Казахские пословицы и поговорки с переводом

Казахские пословицы и поговорки с переводом

Составитель Павел Александрович Рассохин

© Павел Александрович Рассохин, составитель, 2025

ISBN 978-5-4493-9030-1

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

От автора вместо предисловия :

Поговори со мною, степь…

Поговори со мною, степь,Но по-родному, на казахском,Позволь мне душу отогреть,В джигитском скаче залихватском.Дай разглядеть тебя в тиши,Взглянуть, как росами сверкаешь,И надышаться разреши,Тем воздухом, что обнимаешь.Твой ветер мощным палуаном,Собьёт, стреножит так легко,И среди всех напитков ханомЦарит кобылье молоко.Пастух от мира отрешённый,Кумыс нальет мне в пиалу,И дальше мчит звездой ведомый,Торсык свой примотав к седлу.Поговори со мною, степь,Девичьим смехом у колодца,Позволь тебя запечатлеть,Пусть сердце степью наберётся.Ты молчаливый созерцательЭпох, событий и времён,Неиссякаемый создательОтчизне преданных имён.Акынами не раз воспета,За красоту и за простор,И если честь была задета,Батырами был дан отпор.Поговори со мною, степь,Но по-родному, на казахском,Позволь с почтением замереть,С тобой прощусь в поклоне сакском.От автора:Палуан – борец,Кумыс – (Қымыз) – напиток из кобыльего молока,Торсык – (Торсық) кожаный сосуд для кумыса,Акын – (Ақын) поэт,Батыр – богатырь, герой, воин

Мақал – мәтелдер – Пословицы и поговорки

А

Ағайын бірде араз, бірде тату.

– Родня живет, то ссорясь, то мирясь.

Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп.

– Братья ладят – многочисленны стада, невестки ладят – в изобилии еда.

Ағайынмен алыстан сыйласқан жақсы.

– Родственная любовь лучше всего проявляется издалека.

Ағайынның азары болса да, безері болмас.

– У родни бывают раздоры, но друг от друга не отказываются.

Ағайынның алтын сарайынан ананың жыртық лашығы артық

– Дырявый шалаш матери лучше, чем золотой дворец родичей.

Ағайының бай болса, асағаның май болар.

– Если родня богата, масло будешь кушать.

Ағайының барда дұшпаным жоқ деме, абысының барда күндесім жоқ деме.

– Когда есть родня, не говори, что нет врага, когда есть снохи, не говори, что нет завистниц.

Ағаның үйі – ақ жайлау. – Дом брата, что джайлау привольное.

Ағаш тамырымен, адам досымен мықты.

– Дерево крепко корнями, человек – друзьями.

Ағын судың арамдығы жоқ – В проточной воде грязь не держится.

Адам сөзінен жазады, сиыр мүйізінен жазады

– Корова страдает из-за рогов, человек – из-за своих слов.

Адамды еңбек көркейтеді — Труд красит человека.

Адамды тарлық шынықтырады, адамгершілікті барлық ұмыттырады

– Нужда закаляет, богатство о человечности забывает.

Адамның көңілі бір атым насыбайдан қалады

– Бывает, что друзья расходятся из-за щепотки насыбая.

Адасқанға – жұлдыз айдай, карны ашқанға – көже майдай

– Когда заблудишься, звезды луной кажутся; а проголодаешься и лапша маслом кажется.

Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң

– Не велико заблуждение, коль назад нашел дорогу к своим.

Адатықтан ұлкен ат жоқ, наннан ұлкен ас жоқ

– Самое святое имя – человек, самая свята пища – хлеб

Ажал ажарға қарамайды– Смерть на лица не смотрит.

Ажал айтпай келеді, қонақ күтпей келеді.

– И смерть является внезапно, и гость является незвано.

Аз жұмысты қиынсыңсаң, көп жұмысқатап боларсың

– Будешь выбирать легкую работу, трудная достанется.

Аз қайғыны ас басады, көп қайғыны дос басады

– Малая печаль за едой забывается, большая – за беседой с другом.

Аз сөйлесең де саз сөйле – Говори редко, но метко.

Азғын денеге ауру үйір

– Истощенному телу все болезни товарищи.

Аздің азаншысы болғанша, көптің қазаншысы бол

– Чем десятком людей руководить, лучше для сотни людей кашу варить.

Ай бетінде де дақ бар — И на луне есть пятна.

Ай көрмесең туысың жат, жыл көрмесең жолдасың жат

– Если месяц с родственниками не видишься, становятся чужими, если год с друзьями не видишься, становятся чужими.

