скачать книгу бесплатно
?imk?nd vilay?t Rus Dram Teatri sonralar “C?nubi Qazaxistan Vilay?t Rus Dram Teatri” kimi f?aliyy?t g?st?rm?y? baslamisdi. Lakin h?min zaman ?ox az adama m?lum idi ki, bu teatrin s?hn?sind? m?shur M?slim Maqomayevin anasi Ays?t xanim Xanjalova-Maqomayeva f?aliyy?t g?st?rir.
Teatrin 80-illik yubileyi ?r?f?sind? Qazaxistanin taninmis q?zetl?rind?n hesab olunan “Komsomolskaya Pravda” il? teatrin bir qrup ?m?kdasi g?r?s?r v? xatir?l?rini b?l?s?rl?r. ?imk?nd teatrina Ays?t xanim Xanjalova -Maqomayeva iki d?f? g?lmisdi. Onun birinci g?lisi XX ?srin 60-ci ill?rinin sonuna, ikinci g?lisi is? h?min ?srin 80-ci ill?rin? t?sad?f etmisdi. t??ss?fl?r olsun ki Yalniz h?min zamani ?ks etdir?n, xatirladan b?zi fraqment, afisa v? fotos?kill?rd?n basqa…
M?lum olur ki, h?min ill?rd? Ays?t xanim “Qara qizilg?l” tamasasinda b?y?k m?v?ff?qiyy?tl? ?ixis etmisdi. Onu dem?k olar ki, “Qara qizilg?l” ?s?ri XX ?srin 60-80-ci ill?rind? ?imk?nd teatrinin repertuarinda daima olmusdu. Ays?t xanim “Qara qizilg?l” tamasasinin bas q?hr?mani – Bibinin ilk ifa?isi kimi teatrin tarixin? d?sm?sd?. H?m?inin, teatrin arxivind?, h?min tamasanin 1968-1969-cu ill?r m?vs?m?n? xatirladan proqrami bu g?n? q?d?r qorunub saxlanilir. Proqramda onun soyadi Xanjalova AA kimi g?st?rilir. Ifa?i aktyor olaraq Ays?t xanim s?hn?d? h?mis? bu, familiya il? ?ixis etmisdi. Bir m?lumata g?r? bu, onun qizliq familiyasi, basqa bir m?lumata g?r? is? s?hn? t?x?ll?s? olmusdu. M?n yuxarida qeyd etdim ki, Xanjalova familiyasi Ays?t xanimin anasinin fam-iliyasidi, ona ana babasindan ke?ibdi. Dem?k, bu h?qiq?t?n onun qizliq soyadidi !
Materiallara istinad etdikd? daha bir v?ziyy?tl? tanis oluram. Bel?ki, Ays?t xanim Maqomayeva- Xanjalova 1960-1980-ci ill?rd? “Armudcuq” pyesind? h?dd?n artiq ?z?m?tli v? t?mt?raqli g?r?n?bd?. Bunu h?min d?vr?n q?zet m?qal?l?rind? olan d?lil v? faktlar s?but edir.
“Armud?uk” tamasasini canli izl?y?n v? ?lli ild?n artiq s?h?rin m?d?niyy?t al?mind? ?alisan, s?h?rin m?siqi m?kt?binin m??llimi Simkent Izoldu Belov xatir?l?rind? Ays?t xanimla bagli fikirl?rini b?l?s?rk?n yazmisdi:
“ Armudcuq ” pyesini Ays?t Maqomayeva- Xanjalovaya g?r? s?hn?y? qoyurdular. O, bu ?s?ri ?ox s?mimi v? ?r?kd?n oynayirdi. M?n, indiy? kimi bu ?s?ri b?y?k t??ss?ratlarla xatirlayiram. Onun ag k?yn?kli, uzun qara sa?li obrazi foto s?kil kimi yaddasima m?h?rl?nibdi. H?tta, tamasa?ilar kecidl?rd? dayanirdilar. O, ?ox g?z?l, inc?, q?s?ng bir qadin idi v? ?ox yaxsi oxuyurdu. ?mumiyy?tl?, onun teatrda v? s?h?rd? peyda olmasi, g?r?nm?si, sanki, bir partlayisa s?b?b olurdu.”
Dram Teatrina ikinci d?f? qayitmasi ?m?kdaslarin yaddasinda daha ?ox qalibdi. Ancaq bu, he? d? o dem?k deyil ki, r?smi s?n?dl?r v? ya materiallar tamamil? yoxdu . ?ksin?, bunlar Ays?t xanim ?hm?d qizinin XX ?srin 60-ci ill?ri il? bagli m?vcud olan faktlarindan xeyli ?oxdu. M?s?l?n: teatrin arxivind? 9 noyabr 1980-ci il tarixind? Ays?t xanimin is? q?bul olunmasi haqqinda yazdigi ?riz?, bir ne?? r?smi fotos?kil, aktrisa kimi teatra is? g?t?r?lm?si v? tamasada hansi rolu ifa ed?c?yi bar?d? direktor Sveyserin ?mri v? bir ?ox basqa s?n?dl?r qorunub saxlanibdi. B?t?n bu s?n?dl?rd?, Ays?t xanim Maqomayeva familiyasi il? t?qdim olunubdu.
“1978-ci ild? m?n ?imk?nd teatrina isl?m?y? g?ldim. Burda ?yr?ndim ki, M?sl?m Maqomayevin anasi teatrda isl?yir. Bu, x?b?rd?n sevinc v? f?r?h hissi ke?irdim! M?n M?sl?m?n mahnilarini h?ddind?n artiq ?ox sevirdim. O, bizim n?sil n?may?nd?l?rinin qibl?gahi, p?r?stisgahi, b?t yeri, ?fsan?si idi. S?xs?n m?nim ???n onun anasi da ?fsan? hesab olunurdu. Buna bah?m Ays?t ?hm?d qizi il? tanis oldum v? ona M?sl?m? valeh v? heyran oldugumu bildirdim…”, -dey?r?k, -teatrin aktrisalarindan biri, Larisa Ivanovna Sapovalova xatirlayirdi.
Kinoya getm?yi, m?tali? etm?yi, t?miz havada g?zm?yi, h?ms?hb?t olmagi xoslayan Ays?t xanim dahiyan? fikirl?r s?yl?m?k, ?z?n? y?ks?k tutmaq, bir s?zl? , basqalarina yuxaridan asagi baxmaq v? s. bu kimi neqativ x?susiyy?tl?rd?n ?ox uzaq olan bir insan olmaqla b?rab?r, h?m d? ?ox t?mizkar, s?liq?li, ?sl zad?gan qrupuna m?nsub olan bir xanim olubdu.
