?r?nd? v? t?x?yy?l?nd? canlndirmaga, formlasdirmga ?alisib v? bir sual ?trafinda h?mis? ill?ziya qurmaga s?y g?st?ribdi. N?hay?t ki, m?g?nni, qism?n d? olsa “m?nim babam nec? olubdu?” sualina cavab tapa bilmisdi.

“Dogmalarimin dedikl?rind?n bildim ki, babam olduqca s?xav?tli, ?lia?iq, ?dal?tli, h?m?inin, insanlara m?t?madi k?m?k etm?yi bacaran bir insan olubdu. ?zeyir Hacib?ylinin Peterburqdan babama ?nvanlandigi bir m?ktub indiy? kimi bizim ail? arxivind? qorunub saxlanibdi. H?min m?ktubda ?zeyir dostu ?bd?l-M?sl?m? g?st?rdiyi maddi k?m?kliy? g?r? t?s?kk?r?n? bildir?r?k yazirdi:

–M?nim imkanim var ki, sakitc? isl?riml? m?sgul olum. Bunun m?ntiqi n?tic?sidi ki, m?n konservatoriyaya daxil oldum. B?t?n bunlar ???n, g?st?rdiyin h?qiqi k?m?y? g?r? s?n? ?r?kd?n t?s?kk?r edir?m v? bunun ???n s?n? borcluyam. Bu arzumun yerin? yetm?si ???n s?n rahatligini, h?m?inin, saglamligini qurban verdin. G?r?s?n bacara bil?c?mmi, s?n? minn?tdarliq edim?”

Bu, m?ktub 1914-c? ild? yazilibdi. H?min zaman g?nc ?zeyir musiqi t?hsilini konservatoriyada davam etdirm?k ???n Peterburqa g?lmisdi. Hadis?l?ri bir q?d?r qabaqlayaraq dem?k olar ki, m?g?nni M?sl?m Maqomayev, sanki babasi b?st?kar ?bd?l-M?sl?m?n prototipi olmaq m?qs?dini qarsisina m?qs?d qoymus v? b?t?n h?yati boyu bu istiqam?td? h?r?k?t etm?y? ?st?nl?k vermisdi.

“Babam, h?m dostluq, h?m d?, ?r?kd?n s?mimi jest etm?yi bacaribdi. Bizd? ?ox az adam tapilar ki, “Koroglu” s?jetin? operanin yazilmasi ideyasinin eyni vaxtda, h?m Maqomayev?, h?m d? Hacib?yliy? g?lm?sini bilsin. N? vaxt ki, babam, bu bar?d? ?yr?nir, h?m?n opera ???n yazdigi partiturani cirib atir v? deyir:

?zeyir yaxsi yazar.

Buna r?gm?n babam, h?m d? xost?bi?tli insan olubdu: dostu ?zeyird?n f?rqli olaraq yaxsi kef ??km?yi xoslayibdi. N? vaxt ki, g?nah sahibi Z?lf?qar Hacib?yli “kef ??km?k ???n” o zaman ki, taksi-fayton il? babamin arxasinca g?lirdi, onlar qaygili sif?t g?st?rib n?n?mi aldatmaga ?alisirdilar, guya ki, teatrda musiqi il? bagli t?xir?salinmaz is var. Ancaq fayton, onlarin arxasinca ?l yell?y?n Baydag?l xanimin g?rm? ?hat?sind?n ?ixan kimi istiqam?tini d?yisirdi v? Baki aktyorlari, asiqlari, xan?nd?l?ri, musiqi?il?ri yigisan sevimli restorana s?mt g?t?r?rd?.