Айлалы батыр алдырмас – Ловкого батыра силой не возьмешь.

Айна айна емес, халық айна – Зеркало правды – народ.

Айналдырған ауру алмай қоймас. – Болезнь пришла- беда пришла.

Айран ұйытса, іріткен, тері илесе, шіріткен

– Взялся простоквашу ставить – молоко прокисло, взялся кожу дубить – шкуру сгноил.

Айтуға оңай, істеуге қиын – Легко сказать, да трудно сделать.

Айырылмастай досыңа қайырылмастай сөз айтпа

– Другу неразлучному не говори слов разлучающих.

Ақша ашпайтын құлып жоқ

– Нет такого замка, который бы против денег устоял.

Ақша кетуге тырысады, есеп ұстауға тырысады

– Деньги стараются уплыть, а счет старается их удержать.

Ақша тиыннан құралады – Копейка рубль бережет.

Ақшада көз жоқ — У денег нет глаз.

Ақыл тозбайтын тон, білім таусылмайтын көл

– Ум – шуба, которая не изнашивается, знания —неисчерпаемое озеро.

Ақылдан асар амал жоқ, батылдар алмас қамал жоқ

– Нет хитрости, которой ум бы не разгадал; нет крепости, которой смелый бы не взял.

Ақылды арын қорғайды, сараң малын қорғайды

– Умный честь свою оберегает, скупой скот свой оберегает.

Ақылды көргенін айтады, ақмақ ішкенін айтады.

– Мудрец рассказывает, что повидать успел, глупец рассказывает, что и когда он ел.

Ақымақ күлкіге тоймайды, жалқау ұйқыға тоймайды

– Дурень смеется постоянно, а лодырь спит непрестанно.

Ақынның тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік

– Слово акына острее клинка и нежнее волоска.

Аман болса бұл басым, тағы шығар бұл шашым

– Была бы голова цела, а волосы сами отрастут.

Алаған қолым береген

– Рука, умеющая брать, умеет и сама давать.

Аласыға алтау аз, бересіге бесеу көп

– Берущему шести мало, дающему и пяти много.

Алдыңа ас қойдық, екі қолыңды бос қойдық.

– Была бы перед гостем еда, а руки у него найдутся всегда.

Алла бермегенді молда да бермейді

– Чего аллах не дал, того и мулла не даст.

Аллаға жағайын десең – қазаның болсын,

қазыға жағайын десең – қазаның болсын

– Хочешь понравиться аллаху – час молитвы не пропускай, хочешь понравиться казию – котел с огня не снимай.

Алмақтың да салмағы бар – Любишь брать, умей и сам давать

Алпыс қарсақ ат болмас

— И шестьдесят корсаков коня не заменят.

Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. төртеу түгел болса, төбедегі келеді

– Если шестеро врозь, лежащее во рту теряют;

если четверо за одно, улетевшее в небо достают.

Алтын алма, білім ал

– Не гонись за золотом, гонись за знаниями.

Алтын көрсе періште жолдан таяды

– Увидев золото, и ангел свернул с дороги.

Алтын тапсаң, санап ал — Если и золото нашел, пересчитай.

Алтын тыққан адам аштан өлер

— Дрожащий над золотом с голода умирает.

Алтынды ала білген бөле де біледі

– Кто золото добыть сумел, сумеет и поделить.

Алтынды тот баспайды — Золото не ржавеет.

Алып анадан туады, ат биеден туады

– Скакун родится от кобылицы, батыр – от женщины.

Алыс жол атты сынайды, ауыр жол ерді сынайды

– Дальняя дорога – испытание коню, тяжкий путь – испытание джигиту.

Алыссаң атаң да болса жық

— Если схватился, и отца родного вали с ног.

Алыстан арбалағанша жақыннан дорбала

– Чем из далека возить арбой, лучше с близи натаскать торбой.

Алысты жақындататын ат, жақынды алыстататын жат.

– Даль конь приближает, близких вражда отдаляет.

Аман болса бұл басым, тағы шығар бұл шашым.

– Если голова цела, то и волосы отрастут.

Анасын көріп қызын ал

– Возьми замуж дочь, прежде узнав, кто ее мать.

Анасына қарап, қыз тон пішер

– Посмотрев на мать, дочь скроит дубленку.

Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, қарызыңнан құтыла алмайсың

– Даже если трижды мать на себе в Мекку перевезешь, с долгом перед ней не рассчитаешься.

Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі

— Болтающий не думая, умирает не болея.

Аңқау елге – арамза молда – Для темных людей и плут – мулла.

Арсыз күлкіге тоймас, жалқау ұйқыға тоймас.

– Дурень без конца смеется, а лодырь спит и не проснется.

Арық атқа қамшы – ауыр – Тощему коню и плеть – ноша.

Арық атқа қамшы жау, жыртық үйге тамшы жау.

– Худому коню плетка – враг, худой юрте – дождь.

Арымақ, семірмек көңілден

– Худеть или полнеть, зависит от настроения..

Арыстанды арыстандай жігіт алар

– Льва одолеет джигит с львиным сердцем.

Аспаннан киіз жауғанда, сорлыға ұлтарақ та тимепті

– Когда с неба тюками валили кошма, бедняку не хватило кусочка на стельку.

Астың дәмін келтірер тұз емес пе?! Ел мен елді қосатын қыз емес пе?!

– Разве блюду вкус не соль ли придаёт?! Разве народ с народом не дочь ли сведёт?!

Астың дәмін тұз келтірер, ауылдың сәнін қыз келтірер

– Вкус пищи – соль, краса аула – девушки.

Асу бермес асқар жоқ – Нет вершины недоступной.

Асы жоқ үйді ит те сүймейді

— Голодный дом и собака обходит стороной.

Ат айналып қазығын табар, ер айналып елін табар.

– Сколько б конь не кружил, к коновязи своей вернется;

сколько б джигит не бродил, на Родину вернется.

Ат басына күн туса, ауыздығымен су ішер;

Ер басына күн туса, етігімен су кешер

– Конь при нужде в удилах воду пьет, джигит при нужде в сапогах реку перейдет.

Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай, ер өнері білінбес, қоян-қолтық алыспай.

– Резвость коня скачки покажут, силу джигита борьба докажет.

Ат сүрінбей жер танымас, ер сүрінбей ел танымас

– Конь не споткнувшись, дорогу не изучит; джигит, не споткнувшись, мир не узнает.

Ат үйірін сағынса, артқы аяғын қағынар, ер елін сағынса, айыл-тұрман тағынар

– Если лошадь по табуну скучает, задними копытами землю сбивает; если джигит по родине скучает, коня запрягает.

Ата – асқар тау, Ана – бауырындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ

– Отец – неприступная гора, мать – родник у подножия горы, дитя – тростник, растущий на берегу реки

Ата – балаға сыншы – Отец главный критик своего ребенка.

Ата өнері – балаға мұра — Искусство отца – сыну наследие.

Атаның жүгі – атанның жүгі

– Ноша отца тяжела, как вьюк верблюда.

Атаңның баласы болма, адамның баласы бол

– Не будь сыном отца, будь сыном народа.

Атадан ұл қалса – өзі қалғаны, қыз қалса – ізі қалғаны

– Если после отца остался сын – значит, остался он сам, если осталась дочь, значит остался след.

Аталастан ауылдас жақын

– Хороший сосед родней далеких родственников.

Атқыштан ажал қашады — От меткого стрелка смерть бежит.

Аттан тай озады, атадан бала озады

– Придет время жеребенок обгонит коня, а сын – отца.

Аттыға жаяу жолдас болмас — Конный пешему не товарищ.

Атын алдырған ерін жоқтамайды, басын алдырған сақалын жоқтамайды

– Лишившись коня, по седлу не плачут; лишившись головы, по бороде не плачут.

Аттың жемін жеп, тайдың ойынын ойнау

— Ест, как конь, резвится, как жеребенок.

Аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық

– Чем быть джигитом, никому неизвестным, лучше быть бугорком, именем отмеченным.

Атың арақ болса, бір шап, отының аз болса, бір жақ

– Конь худой – проскачи раз, да во весь опор; дров мало – разожги раз, да пожарче.

Атыңнан айрылсаң да, ер-тоқымыңнан айрылма;

Қатыныңнан айрылсаң да, қазан-ошағыңнан айрылма;

Қазан-ошағыңнан айырылсаң да, халқыңнан айрылма

– Лишившись коня, седло не бросай;

лишившись жены, очаг свой не покидай;

лишившись очага, народ свой не покидай.

Ауруын жасырған бөледі.

– Кто болезнь свою скрывает, тот со смертью играет.

Ауыз – дарбаза, сөз – самал, құдай ұрғанға не амал

Рот – ворота, слово – ветер, когда бог карает, закрыть ворота забывают.