Ays?t xanimin r?fiq?l?ri Valentina Osipovna v? Larisa Ivanovna deyirdil?r: “Ays?t xanim ?ox istedadli bir insan idi. O, dem?k olar ki, b?t?n musiqi al?tl?rind?: qarmon, gitara, bayan, dombre v? akkordeonda ifa etm?yi bacarirdi. Olduqca g?z?l improvizasiya qabiliyy?tin?, valehedici, h?m d?, h?r hansi bir aksent olmadan m?xt?lif xalqlarin mahnilarini oxumaq istedadina malik idi. Teatrin sabiq ?m?kdaslari bel? hesab edirdil?r ki, oxumaq bacarigi M?sl? m? anasindan ke?ibdi.”
Ays?t xanimin r?fiq?l?rinin dedikl?rind? bir h?qiq?t, bi realliq var idi. Bel?ki, C?nubi Qazagistan, ?imkend Rus Dram Teatrinin b?dii r?hb?rl?rind?n biri Iqor Verbitiski Ays?t xanimla bagli xatir?l?rini b?l?s?rk?n demisdi:
“M?n? m?y?ss?r oldu ki, bir ne?? tamasada Ays?t ?hm?d qizi il? t?r?f m?qabili kimi ?ixis etdim. Birinci d?f? bu, 1980-ci ild? bas tutdu. Onda m?nim 17 yasim var idi, teatra yenic? g?lmisdim. Tamasaya ?fsan?vi “Qara qizilg?l” qoyulurdu. Bel? oldu ki, (tamasada: -C.P.) Bibinin oglu Nadir rolunu oynayan aktyor Dask?nd? sesiyaya getdi. Onun yerin? m?ni qosdular. M?nim rolum qisa, amma h?yatimda birinci epizod idi. Onda ilk d?f? onunla (Ays?t xanimla: -C.P.) s?hn?d? ?nsiyy?t qurmaq m?n? m?y?ss?r oldu. H?min vaxt M?sl?m b?t?n ittifaqda s?hr?t qazanmisdi, onu tanimayan tapilmazdi. Kuluarlarda v? s?hn? arxasinda hami bir-birinin qulagina sakitc? pi?ildayirdi:
Ays?t Maqomayeva!”
Artiq ne??nci teatr ?m?kdasidi ki, Ays?t xanim haqqinda, onun istedadi v? yaratdigi obrazlar haqqinda ?r?k dolusu danisir v? xos s?zl?r deyir. Ancaq ?ox t??ss?fl?r olsun ki, dramatik rollarin mahir ifa?isi h?yatin ona b?xs etdiyi h?qiqi “Ana” obrazini oynaya bilm?di, daha dogrusu, onun ?hd?sind?n g?l? bilm?.
H?min ill?rd? M?sl?m Maqomayevi, n?inki ke?mis SSRI-d?, h?tta, b?t?n d?nyada taniyirdilar. Bu c?r, ecazkar bariton s?s? malik m?g?nnini tanimamagin ?z? bir q?bah?t hesab olunurdu. Lakin ana v? ogul arasinda olan anlasilmazliq, soyuq m?nasb?t tamasa?i auditoriyasi ???n ?lav? s?z-s?hb?t, dedi-qodu yaradirdi. Ays?t xanimin r?fiq?l?rinin, t?r?f m?qabill?rinin, h?m?inin, ?z?n?n dedikl?rin? istinad ed?r?k ?ox m?k?mm?l bir aktyor -qadin sur?ti yaratmaq olar. Ancaq ana il? M?sl?m arasindaki rabit? m?t??ssir faci?vi tell?rl? bagli idi. M?hz, bu baximdan Ays?t xanim, onun teatr yoldaslari bu adi (M?sl?m : -C.P.) bir o q?d?r hallandirmaga ?alismirdilar. Ancaq dig?r bir t?r?fd?n b?d dill?rin sahibl?ri s?zg?zdir?n, qeyb?t?il ?m?ll?rind?n, s?zs?z ki, geri qalmirdilar. ?lb?tt?, insanlari daima bir sual olduqca ?ox maraqlandirirdi. N? ???n M?sl?m Maqomayev Moskvada, onun anasi Ays?t xanim vilay?tin bas s?h?rind?, biri-birind?n ayri yasayirlar? Lakin he? kim c?r?t edib bu sualla Ays?t xanima m?raci?t ed? bilmirdi, h?tta, onun yaxin r?fiq?l?ri v? is yoldaslari, bel?… Basqa bir t?r?fd?n is?, Ays?t xanim bu c?r s?hb?tl?rin ayaq a?masi ???n imkan vermirdi v? m?nbit s?rait yaratmirdi. Baxmayaraq o, ?ox sad, g?l?r?z, mehriban, ?nsiyy?t?il qadin idi. Burda, ?n vacib amil ondan ibar?t idi ki, Ays?t xanim he? vaxt kimins? onun s?xsi isin? qarismasina imkan yaratmirdi. B?t?n k?n?l sindiran, ?r?k sixan h?yat motivl?rin? bah?m Ays?t xanim Maqomayeva insanlara m?nasib?td? mehriban, istiqanli, dogma olaraq qalirdi.
“Ays?t ?hm?d qizi “Qara qizilg?l” tamasasinda, s?s?n h?qiqi m?nasinda, ana obrazini t?svir etm?yi yaxsi bacarirdi. M?n ilk d?f? s?hn?y? ?ixanda t?svis i?ind? idim. Ays?t ?hm?d qizi m?n? qaygi il? yanasdi, k?m?k etdi. Tamasanin gedisi zamani o, m?ni ?p?r v? qucaqlayir, m?niml? aglayirdi. H?m?inin, bir ana kimi m?ni sakitl?sdirir v? yenic? f?aliyy?t? baslayan aktyoru hiss edir, ana m?nasib?ti v? qaygisi g?st?rirdi.”
M?sl?m q?l?m? aldigi “Melodiya, m?nim m?h?bb?timdi” adli memuar monoqrafiyada anasi il? bagli m?qamlara ?ox ehtiyatla toxunurdu. H?tta, b?z?n hiss olunurdu ki, m?g?nni anasini m?dafi? edir, ona haqq qazandirmaga ?alisir. Bu, t?bii q?bul olunmalidi , ??nki Ays?t xanim onun anasi idi. Ogulun anaya bu c?r, m?nasib?t s?rgil?m?sinin b?n?vr?sind? daxili duygular, ruhi bagliliq, k?kd?n g?l?n impuluslar, ?n ?sasi is? irsi ?lam?tl?ri yrhili.