Deyil?nl?r? r?gm?n, babam h?min vaxt yaxsi qazanibdi. O, m?kt?bd? m??llim isl?yib, yaxsi pul alib, m?hz buna g?r? d? yalniz ?z? kef ??kmirdi, h?m d? dostlarinin yerin?, ?sas?n d?, restoranda masa arxasinda ?yl?s?n imkansiz musiqi?il?rin yerin? hesab verirdi. Yaxsi yeyib-i?dikd?n sonra restoranin sahibind?n tapan?ani g?t?r?b ke?mis Amerika barlarindaki kovboylar kimi bos butulkalarin bogazlarini nisan alirmis. Restoranin sahibi buna etiraz etmirdi, ??nki Maqomayev onun pulunu artiqlamasi il? ?d?yirdi. Buna g?r? d? o, M?sl?m b?y idi!”

Az?rbaycan ?d?biyyatina q?hr?manliq dastani kimi daxil olan B?st?kar, bu operani eyniadli dastan ?sasinda 1916-ci ild? yazmaga baslamis, ?s?r 1919-cu ild? s?hn?y? qoyulmusdu. Az?rbaycan Xalq C?mhuriyy?ti d?vr?nd? tamasaya qoyulan bu opera ?bd?l- M?sl?m yaradiciliginda ?n m?k?mm?l ?s?r hesab olunur. “Sah Ismayil” ?s?ri AXC d?vr?nd? ilk opera olmaqla b?rab?r, h?m d? h?min zaman Az?rbaycan pes?kar musiqisinin t?r?qisind? ?h?miyy?tli rol oynamis, onun ?n vacib n?qt?sini d?zg?n nisan vermisdi.

“Sah Ismayil” operasinin birinci redaksiyasinda mugamat improvizasiyalari ?zeyir Hacib?ylinin ilk operalarinda oldugu kimi ?sas yeri tuturdu. Soz yox ki, b?st?karin bu ?slubda opera yaratmasina ?sasli s?b?bl?r var idi. O zaman Az?rbaycan tamasa?ilarinin m?r?kk?b opera formalarini dinl?m?y? hazir olmadigini v? musiqili teatra yenic? c?lb olunan xalqin z?vq?n? yaxin olan musiqiy? m?raci?t etm?nin z?ruriliyini ?bd?l- M?sl?m n?z?rd? tutmaya bilm?zdi. Maqomayevin “Sah Ismayil” operasinin ?? redaksiyasi m?vcuddu. 1930-cu ild? ?bd?l- M?sl?m operanin ???nc? redaksiyasini yaradib. H?min redaksiyada musiqi materiali ?vv?ld?n sona q?d?r notla yazilmis s?kild? t?qdim olunur. Maqomayev klassik operanin b?t?n ?sas formalarindan -ariya, ansambl, ?oxs?sli xor, h?m?inin, Az?rbaycan musiqisinin incil?rind?n sayilan z?rb mugamlarindan “K?sm? sik?st?” v? “Qarabag sik?st?si”nd?n, ?mumiyy?tl?, milli musiqinin b?t?n janrlarindan m?har?tl? v? y?ks?k s?n?tkarliqla istifad? etmisdi…” (one)

?bd?l-M?sl?m Maqomayevin tarixi s?xsiyy?t olan Sah Ismayil haqqinda bu c?r m?k?mm?l bir ?s?r yaratmasinin k?k?nd?, b?st?karin musiqi n?z?riyy?sini yaxsi bilm?si, Az?rbaycan musiqisin? d?rind?n b?l?d olmasi, h?m?inin, bir musiqi?i-dirijor kimi yetism?si m?sb?t t?sirini g?st?rmisdi. Bu is?, ?z n?vb?sind? obrazlar arasinda m?hk?m rabit? qurmaga imkan yaradan ?sas ?lam?t kimi q?bul oluna bil?r.

