Сукут суиқасди ёҳуд Сталиндан Саддамгача

скачать книгу бесплатно


– Фикрингиздан қайтдингизми?

– Қайтдим!

Ҳамма ҳайрон. Солинда пичир-пичир, шов-шув бошланади.

– Ҳакамлар ҳайъати сўнг ҳукмни бермоқ учун танаффус эълон қилади! – солинга мурожаат этади ҳакамлар ҳайъати раиси.

Шогирдлар кўзларидан ёш оққанча темир қафасда турган Коперникнинг олдига келадилар.

– Устоз! Ер ўз ўқи атрофида айланмайдими? – сўрайди улардан бири бу жавобдан ҳайрон бўлиб.

– Йўқ, айланади! Мен сиз иқтидорли шогирдларим кўзини бу қора қарғаларга чўқитмаслик учун шундай дедим! Булар мени барибир ўлимга ҳукм этадилар! Бироқ сизлар ишларимни давом эттиришингиз керак! Бунинг учун эса соғ-саломат бўлишингиз лозим!..

Машойихлар қайд этганидек, ҳукмронлар ўз кучини ҳақорату зуғумда кўрсатсалар, бу жуда ҳам ёмон, чунки сен кетганингдан кейин қўрқув ҳам кетади ҳамда унинг ўрнини нафрат ва ғазаб эгаллайди.

Мушоҳада этар экансиз, яхши фазилатларнинг жуда ҳам кўп бўлиши кишини жамият учун нокеракка айлантиради: бозорга олтин ёмби билан боришмайди – у ерда майда чақа пуллар зарур бўлади деган гап не чоғлик ҳақ эканлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин.

Кечмиш машойихлари буни шу тарзда баён этадилар. Халойиқ тўрт нав бўлур, бири улким, билур ва билғонин ҳам билур. Ул олимдур, унга тобе бўлмоқ керакдур. Бири улдурким, билмас ва билмағонин билур, ул қобилдур, унга ўргатмоқ керак. Бири улдурким, билур ва билғонин билмас, ул уйқудадур, уни бедор қилмоқ керакдур. Яна бири улдурким, билмас ва билмоғонин ҳам билмас, ул жоҳилдур, ундин қочмоқ керакдур.

Зотан, Гёте таъкидлаганидек, энг катта қуллик – озодликка эга бўлмай ўзини озод деб ҳисоблашдир.

Мана ўша, ўттиз еттинчи, қатли қатағон, азобу алам, айрилиғу адолатсизлик йилларининг даҳшатли битиги.

Билмассанки, кечар манзил,
Сойу сойлиқ, дарами.
Қаршингдаги ҳар хору хас,
Бир кунингга ярарми.

Бошда турганинг йўл, сўқоқ,
Том манзилга борарми.
Қисмат қиличлари тиғли,
Тангри ўнгдан қарарми.

Дуч келганинг касу нокас,
Ғариб кўнглинг оларми.
Аё бору будинг талаб,
Ёлғиз бошинг ёрарми.

Бу дунёда барча сарсон,
Сўнгида оҳ урарми.
Адли адолат йўқ элда,
Йўқдур улус ороми.

Фуқаронинг ақли шошган,
Сўнг йўл кунда, дорами.
Тоат-ибодат бир хуруш,
Бошда турса ҳароми.

6. Миллий фожиа ёхуд КПСС сиёсий бюросининг биринчи ва сўнгги ўзбек аъзоси

Мени ўзлари танлаган эдилар. Ўзлари ўлдирдилар.

    Ироқнинг собиқ президенти Саддам Ҳусайннинг дор тагида айтган сўнгги сўзи

Мени ўлдирманглар! Ахир, сизнинг отангизман!

    Оломон қувурдан судраб чиқиб, калтаклаб, таҳқирлаб ўлдираётганда Ливия президенти Муаммар Каддафийнинг фарёд-ла айтган сўзи

Минг тўққиз юз саксонинчи йилнинг баҳори. “Совет Ўзбекистони санъати” журналида бош муҳаррир ўлароқ ишлар эдим. Телефон қўнғироғи чалинди.

– Менман, Нуралижон! – дедилар қўнғироқ қилган қадрдоним, Ўзбекистон халқ рассоми, гўзал қалбли ва закий инсон Абдулҳақ Абдуллаев. – Нуриддин Акрамович Муҳиддинов билан кўришган эдик. Сиз ҳақингизда сўрадилар. Ёзганларингизни ўқиган эканлар. Суҳбатлашмоқ ва танишмоқни айтдилар. Бизникига келасизми? – сўзида давом этди Абдулҳақ ака.