“M?harib?d?n sonraki v?ziyy?t el? g?tirdi ki, anam ikinci d?f? ail? qurmali oldu. Bununla bagli m?n onu gunahlandira bilm?r?m. O, dram aktirisasi idi, daima Rusiyanin s?h?rl?rind? k???ri h?yat t?rzi ke?irirdi, he? vaxt uzun m?dd?t bir teatrda f?aliyy?t g?st?rmirdi”, -dey?r?k, -M?sl?m xatir?l?r kitabinda yazirdi.
N?yin nec? bas verm?sind?n asili olmayaraq uzun ayriliqdan sonra ana v? ogul yenid?n bir-birin? qovusurlar. Onlarin sonradan nec? barismasi haqqinda Ays?t xanimin ?imk?ndli r?fiq?l?ri x?b?rsiz idil?r. Lakin Ays?t xanim oglunun v? g?lininin nec? yasamasi, onu nec? qarsilamasi v? onun g?lisi m?nasib?ti il? n? c?r s?fr? a?malari, ona nec? h?diyy?l?r rim v?s. haqqinda b?y?k q?rurla, raziliqla danisirdi. Tamara Sinyavskaya t?r?find?n ona h?diyy? olunan paltari yeri g?lmisk?n
“O, (Ays?t xanim: -C.P.) h?r il Yeni ili, ?sas?n d?, “Mavi isigi” b?y?k s?birsizlikl? g?zl?yirdi. O, g?zl?yirdi ki, n? vaxt oglu (M?sl?m : -C.P.) oxuyacaq. Hami artiq yatirdi, amma o, s?h?r saat 4-? kimi otururdu v? xahis edirdi ki, taksi ?agirmayaq. G?zl?yirdi… N? vaxt M?sl?m oxuyacaq?! Son d?qiq?y? kimi gozl?yirdi! O, elan olunduqdan sonra Ays?t xanim donub qalirdi. Onun ekranda g?r?nm?sind?n sonra ana g?z yaslarini saxlaya bilmirdi. O, oxuyurdu, ana is? g?z yaslarina q?rq olurdu.”
Tale Ays?t xanimi 1971-ci ild? Murmansk s?h?rin?, vilay?t dram teatrina g?tirib ?ixarir. H?min vaxt bu teatra rejissor Vasiliy Kiselyov r?hb?rlik edirdi. Ays?t xanimin Murmansk Dram Teatrinda f?aliyy?ti ?ox uzun olmur. O, 1978-ci ild? teatr f?aliyy?tini bird?f?lik dayandirir. Onun y?ks?k istedadi, insanp?rv?rliyi, sad?liyi, qabiliyy?ti v? basqa m?sb?t keyfiyy?tl?ri il? yaxindan tanis olan s?hn? yoldaslari Ays?t xanim haqqinda agiz dolusu danismagi xoslayirdilar.
Yura v? qizi Tanya uzun m?dd?t analarinin yaninda, Murmansk s?h?rind? yasamislar. Oglu Yura ?sl, k?kl? murmanskili idi. O, da anasi Ays?t xanim, qardasi M?sl?m kimi inc?s?n?t?, musiqiy?, s?hn?y? bagli, birs?zl?, musiqi?i idi. Yura Maqomayev Kolski adasinin m?xt?lif musiqi qruplarinda istirak etmisdi.
Ananin M?sl?m? olan m?h?bb?ti onu bir an bel? t?rk etmirdi. H?yatin g?r?nm?y?n v? g?r?n?n t?r?fl?ri he? zaman bir-birini tamamlamir, ?ksin?, bunlar arasinda m?t?madi olaraq bir ziddiyy?t, bir t?zad yasanir, h?km s?r?r. M?sl?m? olan ana hissiyyati Ays?t xanimi m?t??ssir formada, faci?vi s?kild? durmadan, daima izl?misdi, bir saniy? s?rb?st buraxmamisdi. Basqa bir t?r?fd?n is? Ays?t xanim M?sl?m?n anasi oldugunu n?mayis etdirm?kd?n h?mis? ??kinmisdi. O, yaxsi anlayirdi ki, bunu bil?n h?r k?s ist?r-ist?m?z ona oglu il? bagli m?xt?lif suallar ?nvanlaya bil?r. Bu, suallari cavablandirmaq is? g?r?nd?y? kimi bir o q?d?r d?, asan olmayacaqdi .
Ays?t xanim ikinci d?f? ail? h?yati qursa da, ilk h?yat yoldasi M?h?mm?din v? b?y?k oglu M?sl?m?n familiyasini: -Maqomayev soyadini ?mr?n?n sonunami dasdi. Onun ikinci ?rind?n olan oglu Yura s?hn?y? Maqomayev kimi g?lib v? bu g?n d? h?min familiyani yasadir. ?ld? etdiyim informasiyaya g?r? Yura Maqomayev 2012-ci ild? anasinin vaxtil? f?aliyy?t gost?rdiyi Murmansk Vilay?t D?vl?t Dram Teatrinda solo konsert proqrami il? ?ixis etmisdi…
Az?rbaycanla, Az?rbaycan xalqi il?, o c?ml?d?n bu m?q?dd?s torpaq il? bagli m?nasib?tl?rin? aydinliq g?tir?n Ays?t xanim h?mis? q?rurla dey?rdi:
“M?n v? oglum M?sl?m az?rbaycanliyiq v? bel? d? d?nyani t?rk ed?c?yik. Bunu d?f?l?rl? elan etmisik v? bir daha elan edirik: biz bir az?rbaycanli kimi bu torpaga, bu xalqa, onun s?mimi adamlarina h?mis? bor?luyuq!”
Ays?t xanim ?hm?d qizi Maqomayeva 2003-c? ild? Murmansk s?h?rind? bird?f?lik h?yata g?z yumdu v? orda da d?fn olundu. Bu, ail?nin d?fn olunduqlari ?razil?ri x?rit? ?z?rind? q?l?ml? birl?sdirs?k b?y?k bir ??bucaq almis olariq. Ata M?h?mm?d Polsanin Hoyne qardasliq, ana Ays?t xanim Rusiyanin Murmansk s?h?r q?biristanliqlarinda d?fn olunduqlari halda, onlarin ?vladlari M?sl?m ?ox sevdiyi dogma Az?rbaycanda, onun paytaxti m?ht?s?m v? q?dim Baki s?h?rind?, F?xri Xiyabanda, babasi ?bd?l- M?sl?m Maqomayevin v? ?misi C?mal?ddin Maqomayevin yaninda uyuyur. Allah h?r ???n? r?hm?t etsin! Amen!