“Operanin ?sas ideyasi il? ?laq?dar olaraq, ?s?rin magistral dramaturji x?tti bilavasit? Sah Ismayil obrazi il? six baglidi. Sah Ismayil obrazinin t?svirind? b?st?kar iki ?suldan m?har?tl? istifad? edir: II, III v? V p?rd?l?rd? o, improvizasiya ?suluna m?raci?t edir. I p?rd?d? is? Sah Ismayilin atasina olan ehtiram v? m?h?bb?ti, m?hz opera musiqisin? s?ciyy?vi olan ariya janrinda b?st?l?misdi. H?min ariyada, ?bd?l- M?sl?m z?vql? s?st?r ladindan istifad? edir. ?z?m?tli uvert?ranin ardinca g?l?n v? insanlari bilavasit? Aslan sahin g?rgin h?y?canina c?lb ed?n operanin ?vv?lind? s?sl?n?n sahin ariyasi old vuqca di. Sahin ?r?yind? olan ?l?m qorxusu musiqid? hiss v? h?y?canla t?c?ss?m edilir. ?s?rin dig?r obrazlari da, ifad?li musiqi materiallari il? xaraktreriz? olunubdu. G?lzarin s?mimi lirik obrazi, “D?y?s?? qadin” ?r?bz?nginin c?sar?tli, igid simasi tam dolgunlugu il? burda ?ksini tapibdi”.

?bd?l-M?sl?m yaradiciliginda Az?rbaycana, dogma v?t?n?, Az?rbaycan xalqina olan b?y?k v? s?mimi m?h?bb?t, sevgi b?st?kari b?t?n yaradiciligi boyu izl?mis v? yeni ?s?rl?r yaratmaga s?vq etmisdi. Bu, Q?bild?n olan ?s?rl?r b?st?kar t?r?find?n, ?sas?n, XX ?srin 15-ci ill?rinin ?vv?ll?rind?, onun ?mr?n?n son g?nl?rin? q?d?r olan zaman k?siyi ?rzind? b?st?l?nmisdi.

B?st?karin nota aldigi “Sah Ismayil” v? “N?rgiz” operalari, musiqili komediya janrinda ?rs?y? g?tirdiyi “Xoruz b?y” operettasi, opera – balet formasinda yazdigi “D?li Muxtar” ?s?rl?ri (1936) Az?rbaycanda ilk instrumental simfonik ?s?rl?r hesab olunur. “Ceyran”, “Az?rbaycan ??ll?rind?”, “Azad olunmus az?rbaycanli qizinin r?qsi”, “D?rvis”, “S?lal?” rapsodiyalari, “RV-8” marsi, “Sur t?snifi”, “Yaz”, “Neft”, “May”, Tarla, G?z?lim, Durna

B?st?karin ?rs?y? g?tirdiyi "N?rgiz" (1935) operasi ?bd?l- M?sl?m yaradiciliginin zirv?si hesab olunur. Bununla bagli b?st?kar gund?liyind? yazirdi:

“Isim? ?n ?ox ilham ver?n, ?s?rd? t?svir olunan hadis?l?rin m?n? ?ziz v? dogma olmasi idi. M?n bu m?vzunu q?lb?n sevdim, h?rt?r?fli d?s?nd?m. Dramatik c?h?td?n lazimi s?kil? saldim. Q?dim ?fsan? v? nagillardan uzaqlasib ?z?m g?rd?y?m, sahidi oldugum, h?yatla t?mas etdiyim g?nl?ri d?s?nd?kc? ruhlanir, yaradicili.”

?bd?l-M?sl?m?n g?nd?liyind? “N?rgiz” operasi il? bagli asagidaki m?lumatlari ?ld? etm?k m?mk?nd?. Gund?likd? yazilir:

“ M.Bagirov , H?s?n kisi, B. Mustafayev, B?d?l, H.H?seynov , Molla M?t?llim, ?.Z?lalov , ?zeyir Hacib?yli bu operaya y?ks?k qiym?t verdil?r. M?vzusunu xalq k?tl?l?rinin ?syan h?r?katindan g?t?r?n “N?rgiz” operasi inqilabi m?zmunda yazilan ilk Az?rbaycan operasi… olmaqla b?rab?r, ilk d?f? opera s?hn?sind? m?asir h?yatimizin q?hr?man obrazlarini yaratdi”.