Ауызбен орақ орғанның белі ауырмайды

– Языком хлеб молотить – спина не за болит.

Ауызы күйген үрлеп ішер

– Кто уже обжигался, тот сперва подует, потом пьет.

Ауызы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін

– Хоть и рожа кривая, пусть сын бая говорит.

Ауызымен астау шапқан, қолымен жаңқа жара алмас

– Языком корыто выдалбливает, а руками щепку не расколет.

Аузымен орақ орып, кетпен шауып.

– Все может на словах, и ничего – на деле.

Ауызына келгенді сөйлеу – ақымақтың ісі, алдына келгеннін жеу – айуанның ісі

– Зверь жрет, что на глаза попадет, дурак плетет, что на ум взбредет.

Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша.

– Дружба аульных собак – до первой косточки.

Ауыл итінің құйрығы қайқы.

– И собака хвост трубой поднимает, если в своем ауле гуляет.

Ауыр болмай, жеңіл болмас, еңбек етпей, өмір болмас.

– Без тяжелого легкого нет, без работы жизни нет.

Ауру атанды да шөктірер – Болезнь и верблюда свалит с ног.

Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады. —

– Болезнь входит батманами, а выходит мискалями.

Ауру желмен келіп, термен шығады

– Болезнь входит вместе со сквозняком, выходит вместе с потом.

Ауру кірді – әлек кірді – Болезнь и верблюда с ног валит.

Ауру кісі күлкі сүймес, ауыр жүкті жылқы сүймес

– Больной не выносит смеха, конь – тяжелую ношу.

Аурудың жақсысы жоқ, дәрінің тәттісі жоқ

– Не бывает приятной болезни, не бывает и вкусного лекарства.

Ауруын жасырған бөледі

— Кто болезнь свою скрывает, тот со смертью играет.

Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде

– Чем лекарство от болезни искать, лучше думай, как не заболеть.

Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша

– Дружба аульных собак – до первой косточки.

Ауыл итінің қүйрығы қайқы

– В своем ауле и собака хвост трубой держит.

Ауылдың иті ала болса да, бөрі келгенде бірігеді

– Завидев волка, аульные собаки забывают свою вражду.

Аш ақылмен тоқ болмайды — Голодный сочувствием сыт не будет.

Аш атасын тыңдамас —

Голодный и отца не слушаешь (От А.– Для голода нет голоса разума.)

Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды

– Голодному мальчику с сытым некогда играть, сытый не думает, что и он будет голодать.

Ашаршылықта бай баласы бірінші өледі – В голод байский сын раньше всех умирает.

Ашаршылықты көп көрген өзі тоймай «мә» демес

Кто голод пережил, не скажет «на», пока сам не насытится.

Аштың ақылы тамағында, жаяудың ақылы табанында

– Голодный думает о еде, пеший – о боли в ноге.

Ә

Әдепсіз үйге кірме, әкімсіз елде тұрма

– В злачный дом не заходи, в стране, где нет главы, не живи.

Әзілде кек жоқ, өсекте шек жоқ

— Шутка на месте остается, сплетня дальше несется.

Әзілің жарасса, атаңмен ойна

– Если шутка уместна, и с отцом шути.

Әке көрген оқ жонар

– Сын воспитанный отцом, сам смастерит стрелу.

Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер

– Сын берет пример с отца, дочь – с матери

Әкесі құрдастың, баласы құрдас

– У настоящих друзей и дети дружны.

Әкесіз жетім – жартылай жетім, шешесіз жетім – бүтін жетім

– Сирота без отца – полусирота, сирота без матери круглая сирота.

Әліппенің аржағы – білім бағы

– С последней страницей букваря открываются двери в сад знаний.

Әңгіме жол қысқартады – Приятная беседа дорогу сокращает.

Әр елдің заңы басқа, иттері қара қасқа

– В каждой стране законы свои, даже собаки другие.

Әр нәрсеге асық болғанша, бір нәрсеге машық бол

– Чем во многих делах быть учеником, лучше в одном деле быть мастером.

Әркімнің өз жері – жұмақ – Каждому родная земля – рай.

Б

Бағайын десе малы жоқ, ауырайын десе ауруы жоқ

– Хотел бы пасти, да скота нет, хотел бы постонать, да болезни нет.

Базар ақшалыға базар, ақшасызға назар

Базар с деньгами – базар, а без денег какой он базар.

Базар бай, алушы кедей – Базар богат, да покупатель беден.