Tamara Ilyini?na Sinyavskaya (1943)
(Muslum Maqomayevin h?yat yoldashi)
Ke?mis S SRI-nin v? Rusiya Federasiyasinin opera m?g?nnisi, metso – soprano s?sin g?rk?mli n?may?nd?l?rind?n biri, SSRI Xalq artisti (1982), 1964-c? ild?n “B?y?k teatr”in solisti, n?fuzlu Sofiya, Verve v? Moskva Beyn?lxalq vokal?ilar m?sabiq?l?rinin qalibi, P.I.?aykovski adina IV Beyn?lxalq m?sabiq?nin (1970) birinci m?kafat?isi Tamara Ilyini?na Sinyavskaya 6 iyul 1943-c? ild?, II D?nya m?harib?sinin, ?n qizgin ?aginda, Moskva s?h?rind? f?hl? ail?sind? anadan olmusdu.
H?l? ki?ik yaslarinda olark?n balaca Tamarada musiqiy?, mahniya, r?qs? b?y?k h?v?s oyanir. O, alti yasinda olark?n V. S . H?min zaman bu musiqi kollektivi Moskvanin Stopani k???sind? yerl?s?n pionerl?r evinin t?rkibind? f?aliyy?t gost?rirdi. Is el? g?tirir ki, ki?ik Tamaranin yasadigi ev ?razid?n ?ox da uzaqda olmur, Marxlevski k???sind? yerl?sir.
1953-c? ild? xor ansamblina g?l?n on yasli Tamara bir m?dd?t sonra Moskva Konservatoriyasinin n?zdind? yerl?s?n musiqi m?kt?binin n?gm? sinifin? q?bul olunur. Ail?ni t?kbasina saxlayan anasina maddi d?st?k olmaq m?qs?dil? balaca qizcigaz “Ki?ik teatr”da “qosucu” xora ke?m?li olur. H?min vaxt musiqi m?kt?bind? Tamaraya 28 rubl t?qa?d verirdil?r. Teatrda is? bu r?q?m bir balaca ?ox idi. Bu is?, h?min d?vrd? ail?y? b?y?k k?m?k v? yardim hesab olunurdu.
Tamara Ilyini?na h?yatin ona b?xs etdiyi istedad v? qabiliyy?tl? b?rab?r, h?m d? ?sl z?ka n?mayis etdirirdi. O, usaqliq d?vr?nd?n baslayaraq b?t?n musiqi m?rh?l?l?rini h?yat yoldasi El? bir mane? yox idi ki, Tamara xanimin qarsisini k?ssin. B?t?n sip?rl?ri amansizcasina vurub dagidan bu, inc? v? mehriban qizcigaz ??tinliyin n? oldugunu bilmirdi. O, h?m d? ?ox z?hm?tkes v? ?m?ksev?r bir insan x?susiyy?tin? malik idi.
Tamara Sinyavskaya m?sahib?l?rinin birind? etiraf etmisdi ki, m?r?kk?b tapsiriqlari xoslayirdi . Is el? g?tirir ki, tale onu b?t?n h?yati boyu bolluca sevindirir – h?r yeni opera partiyasi yeni zirv?nin f?th olunmasi il? yekunlasir. Onun vokal m?har?ti v? ustaligi b?t?n d?nya t?r?find?n y?ks?k qiym?tl?ndirilir. Bununla da, Tamara adini XX ?srin ikinci yarsinin musiqi tarixin?, musiqi salnam?sin? h?mis?lik yazdirir.
Yuxarida sadaladigim musiqi m?kt?bl?ri il? yanasi Tamara Ilyini?na Moskva D?vl?t Konservatoriyasinin n?zdind? f?aliyy?t g?st?r?n musiqi m?kt?bind? d?vr?n?n g?rk?mli, taninmis pedaqoqlarindan sayilan: L.M.Markova v? O.P.Pomerantsevadan , D?vl?t Teatr Inc?s?n?ti Institutunda is? musiqili komediya aktyoru fak?lt?si nd? m?shur DB Belyavskid?n d?rs alir.
M?kt?bi qurtardiqdan sonra 20 yasli g?nc qiz “B?y?k teatr”a g?lir v? t?cr?b? ke??nl?r qrupuna daxil olur. G?nc m?g?nninin s?si q?bul komissiyasinin ?zv?l?rini o q?d?r m?ftun edir ki, onlar, h?tta, konservatoriya t?hsili olmayan qizi teatra q?bul edirl?r. T?cr?b? ke??n g?nc qiz ?z z?hm?ti v? bacariqi il? s?but edir ki, n?y? qadirdi. Odur ki, bir ild?n sonra onu h?mis?lik olaraq teatrin ?sas qrupuna yazirlar.
Tamara xanimin ?z?n? s?but etm?sind?, p?xt?l?sm?sind? opera rejissoru v? musiqi m??llimi Boris Pokrovskinin b?y?k z?hm?ti v? rolu olur.
Bir d?f? “B?y?k teatr”in ?sas hey?ti Milana qastrol s?f?rin? gedir. “Yevgeni Onegin” operasinda Olqa partiyasini ifa etm?k g?nc m?g?nniy? h?val? olunur. Bu Tamara Sinyavskaya ???n ?sl sinaq, eyni zamanda O, bu imtahandan m?v?ff?qiyy?tl? ?ixir, partiyani ?la ifa edir.
1964-c? ild?n “B?y?k teatr”da soloist kimi f?aliyy?t? baslayan Tamara Ilyini?na 2003-c? il? kimi bu teatrda ?alisir. O, teatrin s?hn?sind? birinci d?f? C?zeppe Verdinin “Riqoletto” operasinda Paj obrazinda tamasa?ilarin qarsisina ?ixir. “Kisi” obrazi Tamara xanimda ?ox g?z?l alinir.
O, Aleksandr Borodinin “Knyaz Iqor” operasinda Kon?akova, Edvard Bendjamin Brittenin “Yay gec?sinin yuxusu”nda Oberon obrazlarini y?ks?k ustaliqla ifa edir.