“N?rgiz” operasi haqqinda yalniz Az?rbaycan musiqis?naslari fikir s?yl?m?misdil?r. Bu, opera basqa respublikalarin m?shur v? taninmis teatr xadiml?ri t?r?find?n d? y?ks?k qiym?tl?ndirilmisdi. Bel? s?xsl?rd?n biri gork?mli sovet musiqis?nasi, alim S.I.Koryev idi. O, yazirdi:

"N?rgiz" realistik sovet operasidir. Ideyaca ?ox z?ngin, b?dii fikir etibari il? d?rindi. “N?rgiz” operasi bizim m?asir h?yatdan g?t?r?l?n v? sovet inqilabi-q?hr?manliq m?vzusunu ?ks etdir?n, ideya v? b?dii s?viyy?si y?ks?k olan s?hn? ?s?rl?rind?n birincisi olaraq sovet musiqili teatr tarixin? daxil olacaqdi”.

?bd?l-M?sl?m Maqomayevin yaradiciligini v? h?yatini paralel n?z?rd?n ke?irm?k v? ?yr?nm?k ?mumi informasiyani daha da genisl?ndir? bil?r. B?st?kar “N?rgiz” operasini yazdiqdan iki il sonra d?nyasini d?yismisdi. Hamiya yaxsi m?lum idi ki, bu, opera Az?rbaycanda sovet hakimiyy?tinin qurulmasina h?sr olunubdu. B?st?kar-dirijorun aldigi ?ox sayli m?kafat, t?s?kk?r v? t?ltifl?r, h?m?inin, f?xri ad, m?hz bu opera il? birbasa baglidi. Xalq arasinda g?z?n qeyri-r?smi s?hb?tl?r? g?r? b?st?kar repressiya qurbani olub v? sovet hakimiyy?ti t?r?find?n g?ll?l?nibdi. Ancaq onun F?xri Xiyabanda d?fn olunmasi, h?m?inin, ?vladlarinin Kommunist Partiyasinin ?zv? olmalari, C?mal?ddinin y?ks?k d?vl?t v?zif?l?rind? uzun ill?r ?alismasi, M?h?mm?din II D?nya m?harib?sind? q?hr?mancasina h?lak olmasi biz? deyil?nl?rin yalan, dedi – qodu olmasini s?yl?m?y? imkan verir. "N?rgiz" operasi 1938 H?min operanin librettosunu tarixi romanlarin g?rk?mli n?may?nd?si M?mm?d S?id Ordubadi yazmisdi. Operanin yeni redaksiyasinin m??llifi is? taninmis sovet b?st?kari Reynqold Qliyer, qurulus?u rejissoru S. Dadasov, r?ssamlari NA Mustafayev v? I. Axundov, dirijoru A?rbaycan ictimaiyy?tin? yaxsi tanis olan maestro Niyazi, N?rgiz rolunun ifa?isi is? g?rk?mli opera m?g?nnisi S?vk?t M?mm?dova olmusdu.

B?st?karliq f?aliyy?tind? ?ox aktiv olan ?bd?l-M?sl?m, h?m?inin, b?y?k h?v?sl? ictimai isl?rl? d? m?sgul olmusdu. Eyni zamanda o, “Maarif Komissarligi”nda s?b? m?diri v?zif?sind? isl?mis v? “Musiqili Teatr”in b?dii r?hb?ri kimi ?alisimisdi. 1929-cu ild? b?st?kar-dirijor Az?rbaycan radio m?rk?zinin musiqi r?hb?ri kimi yeni yaradiciliq isin? baslamisdi. Onun m?shur “Radio marsi” h?min ill?rd? yazilib v? bu g?n? q?d?r ?z mahiyy?tini itirm?yibdi. N?hay?t ki, 1935-ci ild? b?st?kara Az?rbaycan SSR- nin “?m?kdar inc?s?n?t xadimi” f?xri adi verilir. Uzun ill?rdi Az?rbaycan Filarmoniyasi Maqomayevin adini dasiyir.