Абдулҳақ ака Ўзбекистонни бошқарган ва ўзбеклар орасидан илк бор Сталин сиёсий бюросига аъзо этиб сайланган Нуриддин Акрамович Муҳиддинов ҳақида сўзлаётган эдилар.

Англашдик ва бозор куни тушда Абдулҳақ аканинг устахоналарида кўришиб, гурунглашадиган бўлдик.

Бу пайтгача мен республиканинг бош раҳбарларидан фақат Шароф Рашидович билан бир неча бор суҳбатлашган бўлиб, Муҳиддинов ҳақида кўп эшитгандим. Ўзбекистоннинг собиқ подшоси саналмиш бу шахсият билан суҳбатлашмоқ мен учун мароқли эди, албатта.

Қолаверса, бунинг устига ёзганларингизни ўқидим дея эътироф этган Бектош Раҳимовдан кейинги иккинчи раҳбар эдилар.

Тарихий шахслар билан турли тадбиру йиғилишлар, сайри саёҳатларда учрашиб танишишингиз мумкин. Бироқ бу кўришувнинг Алишер Навоий сиймосини яратган, рассомлар орасида дунёвий фикрловчи ягона шахс, бетакрор портретчи Абдулҳақ Абдуллаевнинг мўъжазгина расмлар салонида ўтиши учрашув ва суҳбатга алоҳида бир санъату самимият руҳини бахш этганди.

Абдулҳақ Абдуллаевнинг худди Лев Толстойнинг “Кундаликлар”и каби икки жилдлик “Қайдлар” қўлёзмаси “Чўлпон” нашриётида ишлаётганимда нашрга тайёрлаётган эдик. У киши русча ёзганликлари учун таржимон билан она тилимизга ўгиришни ҳам маслаҳатлашгандик. Ишдан кетганим боис бу қўлёзма нашр этилмай қолди.

Характерли томони шундаки, бизда фикрлайдиган арбоб ва санъаткорлар йўқ ҳисоб бўлганлиги учун Абдулҳақ аканикига ўхшаган мемуарлар ёзиш маданияти ҳали шаклланмаган эди.

Шу пайтгача мен у қадар чуқур, таҳлилий бўлмаса-да, тўртта шундай хотиравий китоб ўқидим. Булар Нуриддин Муҳиддиновнинг “Кремлда кечган йилларим”, Рафиқ Нишонов, Саид Усмонов ва академик Эркин Юсуповнинг китобларидир.

Россияда оддий бир актриса ҳам бизнинг энг байроқдор шоиримизу арбобимиздан кўра теран фикрлаб, сизни ҳайратлантиражак мемуар ёза олади. Бироқ бизнинг арбобу аҳбоблар эса мемуар ёзмоқ нари турсин, онасига мактуб ҳам бита олмайдилар.

Нуриддин Акромович билан суҳбатимиз ғоят илиқ кечди. Энг муҳими, у киши жаҳон, рус ва миллий адабиётимиздан хабардор бўлиб, суҳбатлашганим сўнгги республика оқсоқоллари орасида адабиёт ва санъатга энг яқини ва чуқурроқ англагани ҳам шу киши экан.

– Мана шу яшаб турган уйларимизни ҳам ўнлаб рассом ва ёзувчиларга биринчи секретар пайтларида Нуриддин Акромович берганлар. Қўшниларим Қуддус Муҳаммадий, Иброҳим Раҳим, – собиқ бош раҳбарнинг хизматларини таъкидлайди Абдулҳақ ака.

Маълумингизким, Ўзбекистон ССР эълон этилгач, Олий кенгаш раиси этиб Фарғонадан Йўлдош Охунбобоев, Марказқўмнинг биринчи секретари ўлароқ Тошкент вилоятидан Акмал Икромов ва Вазирлар кенгашининг раиси этиб Бухородан Файзулла Хўжаевлар танланган.

Шу ўринда яна бир нарсани қайд этмоқ жоизки, Чор Россияси подшолиги ағдарилиб, совет ҳукумати эълон этилмаганда Нурсултон Назарбоев айтгандек, ўн беш республиканинг давлатчилиги ҳам юзага келмаган бўлар эди. Москвадан қўйилган Коуфману Куропаткинга ўхшаган кишилар бошқарган губернаторликлар системаси давом этарди.

Акмал Икромов ва Файзулла Хўжаевлар қатлидан сўнг республика ҳокимияти бошига водиллик Усмон Юсупов келади. Усмон Юсуповдан сўнг Амин Эрматович Ниёзов биринчи секретар этиб сайланади. Бироқ Амин Ниёзов кўп ишламайди. Бу лавозимни тортиб кетолмагани учун вазифасидан озод этилади. Нуриддин Муҳиддинов ана шу кишидан сўнг ҳокимият тепасига келади.