“B?y?k teatr”in Fransaya, Yaponiyaya v? Kanadaya ugurlu s?f?rl?rind?n v? IV Beyn?lxalq m?sabiq?d? qalib olduqdan sonra xarici ?lk?l?r? d?v?t olunur. M?sabiq?d? j?rinin sovet ittifaqindan olan ?zv? Yelena Obraztsova, xarici ?lk?l?rd?n olan ?zv?l?r , o c?ml?d?n m?shur Mariya Kallas Tamaraya s?s verirl?r. N?tic?d?, birinci m?kafati iki yer? b?lm?k lazim g?lir. Tamara, h?m?inin, Mixayil Ivanovi? Qlinkanin Vanya (“Ivan Susannin") v? Ratmir (“Ruslan v? Lyudmila”), Modect Petrovic Mussorqskinin Marfa (“Xovansina”) v? Marina Mnisek (“Boris Qodunov"), Nicholas Rimskoqo-Korsaqovun Lyubava (“Sadko”) v? Lyubasa (“Carin g?lini”), Azucena (“Trubadur”) v? Ulrika (“Bal-ziyaf?t”), o c?ml?d?n Verdi, Karmen, J.Bize , h?m?inin, basqa m?shur b?st?karlarin operalarinda misilsiz obrazlar yaradir.
Bu ugurlu ?ixislardan sonra m?shur xarici impressariolardan Tamara xanimi Amerikaya qastrol s?f?rin? gond?rm?yi xahis edirl?r. Bu c?r hallar ???n DTK-nin ?z n?vb?t?i v? standart cavabi var idi: “M?g?nni repertuarin qoyulusu il? m?sguldu”.
Tamara xanim Sergey Prokofyevin “Oyun?u” operasinda Blansin partiyasini Sovet Ittifaqinda ilk d?f? yerin? yetirm?kl? SSRI opera al?mind?, bu obrazin ilk ifa?isi kimi adini ilkar?ninyx teatr.
Genis miqyasli repertuari, o c?ml?d?n h?r t?r?fli konsert poqramlari il? z?ngin olan O, h?m, ?lk? daxilind?, h?m d? xarici qastrol s?f?rl?rind? yorulmagin n? oldugunu hiss etm?d?n biri-birind?n r?ngar?ng opera v? xalq mahnilari il? ?ixislar ed?r?k tamasa?ilarin r?gb?tini qazanirdi. Moskva Konservatoriyasinin “B?y?k Zal”i, Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskv a Konsert Zali v? Amstredam s?h?rinin “Konsertqebau sarayi” m?g?nni xanimi s?r?kli alqislarla qarsilayir.
M?g?nninin repertuarinda z?man?sinin ?n ??tin, ?ox ?m?k t?l?b ed?n m?ht?s?m operalari: S.S.Prokofyevin , P.I.?aykovskinin , M.De Falyanin v? basqa b?st?karlarin opera, ariya v? romanslari, h?m?inin, orqanin m?sayi?ti il? q?dim s?n?tkarlarin ?s?rl?ri yer alirdi. Tamasa?i auditoriyasini c?lb ed?n m?qamlardan biri ondan ibar?t idi ki, Tamara xanim h?yat yoldasi M?sl?m Maqomayev il? bi rg? duet formasinda dinl?yicil?r? biri-birind?n g?z?l, ?srar?ngiz, t?krarolunmaz musiqi n?mr?l?ri b?xs edir v? onlarin k?nl?n?, sanki, ovsunlayirdilar. T.Sinyavskayanin taninmis musiqi?i E.F.Svetlanov , h?m?inin, bir ?ox basqa m?shur v? g?rk?mli dirijorlarla ?ixisi, o c?ml?d?n Rikkardo Sayi v? Valeriy Qerqiyevl? s?m?r?li ?m?kdasligi yaxsi n?tic?l?r verirdi.
H?yat el? g?tirir ki, M?sl?m Maqomayevl? tanisliqdan sonra Tamara Sinyavskaya Italiyanin Milan s?h?rin?, m?shur “La Skala” teatrina t?cr?b? ke?m?y? gedir. O, haricd? ?oxlu ?ixislar edir v? daha da p?xt?l?sir. Onun repertuarinda olan bir ?ox ?s?rl?r, m?s?l?n: Paris s?h?rind? Rimskoqo-Korsakovun “ Snequro?ka ” (“Qar g?lini”) ?s?rind? Lel , T?rkiy?d? C?zeppe Verdinin “Trubadur” v? “Bal-ziyaf?t” operalarinda m?vafiq olaraq Azucena v? Ulrika , h?m?inin, Almaniyada b?y?k m?v?ff?qiyy?tl? Rixard Vaqnerin “ Karmen ” ?s?rini m?k?mm?l oxuyur. O, Avstriyanin paytaxti Vena D?vl?t Opera teatrinda S.S.Prokofyevin “H?rb v? s?lh” operasinda Axrosimovanin partiyasinda istirak edir.
"La Skala" Bu, tanisliq Moskva s?h?rind? bir ne?? g?r?sl? yekunlasir v? m?s?l? m?h?bb?t m?c?ralarina q?d?r gedib ?atmir, romantika yasanmir. Ancaq qeyd etm?k lazimdi ki, Baki tanisligina kimi tale onlari bir ne?? d?f? yaradiciliq yollarinda, o c?ml?d?n m?xt?lif konsert meydan?alarinda ?z-?zmishm? g?. Lakin c?tl?k bu zaman k?siyin? q?d?r bir-biri il? kifay?t ed?c?k q?d?r yaxindan tanis deyildil?r. ?t?ri v? ya yaradiciliq tanisligi 3 oktyabr 1972-ci il? q?d?r davam edir. H?min zaman “B?y?k teatr”in bir qrup artisti Bakida ke?irilm?si n?z?rd? tutulan Rusiya m?d?niyy?ti v? inc?s?n?ti g?nl?rind? istirak etm?k ???n paytaxtimiza g?lirl?r. Yevgeni Nesterenko, Nina Fomina, Yevgeni Raykov, Kirill Kondrasin, h?m?inin, g?nc Tamara Sinyavskaya da yer alirdi.
“Az?rbaycanin g?rk?mli v? taninmis b?st?kari, M?sl?m?n babasinin adini dasiyan filarmoniyada bizi bir-birimiz? t?qdim etdil?r. ?g?r s?hv etmir?ms? bu, sair Robert Rojdestvenski v? onun h?yat yoldasi Alla xanim idi. O, m?n? ?lini uzatdi v? ?ox utancaq, k?t n?z?rl? baxaraq dedi:
M?sl?m!