Onun haqqinda y?ks?k fikir s?yl?y?n Ulu ?nd?r Heyd?r ?liyev demisdi: “B?s?r tarixind? el? s?xsiyy?tl?r var ki, onlar t?k ?zl?ri ???n yox, b?t?n xalqin, b?lk? d? b?t?n b?s?riyy?tin xosb?xtliyi namin? h?yata g?lirl?r. Bu c?r insanlar xalqa, n?inki, sagliginda, h?tta, ?l?m?nd?n sonra da xeyir g?tirirl?r. ?bd?l- M?sl?m Maqomayev h?qiqi, ?sl realist xalq b?st?kari, Az?rbaycan musiqi inc?s?n?ti yolunda duran v? b?t?n s?dl?ri amansizcasina vurub dagidan c?sar?tli novator idi”.

?bd?l-M?sl?m Maqomayevin h?yat yoldasi, n?v? M?sl?m?n n?n?si Baydag?l xanimin s?yl?diyin? g?r? onlar payiz f?silind? K?r qiraginda istirah?t ed?rk?n o, (y?ni, Baydag?l xanim: -C.P.) bird?n ?aya yixilir. Onu xilas etm?k ???n ?bd?l-M?sl?m suya atilir v? h?yat yoldasini xilas edir. Havanin v? suyun soyuq olmasi ?rinin s?hh?tin? m?nfi t?sir gost?rir v? o, b?rk x?st?l?nir. ?ox ke?mir ki, h?min zaman m?alic?si m?mk?n olmayan v?r?m x?st?liyind?n d?nyasini d?yisir.

C?mal?ddin ?bd?l- M?sl?m oglu Maqomayev (1910-1977)

(Muslum Maqomayevin ?misi)

C?mal?ddin Maqomayevin evi ki?ik M?sl?m ???n h?mis? dogma v? isti olmusdu. Ki?ik yaslarindan ?misinin himay?sind? yasayan, burda t?lim-t?rbiy? alan, burdan d?nyaya p?rvazlanan M?sl?m ???n bu ev m?q?dd?s bir ocaq, rahat v? isti besik rolunu oynamisdi, -des?m, -m?nc?, yanilmaram. N?n?si Baydag?l xanim, ?misi C?mal?ddin v? ?misinin h?yat yoldasi polyak ?silli Mariya Ivanovna daima bu balaca oglanin qaygisina qalmis, onun b?t?n siltaqliqlarina, t?rsliyin? tab g?tirmisdil?r.

Atasini ki?ik yaslarinda olark?n m?harib?d? itir?n v? m?vcud durumdan asili olaraq anasindan ayri d?s?n M?sl?m? C?mal?ddin v? onun h?yat yoldasi Mariya Ivanovna, h?m valideyin, h?m ata-ana, h?m d? qohum, t?rbiy??i, ?mumiyy?tl?, ?n yaxin v? dogma insanlar olmusdular. Ancaq b?t?n bunlar h?l? h?r sey dem?k deyildi. C?mal?ddin bir ?mi kimi , h?m d? M?sl?m? sevm?yi bacarirdi. Onun M?sl?m? olan sonsuz sevgisinin h?ddi-h?dudu yox idi.

M?sl?m bu bar?d? ?z xatir?l?rind? yazirdi: “ Atamin dogma qardasi C?mal?ddin Maqomayev v? h?yat yoldasi Mariya xala m?nim ???n h?qiqi valideyin oldular”.