Базарда мың кісі бар, әркім танығанына сәлем береді

– На базаре тысячи людей, а здороваются только со знакомыми.

Базары жақын байымас – С базара жить – деньги не нажить.

Бай атқа мінсе құтты болсын дейді, кедей атка мінсе қайдан алдың дейді.

– Бай на коня сядет – доброго пути желают, бедняк на коня сядет – где взял спрашивают.

Бай аузында семіз сөз — Вся щедрость богача только на языке.

Бай бауырын танымас, сауда досқа қарамас

– Богатый брат бедного не признает, купец дружбы не признает.

Байға жағынамын деп жарлының тоқтылы қойы шығыпты

– Бедняк хотел понравиться баю и остался остался без овцы с ягненком.

Байдан пайда артылмас, қудан пайла артылмас

– У бая выгоду не урвешь, хитреца хитростью не проведешь.

Байлауы жоқ шешеннен, үндемеген есті артық

– Лучше умный молчун, чем речистый болтун.

Байлық – байлық емес, бірлік – байлық

— Истинное богатство не в достатке, а в единстве.

Бақа көлінде патша, балық суында патша, жігіт елінде патша

– Лягушка -на болоте царь, рыба – в воде, джигит – на Родине.

Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар

– Дом с детьми- базар, дом без детей- могила.

Балық аулай алмаған, суды лайлар

– Горе-рыбак только воду мутит.

Балық жаны суда – Рыбе без воды жизни нет.

Балық жоқта бақа да балық — Когда рыбы нет, и лягушка – рыба

Балықшының аты шөлден өледі

– У рыбака конь от жажды сдохнет (От А.– сапожник без сапог)

Барлық жарастырады, жоқтық талстырады

– Достаток недостатки сглаживает, нужда еще больше оголяет.

Бас аман болса, бөрік табылады.

– Если голова твоя цела, то добро само придет.

Бас аманда мал тәтті, бас ауырса жан тәтті

Пока здоров – добро дорого, заболеешь – жизнь дорога.

Бас ауырса жан қорқады

– Голова начинает болеть – душа покой теряет.

Бас жарылса, бөрік ішінде, қол сынса, жең ішінде

– Не бойся, что голову проломят – под шапкой она,

не трусь что руку сломают – в рукаве она.

Басы аманның, малы түгел

– Была бы голова цела, а добро наживется.

Басқа пәле тілден – Язык мой – враг мой.

Басқа түссе – баспақшыл

— Нужда заставит – про неумение забудешь.

Батыл болсаң батыр да боласың – Смелость – к героизму дорога.

Батыр бір оқтық, бай бір жұттық

– Батыр до первой пули, бай – до первого джута.

Батыр туса – ел ырысы, жаңбыр жауса – жер ырысы

Дождь пойдет – земле счастье, батыр родится – народу счастье.

Батырға да жан керек, пақырға да жан керек

– И батыру жизнь нужна, и бедняку жизнь дорога.

Батырға оқ дарымайды, батылға жау жоламайды

– Батыра пуля не берет, храброго враг сторонится.

Батырға таяқ та – жарақ – Батыру и палка оружие.

Батырдың атын жау шығарады, шешеннің атын дау шығарады

– Имя оратора спор выявляет, имя батыра враг называет.

Батырдың басы екеу болмайды – И у батыра не две головы.

Батырлық айқаста танылар — Поле боя называет имя героя.

Бейнет қыл да зейнет қыл – Потрудись, а потом и требуй.

Бейнетсіз рахат жоқ. – Без мук труда не будет и удовольствия.

Берген жомарт емес, алмаған жомарт

– Не тот щедр, кто дает, а тот кто не берет.

Берекені көктен тілеме, бірлігі мол көптен тіле

– Не ищи благодати на небе, ищи ее в единстве народа.

Бермегенді беріп ұялт

– Чтобы пристыдить скупого, сам его одари.

Берместің асы піспес, қазаны оттан түспес

– У скопого обед не сварится, пока гость не уйдет.

Берместің сылтауы көп

— У скупого много оправданий для отказа.

Бестің басы болғанша, алтыныңаяғы бол

– Чем быть главой пяти человек, лучше быть слугой шести человек.

Бесіксіз үйде береке жоқ – В доме без колыбели уюта нет.

Бие көп болса, құлын көп

— Когда кобылиц много и жеребят много.

Болат біз қап түбінде қалмас

– Стальное шило в мешке не утаишь.

Болат бүгілмес, шорт сынар — Сталь ломается, но не гнётся.