Bu, m?n? g?lm?li g?ldi, birincisi ona g?r? ki, biz artiq tanis idik. Ikincisi, artiq onu taniyirdilar, sad?c? olaraq tanimirdilar, t?zim edirdil?r, salamlasirdilar v? buna ?ox sevinirdil?r…”, -dey?r?k, -Tamara xanim xatir?l?rini b?l?s?r.
1973-c? ilin yanvar ayinin ortalarinda Sinyavskayanin Milana t?cr?b? ke?m?y? getm?sind?n sonra M?sl?m?n telefon z?ngl?ri ara verm?k bilmir v? o, m?t?madi olaraq Tamara xanimla rabit? yaradir, ?r?k s?zl?rini b?l?s?r. Bu, bar?d? Tamara xanimin xatir?l?ri ?ox maraqli, h?m d? ?ox ?r?k a?andi. O, deyir: “Maqomayev oz?n?m?xsus s?kild? m?h?bb?tini anlatmaga ?alisirdi. H?min m?qam o, proiqrivatel? zamana uygun g?l?n melodiyanin valini qoyurdu. Ona h?min priyomla cavab verirdim. M?n d?, fonetikamda olan vallardan birini proiqrivatel? qoyurdum…”.
H?min zaman k?siyi ?rzind? Tamara Sinyavskanin t?cr?b? m?dd?ti bir il yarim davam edir. Bu, m?dd?t ?rzind? Tamara ?rind?n bosanir, m?st?qil v? s?rb?st xanim olur. Ancaq o, M?sl?m Maqomayevl? nigah ?laq?l?rini r?smil?sdirib qeydiyyatdan ke?m?y? t?l?smir. Bu, o vaxta q?d?r davam edir ki, onlarin ?mumi tanislarindan birinin s?br kasasi t?k?nir v? o, g?ncl?rin pasportlarini alib onlari nigah s?b?sin? aparir. El? h?min g?n, paytaxt restoranlarindan birind? y?z n?f?rin istiraki il? toy m?rasimi t?skil olunur. Bundan basqa, bu x?b?ri esid?n ?? y?z adamdan ?ox k?tl? restoranin ?trafina yigisir v? ?ox mehribancasina Maqomayevd?n sevimli mahnilarini ist?yirl?r. Bel? bir g?nd? m?g?nni ?zabkesl?rini, p?r?stiskarlarini intizarda qoya bilm?zdi. O, restoranin a?iq p?nc?r?sind?n onlar ???n yarim saat mahni ifa edir. Deyil?nl?r? r?gm?n, bundan sonra M?sl?m d?z ?? ay bronxitl? g?zir. ?lb?tt? ki, saxtali yanvar ayi, a?iq p?nc?r?, k?skin hava c?r?yani, bir q?d?r q?bul olunan alkoqolun t?siri bronxit ???n kifay?t ed?rdi.
S?s-k?yl? Moskva qonaqligindan sonra c?tl?k toy s?yah?tin? ?ixir v? adaxlinin v?t?nin?, Bakiya g?lirl?r. Burda Tamarani yalniz adi “g?lin” qiyaf?sind? yox, ?z? d? b?t?n “Az?rbaycanin g?lini” qiyaf?sind? q?bul edirl?r. O zaman Az?rbaycan SSR Kommunist Partiyasi M?rk?zi Komit?sinin Birinci katibi Heyd?r ?liyev idi. Birinci katib t?z? evl?n?nl?ri baginda q?bul edir v? onlarin s?r?fin? t?nt?n?li ziyaf?t ke?irir.
H?min anlari yaxsi xatirlayan M?sl?m deyirdi: “M?nim yaxsi yadimdadi, Tamarani birinci d?f? n? vaxt g?rm?s?m… Televizorda g?rm?s?m… Biz dostlarimizla axsim qonaqli. Onu ekranda g?rd?m v? h?m?n qonaqliqda istirak ed?nl?r? dedim: bax bu, h?qiqi motso-sopranodu! ?mumiyy?tl?, m?n qadin s?sinin ?ox da b?y?k p?r?stiskari deyil?m. ??nki qadin n? vaxt ki, yuxari nota qalixir, ?ox t?sad?f hallarda onu axira kimi tamamlaya bilir…
T.Sinyavskaya ?n?n?vi b?y?k rus vokal m?kt?binin N.A.Obuxova, M.P.Maksako v? kimi m?shur mezzo-soprano s?s sahibl?rinin g?rk?mli n?may?nd?si v? davam?isi idi.
Onun ?ox b?y?k diapazona, “m?xm?ri” tembr?, b?t?n reqistrl?rd? isl?y?n n?cib, q?vv?tli, b?rab?r s?s? malik olmasi m?n? imkan verir ki, onu nadir, tayi-b?rab?ri olmayan, h?qiqi rus kontraltosu hesab edim. M?g?nninin y?ks?k ifa?iliq qabiliyy?ti, y?ks?k musiqi m?d?niyy?ti, m?har?tli, mahiran?, virtuoz texnikasi, parlaq s?hn? manerasi, temperamenti onun basqalarindan olduqca k?skin formada se?ilm?sin?, h?m?inin, f?rql?nm?sin? imkan verirdi. Tamara xanim “?arin g?lini” operasinda yaratdigi Lyubasa obrazi m?g?nninin yaradiciliginin h?qiqi zirv?si hesab oluna bil?r.
T.I.Sinyavskaya 2005-ci ild?n Moskva D?vl?t Teatr Inc?s?n?ti Institutunun vokal kafedrasinin m?diri v? professoru v?zif?l?rind? f?aliyy?t g?st?rmisdi. Bir ?ox orden v? medallarla t?ltif olunan Tamara xanim ictimai v? d?vl?t isl?rind?n d? k?narda qalmirdi. O, 1984-c? ild? SSRI Ali Sovetinin 11-ci ?agirisinin deputati olmusdu. Eyni zamanda, SSRI, Rusiya v? Az?rbaycanin f?xri adlari v? ordenl?ri il? t?ltif edilmisdi: Onun kolleksiyasinda “Qirmizi ?m?k Bayragi” ordeni (1971), Rusiyanin “?m?kdar artisti” (1973), “Xalq artisti” (1976), “S?r?f nisani” ordeni (1980) , SSRI “Xalq artisti” (1982), Az?rbaycanin “Xalq artisti” (2002), Az?rbaycanin “S?hr?t” ordeni (2003), “V?t?n qarsisinda xidm?tl?rin? g?r?” ordeni: IV d?r?c? (2006) , Az?rbaycanin “Dostluq” ordeni (2013) v? s. t?ltifl?r var idi.