M?sl?m onlar haqqinda daima yaxsi danisardi, yeri g?ldikc? onlarin z?hm?tini, qaygisini dil? g?tir?r?k y?ks?k d?y?rl?ndir?rdi. “M?nim unudulmaz Mariya Ivanovnam! He? bir g?z?st? yol verm?y?n, m?tin, c?sar?tli, dayanaqli xasiyy?t? v? diplomatik f?ras?t? malik olan Mura xalam. O, ?ox yaxsi bilirdi ki, h?yatda n?yi etm?k olar, n?yi yox. H?dd?n ?ox kitab oxuyan bu qadin bizim ail? m?d?niyy?tinin m?s?li hesab olunurdu! ?g?r o, ?z?n?n sevimli kitabini oxumurdusa, onda m?tl?q radioya qulaq asirdi. H?min vaxt bizim evd? o zaman ???n az t?sad?f olunan “Mir” adli g?cl? radioq?buledici var idi”.

C?mal?ddin qardasi ogluna qarsi n? q?d?r inc?, mehriban, istiqanli olsa da, bir o q?d?r ciddi, t?l?bkar t?siri bagislayirdi. ??nki M?sl?m?n g?l?c?yi, h?yatda qazanacagi h?r hansi bir ugur v? tutacagi m?vqe bir basa onun ver?c?yi t?lim-t?rbiy?d?n asili idi. O, atasinin adini dasiyan qardasi oglu M?sl?m?n timsalinda g?l?c?yin yeni b?st?karini, yeni dirijorunu, yeni piano?usunu, musiqi?isini g?r?rd?. M?hz, bu n?qteyi-n?z?rd?n C?mal?ddinin q?lbind? iki d?nya: inc?-mehribanliq v? ciddi-t?l?bkarliq yer alirdi.

C?mal?ddin ixtisasca m?h?ndis oldugu ???n d?qiq elml?r? daha ??x meyilli v? bagli idi. Lakin b?t?n bunlarla yanasi musiqiy?, inc?s?n?t? bagliliq maqomayevl?r ail?sind? prioritet yer tuturdu, ola bilsin bu, k?kd?n, n?sild?n g?lirdi. O, x?susi musiqi t?hsili almasa da atasindan yadigar qalan royalda kifay?t q?d?r yaxsi ifa etm?yi bacarirdi.

Biz bunlarla M?sl?m?n xatir?l?r d?ft?rini v?r?ql?y?rk?n tanis oluruq. O, yazirdi: “?mim royalin s?si b?rk ?ixsin dey? pedali sixmagi ?ox xoslayirdi. Amma m?n? sakit v? hissiyyat il? ifa etm?yi m?sl?h?t g?r?rd?”.

Bu, maqomayevl?r n?silin? m?nsub olan bir x?susiyy?t idi. Ail?nin h?r bir ?zv?, h?r hansisa bir musiqi al?tind? m?tl?q ifa etm?yi v? ya mahni oxumagi, h?m?inin, r?qs etm?yi, r?sm ??km?yi, ?mumiyy?tl?, inc?s?n?tin m??yy?n bir sah?sini t?hsil almadan kifay?t q?d?r yaxsi ?yr?nm?yi xoslayirdi. M?n bunlari maqomayevl?r ail?sinin ?zv?l?ri il? qiyabi tanis olark?n g?r?r?m. Bu, baximdan C?mal?ddin istisna t?skil etmirdi. O, h?m?inin, g?z?l r?sml?r ??km?k qabiliyy?tin? malik idi. Bunu dil? g?tir?n Muslum yazirdi:

“S?n dem? ?mim r?sm ??km?yi bacarirmis, ancaq m?n he? vaxt bunu g?rm?misdim. Yadima g?lir ki, bir d?f? masanin arxasinda ?yl?sib Raxmaninovun portretini meydana g?tirm?k ist?yirdim. Bird?n ?s?bil?sdim, ??nki portret alinmirdi, az qaldi ki, onu cirim. Bird?n qapi a?ildi v? ?mim i??ri daxil oldu. O, qonsu otaqda isl?yirdi. Otagimda olan sakitlik onu maraqlandirir v? o, bu m?qs?dl? m?nim otagima daxil olur v? h?m?n deyir:

–N? ?ziyy?t ??kirs?n? Q?l?mi gotur. Bax, s?nin Raxmaninovunun gozl?ri lazim olan istiqam?t? baxmir.