Tamara xanim 1972-ci ild? BA Pokrovskinin r?hb?rliyi altinda Moskva D?vl?t Akademik Kamera Musiqili teatrinin istiraki il? R.K.Sedrinin “Yalniz m?h?bb?t deyil” ?s?rind? Varvara Vasilyevanin partiyasini ifa etmisdi. Bundan sonra o, ?oxlu xarici qastrol s?f?rl?rind? olmus v? “Varna yayi” musiqi festivalinda istirak etmisdi.
Tamara Ilyini?na Fransa, Italiya, Ispaniya, Bel?ika, Avstriya, Ingilt?r?, ABS v? sair bir ?ox d?nya ?lk?l?rinin opera teatrlarinin s?hn?l?rind? ugurla ?ixis etmisdi. Xanim m?g?nni, h?m?inin, konsert proqramlari il? C?nubi Koreya v? Yaponiyada qastrol s?f?rl?rind? olmusdu. M?g?nninin repertuarina daxil olan partiyalarin bir ?oxu genis s?kild? ilk d?f? xarici ?lk?l?rin s?hn?l?rind? s?sl?nirdi.
“Bir d?f?, bel? bir hadis? bas verdi. Hansisa s?f?rd?n geri, Moskvaya d?n?n M?sl?m yolunu m?nim yanimdan, Kazan s?h?rind?n salir. Onda, Tataristanda qastrolda idim. Kazan teatrinin s?hn?sind? “?arin g?lini” operasinda Lyubasani oxuyurdum. Fasil?d? tamasa?ilara t?zim etm?k ???n s?hn?y? ?ixdim. Bu, zaman M?sl?m?n adindan m?n? ?ox b?y?k g?l d?st?si g?tirdil?r. M?n, bu g?l ??l?nginin arxasinda g?r?nm?rd?m… N? vaxt ki, M?sl?m lojada g?r?nd?, tamasa?ilar ???n opera ?z ?h?miyy?tini itirdi…, dey?n, -Tamara xanim xatir?l?rini p?r?stiskarlari il? b?l?sm?sd?.
2010-cu ilin oktyabr ayinin 25-d? Moskvada, M?sl?m Maqomayevin s?r?fin? Vokal?ilarin Birinci Beyn?lxalq m?sabiq?si ke?irildi. H?min m?sabiq?d? ?ixis ed?n Tamara Sinyavskaya demisdi:
“M?sl?m Maqomayev, h?m opera, h?m d? estrada s?hn?sind? kral idi. Buna g?r? d? m?sabiq? ?ox g?rgin olacaqdi, ??nki, h?m opera m?g?nnisi, h?m m?zikl v? neapolitan mahnilarinin ifa?isi, h?m d? estrada janrinin mahir ustasi kimi ?ox genis diapazonlu s?s imkanlarina malik olan musiqi?i tapmaq olduqca ??tindi…”.
M?tbuat konfransinda istirak ed?n M?sl?m Maqomayevin “M?d?ni-Musiqi Irsi Fondu” nun t?sis?isi, h?myerlimiz Araz Agalarov is? fikrini qisa v? yigcam ifad? ed?r?k demisdi:
“Bu, bizim hamimiz ???n v? s?xs?n m?nim ???n b?y?k s?r?f v? xosb?xtlikdi. Hesab edir?m ki, M?sl?m Maqomayev ???n g?r?l? bil?c?k ?n b?y?k is el? budu”.
Tamara Ilyini?naya h?sr olunan bu b?lm?ni, M?sl?m Maqomayevl? Tamara Sinyavskayanin birg?, duet s?klind? ifa etdikl?ri m?shur v? unudulmaz “Ey ?ziz anam, Az?rbaycan” mahnisinin Az?rbaycan v? Rus dill?rind?ki variantini misal g?tirm?kl? tamamlairamaq ist?:
Ey ?ziz anam, Az?rbaycan!
Ey ?ziz anam, Az?rbaycan,
S?n? bagliyam, Az?rbaycan.
?mr?m?n m?nasisan, Az?rbaycan,
Qardasliq d?nyasisan, Az?rbaycan,
Anamin anasisan, Az?rbaycan.
?mr?m?n m?nasisan, Az?rbaycan,
Qardasliq d?nyasisan, Az?rbaycan,
Anamin anasisan, Az?rbaycan.
Baharli yurdum, Az?rbaycan,
?inarli yurdum, Az?rbaycan.
S?ns?n esqim, z?f?rim, Az?rbaycan,
?aglayan K?r, X?z?rim, Az?rbaycan,
G?n?sli al s?h?rim, Az?rbaycan,
S?ns?n esqim, z?f?rim, Az?rbaycan,
?aglayan K?r, X?z?rim, Az?rbaycan,
G?n?sli al s?h?rim, Az?rbaycan,
Ты меня зовешь, Азербайджан.
Ты во мне поешь, Азербайджан.
Как огни твои светлы, Азербайджан.
Как слова твои теплы, Азербайджан.
Ты звезда моей судьбы, Азербайджан.
Ты звезда моей судьбы, Азербайджан.
Ey ?ziz anam, Az?rbaycan!
Bu mahni, h?m?inin, bu mahninin nec? yaranmasi, o c?ml?d?n mahninin bu iki g?rk?mli, t?krarolunmaz m?g?nnil?r t?r?find?n ifa olunmasi bar?d? sonraki f?sill?rd? daha genis v? m?f?ss?l s?hb?t a?acam .
IKINCI
F?SIL
AZ?RBAYCANDAN D?NYAYA YAYILAN AVAZ...
SSRI Xalq artisti, bir ?ox beyn?lxalq festivallarin lauerati, opera v? estrada m?g?nnisi, b?st?kar, piano?u M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev 17 avqust 1942-ci ild? Az?rbaycanin paytaxti q?dim Baki s?h?rind?, Az?rbaycanin g?rk?mli b?st?kari, Az?rbaycan musiqisinin banil?rind?n biri, “?m?kdar inc?s?n?t xadimi”, dirijor, piano?u ?bd?l-M?sl?m Maqomayevin ail?sind? d?nyaya goz a?misdi.
K?rp?nin ilk s?sini, ilk qigiltisini, ilk h?y?canini, ilk nal?sini esid?nl?r agillarina, h?tta bel?, g?tir? bilm?zdil?r ki, yenic? esitdikl?ri bu, s?s g?l?c?kd? d?nyanin ?n m?ht?s?m konsert saraylarini, ?n n?fuzlu s?hn?l?rini, ?n b?y?k idman meydan?alarini ?z avazi il? ziyn?tl?ndir?c?k, agzinacan dolu dinl?yici auditoriyasini m?ftun v? heyranedici cazib?si il? agusuna alaraq ?b?diyy?t d?nyasina s?yah?t? aparib-g?tir?c?kdi. He? k?s dey? bilm?zdi ki, yenic? dogulan k?rp? milyonlarla insani mahni v? b?st?l?rinin h?qiqi ovsununa, sehrin? salacaq, onlari heyr?tl?ndir?c?kdi.
Az?rbaycanin b?y?k b?st?kari v? dirijoru ?bd?l-M?sl?m Maqomayevin b?y?k oglu C?mal?ddin 1910-cu, ki?ik oglu M?h?mm?d is? 1916-ci ild? d?nyaya g?z aisdlar. Teatr is?il?ri ail?sind? dogulan ki?ik M?sl?m?n atasi M?h?mm?d teatr r?ssami, teatr t?rtibat?isi, anasi Ays?t xanim ?hm?d qizi is? dramatik aktrisa idi.
Ays?t xanimin r?fiq?si Valentina Osipovna M?sl?ml? anasi arasinda m?vcud olan ayriligi xatir?l?rind? qeyd ed?rk?n realligi ?ks etdirm?y?n b?zi yanlis m?qamlara toxunmusdu, s?hv? yol vermisdi. Ancaq q?tiyy?tl? dem?k olar ki, bu yanlisliqda Valentina Osipovnanin he? bir g?nahi, he? bir t?qsiri yox idi, ??nki bu, qeyri-m??yy?n faktlari r?fiq?l?rin? Ays?t xanim ?z? danismisdi. Oh, ( Valentina Osipovna : -C.P.) is? sad?c? olaraq Ays?t xanimdan esitdikl?ri t?krarlamaqla kifay?tl?nm?li olmusdu.
“Onun danisigindan, bel?, aydin oldu ki, h?lak olan h?yat yoldasinin ail?sind? Ays?t xanimi iki d?f? m?z?mm?t edibl?r. Birinci d?f? o, S?rq ad?t-?n?n?sin? zidd ?ixaraq ail?d? qalmayanda. Ikinci d?f? is? M?sl?m? ana babasinin v? n?n?sinin yanina aparanda. Ays?t xanimin dedikl?rin? g?r? M?sl?m usaqliqda d?l?duz olub, az qalib ki, pis usaqlar il? ?laq? qursun. Bu, h?r?k?ti il? Ays?t xanim M?sl?m? pis v?rdisl?rd?n v? d?l?duzlardan xilas edibdi. M?sl?m ail?d?n zorla ayrilib v? ki?ik yaslarinda ?zab, ?ziyy?t v? iztirablar ??kibdi”, -dey?r?k, -Valentina Osipovna fikirini tamamlamisdi.
M?sl?m Maqomayevin yazdigi “Melodiya m?nim m?h?bb?timdi” xatir?l?r kitabini, h?m?inin, m?g?nninin m?xt?lif vaxtlarda, m?xt?lif m?tbuat orqanlarina verdiyi ?oxsayli m?sahib?l?ri bir ne?? d?f?, t?krar-t?krar oxuduqdan sonra bel? q?rara g?ldim ki, Ays?t xanimin M?sl?m?n usaqliq ill?ri, onun pis usaqlara qosulmasi, d?l?duzluq etm?si v? ?zab-?ziyy?t ??km?si il? bagli s?yl?diyi fikirl?r he? bir m?ntiq? ?saslanmir v? tamamil? s?hvdir. M?hz, bu, n?qteyi-n?z?rd?n ?ixis ed?r?k M?sl?m haqqinda deyil?nl?rl? razilasmaq imkanim xaricind?dir. ?g?r, xatirlayirsinizsa yuxarida Ays?t xanimla bagli olan b?lm?d?, bil?r?kd?n M?sl?m?n anasini m?zakir? v? m?hakim? obyektin? ?evirm?kd?n yan ke?dim v? qeyd etdim ki, yeri g?ldikc? bu m?s?l?y? bir daha qayidacam. D?s?n?r?m ki, bu m?qamda problemi k?nara qoymaq q?tiyy?n real g?r?nm?r, ??nki Valentina Osipovnanin Ays?t xanima istinad?n s?yl?diyi fikirl?rin arxasinda yalniz usaq M?sl?m, onun ail?si-?misi C?mal?ddin v? onun h?yat yoldasi Mariya Ivanovna, s?zs?z ki, n?n?si Baydag?l xanmi qinaq h?d?fin? ?evirm?k m?qs?di diqq?t m?rk?zin? g?tirilmir. Burda, h?m d? bizim g?z?l Baki s?h?ri, az?rbaycanli usaqlar, h?m?inin, h?min m?h?ll?d? yasayanlarin ?xlaqi, nizam-intizami, milli ad?t-?n?n?l?r qinaq predmetin? ?evrilir.
Tam ?minlikl? dey? bil?r?m ki, M?sl?m?n usaqliq ill?rin? bu c?r yanasan Ays?t xanim yalniz ?z?n? m?dafi? etm?k, ?z?n? b?ra?t qazanmaq prinsipini qarsisina ?sas m?qs?d olaraq qoymus v? s?zs?z ki, nisb?t?n d? olsa r?fiq?l?rini buna inandirmaga nail olmusdu, ?n azindan, m?n bu c?r d?s?n?r?m. ??nki h?min zaman k?siyind? Ays?t xanimin r?fiq?l?ri Bakida c?r?yan ed?n ictimai-siyasi prosesl?r, M?sl?m?n ail?si v? az?rbaycanli usaqlarin m?vcud durumlari haqqinda m?lumatli deyildil?r. M?hz, buna g?r? d?, onlarin Ays?t xanimin bu ??f?ngiyyatina inanmaqdan basqa ayri ?ar?l?ri qalmirdi. ?g?r g?tiril?n b?han?l?ri ?saslar ?z?rind? analitik t?hlil etmis olsam asagidaki n?tic?ni ?ld? ed? bil?r?m:
