скачать книгу бесплатно
Кишанли ҳолда қандай ҳайдаб келган бўлсалар, худди шундай, конвой қўримасида майдондан олиб чиқдилар. Юзга яқин миршаб ашаддий жиноятчини тутиб қўриқлагандек уни яна қамоқхона томон элтарди.
У дор тагидан бошлаб майдондан чиқиб кетгунга қадар яна ҳеч бир сас-садо туймади.
Назарида у қаровсиз, кимсасизлар қабристони оралаб кетаётгандек эди…
Ҳибсхонага боргунга қадар ҳеч бир томонга қайрилиб қарамади.
Дор оғочи ўрнатилган саҳнадан оёғи чалкашганча, тушаётганда ич-ичидан туғён-ла отилиб, жунбушга келган бир сўроқ-савол ақлида такрорланар эди.
– Наҳотки, шу халқ учун бошимни кундага қўйиб, дор оғочи остига борган бўлсам?!.
Сўнгра унга “раҳм” қилиб, Сибирга сургун қилдилар. Умрининг йигирма йили мобайнида сургун азобини тортди.
Санкт-Петербургда Андрей Вознесенский билан Сенат майдонини айланардик.
– Мана шу ерда Николай Чернишевскийнинг бошига дор ҳалқасини солиб, сазойи этганлар, – деди Андрей Андреевич майдоннинг тош қопламали ўрта қисмида тўхтаркан. – Демак, эл ва элатлар миллат, халқ сифатида шаклланмас эканлар, худди шу тарзда ўз буюкларини хўрлаб, хору зор этаверадилар. Ҳатто Ганди, Улоф Пальме ёки Ицхак Рабин каби кўчада отиб ташлайверадилар.
– Ўргимчакнинг урғочиси қўшилганидан сўнг яхши кўрганидан эркагини еб қўяр экан, – дўстимнинг фикрини давом эттирдим. – Одамлару халқлар ҳам бундай феъли атвор, инсоний қусурдан ҳали бери холи бўлмасалар керак-да. Қаранг, бечора Достоевскийни. Ўн йил ҳукм этилган ўлим жазосини ҳақ деб кутиб не замон боши дорга етишини ўйлаб, азоб-уқубат, изтиробда яшаган.
– Ҳеч бир асоссиз ўлимга маҳкум этилган ва боши кундага эгилишини ўн йил беклаган одамгина шундай ёзиши мумкин, – деди Вознесенский ўксик оҳангда. – Унинг ўзгача ёзмоғи мумкин эмас эди. Ёза олмас эди ҳам. Буни Толстой ҳам қайд этган…
Ҳаёт, умрнинг оғриқли ва санчиқли кечинмаларини ақл тарозисида ўлчаб кўрмоқ ва хулоса чиқара билмоқ зеҳниятига эришмагунингизга қадар ҳаёт – қувончу шодликларидан, умиду ишонч тоғидан иборат бўлиб туюлаверади.
Токи тошдан-да қаттиқ, ғоят ақлли санаганингиз аъзо тошметин деворга астойдил урилганига қадар.
Илк ҳикояни тугатар эканман, яна зикримда Чернишевскийнинг теран, аниқ нишонга тегувчи фикрлари жилоланади.
…У фақат ўқирди ва ёзарди. Ундан бошқа ҳеч нарса қилмас эди. Ҳатто бирор тузукроқ мансаб эгаси бўлишга ҳам ҳаракат қилмади… У ҳеч кимдан табрик сўзи эшитмади. Унга ҳеч ким далда бермади. Унга жуда содиқ бўлган бир неча кишиларгина унинг ўткир ақлига, олижаноб қалбига қойил қолди… У шуҳрат ҳам қозонмади. Лекин у туфайли минг-минглаб киши одам бўлди. У бутун бир авлодни тарбиялаб етиштирди. Кўп кишиларнинг номини тилга олганлиги туфайлиёқ улар шуҳратли кишилар бўлиб қолдилар. Бошқа кўп кишилар эса унинг бир-икки фикрини тушуниб олганликлари учунгина ном чиқардилар…
Бу ёрқин фикрларни таҳлил этарканман, кўз ўнгимдан умрининг сўнг чорак асрини ғарибу ғураболикда ўтказган буюк Умар Хайёмнинг ҳаёти ўтади.
Ёхуд…
Яхшига юрум йўқдир,
Ҳечам иқболи кулмас.
Очидан ўлса ҳамки,
Элу юртидан юлмас.
Мард боши мудом тикдир,
Ўлимни писанд қилмас.
Разил амали билан,
Улус бағрини тилмас.
Адолатга тик боқар,
Ҳийла-найрангни билмас.
Ота сўзи минг бир ҳақ,
Тўқни тўйдириб бўлмас.
Аждодин тўйдирсангиз,
Авлодин кўнгли тўлмас.
Зар бор жойда илм йўқ,
Золим тахтидан жилмас.
Ямон яроғи қўлда,
Ҳақни назарга илмас.
Билмаски, эрта бир кун,
Ажали билан ўлмас.
2. Муртад этилган авлиё ёхуд подшоҳ фармони билан халқ душмани эълон қилинган даҳо
…Немис ҳаммадан ҳам ёмонроқ, ҳаммадан ҳам қаттиқроқ, ҳаммадан ҳам баттолроқ такаббур бўлади. Чунки у ўзи ўйлаб чиқарган, ўзи учунгина мутлақ ҳақиқат бўлган илмни билгани учун ўзидан кетиб керилади. Француз шунинг учун такаббур бўладики, у ақлу идроким ва жисмим билан эркак ва аёлларни маҳлиё эта биламан, деб ҳисоблайди. Инглиз шунинг учун ҳам такаббур бўладики, ўзининг энг обод ва маъмур давлатнинг фуқароси деб ҳисоблайди ва шунинг учун инглиз сифатида ҳамиша нима қилиш кераклигини билади ва нимаики қилмасин, инглиз сифатида, сўзсиз яхши бўлади деб билади. Итальян шунинг учун такаббур бўладики, у ҳамиша жонсарак, ўзини ҳам, ўзгани ҳам дарров унутиб қўяди. Рус шунинг учун ҳам мутакаббирки, у ҳеч нарсани билмайди, билишни ҳам истамайди, чунки бирон нарсани мукаммал билиб олиш мумкинлигига ишонмайди.
Лев ТОЛСТОЙ
…Йигирманчи асрнинг бошига келиб, Россиядаги ижтимоий-сиёсий фикр, айниқса ёшларнинг буюк шахслар ижоди ва тақдирига муносабати ва боқишида туб бурилиш юз бера бошлади. Халойиқ “Халқлар турмаси”нинг ижодкори подшоҳга ҳам, унинг истаган номаъқулчилигига фатво берувчи руҳонийларга-да шубҳа ила боқа бошлади.
Бу адолат туйғусини ҳокимият ва унинг югурдаги, жоҳил диндорлар аслида авлиёсифат Лев Николаевич Толстойни муртад дея эълон қилишганда кўрсатган қаршилиги ва муносабатида кўриш мумкин эди.
…Гимназиянинг саккизинчи синфига кирган дин ўқитувчиси Савелий ота худди куни кеча худо ёки Исо пайғамбарнинг қабулида бўлиб, таълимот олиб келгандек, жиддий қиёфа ва оҳангда муқаддас Синод ҳайъатининг минг тўққиз юз биринчи йил йигирманчи февралида қабул қилган қарорини ўқий бошлади.
– Муқаддас Синод ҳайъати худо бехабар Лев Толстойни муртад дея эълон этди…
Бутун бошли синф ўқувчиларини бирданига электр токи ургандек бўлди. Кимсадан садо чиқмас, ҳаволарда учиб юрган, тасодифан Лев Толстойни кўриб қолганидан мақтанишадиган ўспиринларнинг дамига ичига тушиб кетганди.
– Муртад дегани нима, ота? – сўради орқароқда ўтирган, дарсларни яхши ўзлаштиролмайдиган деҳқон боласи.
– Муртад дегани диндан қайтган, худога шак келтирган, душман томонига ўтган одам демакдир, – ўша совуқ ва жиддий оҳангда жавоб қилди ўқитувчи. Жаҳонга машҳур шундай буюк ёзувчи… Худога безбетларча қарши чиқди… Адабий фаолиятини Масиҳ ҳамда черковга зид таълимотни халқ орасига ёйишга бағишлади…
Синфга яна қабристон сукунати чўкди.
– Ахир, Лев Николаевич ҳаққа етмоқ, худони топмоққа интилганимдагина, изтироб чекканимдагина ҳаёт гўзал ва бетакрор кўринади дейдилар-ку?! – ўрнидан туриб сўради ўқувчилардан бири.
– Худодан сўраладиган саволларни мендан сўрама! У бизнинг худомиз ҳақида гапирмаётир! – овозини баландлатди домла Савелий.
– Худолар ҳам ҳар хил бўладими, ота? Мен англамадим! – хокисор нигоҳини руҳонийга тикди ўқувчи.
– Мен сенларнинг устиларингдан гимназия директорига арз қиламан! – узун соқоли титради ўқитувчининг.
Эртаси кундан бошлаб гимназияда бир асар қўлдан-қўлга ўтиб ўқиларди. Бу Лев Толстойнинг “Синодга жавоб” битиги эди. Бундан хабар топган директор ўқувчиларни сафга тизиб, гимназия залига олиб кирди.
– Дин сабоғи ўқитувчиси Савелий сизларнинг таъқиқланган адабиётларни ўқишингизни айтди. Шуни яхши билингки, кимки минбаъд ясоқланган китобларни ўқир экан, сўзсиз гимназиядан ҳайдалади ва бошқа бир гимназияга кириш ҳуқуқидан маҳрум этилади!
Ота навбатдаги дарс учун яна ўша саккизинчи синфга кирди-ю, ҳайкалга айланди. Бўр билан чизилган тахтада сичқонлар арслон ёлли каттакон мушукни дафн этаётгани тасвирланган бўлиб, расм тагбитигида “Сичқонлар мушукни қандай дафн этишди?” дея ёзилганди.
Сичқонлардан бири отага ўхшарди…
Бу ҳали ҳолва эди.
Кўп ўтмай синф ойналари талабаларнинг залворли, жарангдор овозидан зириллай бошлади. Улар жўр бўлганча Синод ҳайъатининг Лев Толстойни муртад дея эълон этиш ҳақидаги қарорини тескарисига ўқишарди.
– Парвардигорнинг борлигини инкор этувчиларнинг, дунё ўз-ўзича мавжудлигини, ундаги барча нарса-ҳодисалар худои таолонинг ихтиёрисиз юз бермоғини таъкидловчиларнинг, муқаддас учликни инкор этувчиларнинг, муқаддас руҳга, жоннинг ўлмаслигига ишонмовчиларнинг, православ давлатпаноҳга қарши исён кўтариш ниятида юрганларнинг умри боқий бўлсин! Норасидалар қонини сўриб уларни йўлдан ургувчи чақимчи Савелийга лаънатлар ёғилсин! У муртад дея эълон этилур! Яшасин, Лев Толстой! Унинг умри ва ижоди боқий бўлғай!
Бу – Герцен, Чернишевский ва Писаревлар орзу этган, ўз элини шаклланган, кўзи очиқ, бутун бир халқ, миллат ўлароқ кўрмоқ ниятининг дастлабки мевалари эди.
Чернишевскийни дор остида хўрлаб сазойи этганларида сукунат ботқоғига ботган бефарқ ва бепарво оломон авлодларининг кўзи очила бошлаган, ўзида миллат виждонининг акси сифатида адолатсизликка қарши тура билмоқ жасоратини топаётган эди.
Зотан, миллатнинг миллатлиги унинг ҳақу ҳақиқат, адли адолатни кўра олиши, унга қай даражада амал қилиши билан белгиланади.
Айнан Лев Толстой ўша пайтда ўз халқининг асл виждони, ҳақу ҳақиқат, олий адолатнинг қамров етмас мезони эди. Фақат бу юксак чўққини кўра билажак кўзлар, хайрихоҳ нигоҳлар кўп эмас, борлари эса шерни кўриб думини қисиб, ин-инига уриб кетадиган жониворлар каби пана-панада шивирлашиб, шундай буюк шахсиятнинг инқирозини кутишарди…
У мутаассиб, жоҳилу ботиллардан, кўриб турган бир парча нон, бир десятина ер ва от аравада бошқани англамайдиган гумроҳ оломондан черковдан четлаштирилиш, муртад этилиш билан қутулмади.
У мусовий ва насронийларнинг тўрт муқаддас китобини олиб, бу китоблардаги ўқувчи ишониши мумкин бўлмаган ёлғон-яшиқ мўъжизалар қисмини олиб ташлаб, фақат Исонинг юракка етиб борувчи сўзларини жамлаб “Толстой библияси”ни яратди.
Рўдапо ва пахмоқсоқол руҳонийлар унинг бу хатти-ҳаракатини кечира олмасдилар. Бу ишонч ва эътиқодларга дарз кетган куни оч қоладиган мутаассиблар уни қоралаш ва маҳв этмоқ учун ҳеч нимадан тоймадилар.
Мансур Ҳаллож “Аналҳақ!” “Оллоҳ мендадир!” деганидек “Худо – ибодатхоналарда эмас, хос инсонларнинг кўнглидадир!” деган эди Толстой ўз мурожаатида. Бахт – борига қаноат этиб, одамларга яхшилик қилмоқдир деган ишончу мақсадда бор-будини фақиру фуқарога тарқатиб берганди.
Ҳамфикр дўсти Чертков билан подшоҳ қўшинида хизмат қилиб, урушга қатнашиш ва одам ўлдиришдан бош тортган духоборларни ҳимоя қилиб чиқди.
Бу бегуноҳ одамлар ҳаётини қутқариш учун мужодала этиб, уларни Николай Иккинчининг дору кундаларидан омон сақлаб қолиб, жонларини асрамоқ учун Канадага жўнашга ҳукмдорни кўндирди.
Ўзининг аҳволи маълум бўлса-да, сафар масрафларини тўплашга бош-қош бўлди.
Подшоҳ ва черков ёзувчини ерга ургани сари эрку озодлик, адли адолатга ташна халқ Толстойни бошига кўтарар, бешинчи йил инқилобидан сўнг Толстой революцияси юз беришини орзу этарди.
Буни яхши билган Ленин ҳам бежизга Лев Толстойни рус революциясининг ойнаси дея эълон этмади.
Инсоният тарихи, халқларнинг онгли ҳаётга юз буришидан бошлаб, инсонларда фикрламоғу тасаввур этмоқ кўникмаси турлича шакллана бошлаган.
Худди ана шу – келажакка интилиш ва уни яратиш ҳис-туйғуси ва идроки такомиллашгани сари даҳо шахсиятлар инсоният учун нима қилиш керак бўлса, шуни амалга оширганлар. Истеъдодли кишилар эса билган ва ақллари етган у ёки бу ишни бажарганлар.
…Оғир қиш шароити туфайли Ясная Полянада яшаш мумкин бўлмаганлиги боис Москвага кўчиб келган Толстой Любян майдонида нафас олиш учун айланиб юрарди….
– Қаранглар! Инсон қиёфасидаги иблис! – дея бақирди бир серсоқол мужик Толстойни кўрсатиб. – Уни уриб ўлдирамиз!
Ёвуз оломон ҳайрат-ла қотиб қолган ёзувчига ташланди. Уриб, йиқитиб, дўппослай кетдилар.
Полиция етиб келмаганида уни парчалаб ташлардилар.
Шундан сўнг даҳо ёзувчини халқ душмани дея эълон этдилар.
Бу – ҳақиқий халқ душманларининг фармойиши эканлиги эса эндиликда ҳеч кимга сир эмас.
Бир буюк даҳо – Фёдор Достоевский йигирма йилдирки ҳукм этилган ўлим жазосини кутиб ётарди!
Иккинчи даҳо – Лев Толстой халқ душмани деб эълон этилган, ватансиз ва шарафсизлар уни таҳқирлаб мақолалар ёзишар, бунинг эвазига подшоҳнинг суяк ташлашини беклашарди.
Султон таниган итлар суяксиз, таниб тан олмаганлари эса таёқсиз қолмасди.
Толстой ва Достоевский каби даҳолардан эса аҳмоқона, саводсизларча эшак ўғриси ясашга уринишарди…
Улар инсониятни, борлиқ дунёни инсонларга бўлган меҳр-муҳаббат, оқибату садоқат қутқаради дея қўлига қалам олиб, йўлга чиққан эдилар.
Бироқ ёзувчи севган, бошига кўтарган, улар учун ҳаётини тиккан яратиқлар эса уни ҳақоратлаб, тепкиладилар.
Беш минг киши уни Ясная Полянага, сўнгги йўлга кузатиб борар экан, бу халойиқнинг юзда тўқсон тўққизи на “Уруш ва тинчлик”, на “Анна Каренина” ёхуд “Тирилиш”ни ўқимаган эдилар.
Мудом шоҳдан нажот кутиб, бир башорату каромат билан ҳаётлари ўзгариб кетишига ишонган бу тепаси ўйиқлар тупроққа айланган авлиё ғояларидан умиду илинж, адли адолат беклардилар.
Бироқ славян отасўзида айтилганидек, самимият тақдирланмайди, жазоланади.
Буни бизда савобнинг таги тешик дейдилар.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳасрату армон ила оҳ ургани каби…
Ким кўрибди, эй кўнгил,
Аҳли жаҳондин яхшилик…
Буни англаб етган даҳо шахсият ўзини ҳеч қачон англаб етиши мумкин бўлмаган одамлар, ҳатто энг яқин кишиларидан ҳам қўлини ювиб, қўлтиғига урди. Одам зотидан безиб, бош олиб чиқиб кетди ва бир темир йўл бекати навбатчисининг уйида омонатини топширди…
Ёзувчи ва файласуф Эмерсон ҳақ эди. Ҳақиқий даҳони у пайдо бўлганида атрофидаги барча нодонлар унга қарши фитна уюштирганидан билса бўлади.
Демак, буюклар, даҳолар бор экан, ҳасадгўй, чаласавод ва нодонларнинг фисқу фужури, фитнаю фасодлари давом этаверади. Бошқа бир файласуф, Плутарх насиҳат этганидек, агар эшак сени тепса, тепиб жавоб қайтариш шарт эмас. Миллат томонидан ўлимга ҳукм этилганларнинг кўпчилиги унинг буюк вакили ҳисобланишади. Тарихчи Ренан бунга қўшимча қилади. Қўрқоқлик деярли доимо тақдирланади. Мардлик ва яхши фазилат кўпинча ўлим билан жазоланади.
Ҳинд файласуфи Бхартрихари битганидек, пасткаш ва тубанлар қораламайдиган бирор-бир яхши фазилатли киши бормикан? Улар камтарни – нодон, қатъий ишончлини – манман, ҳалолни – фирибгар, мардни – шафқатсиз, самимийни – тентак, хушмуомала кишини – ожиз, гапга чечанни – вайсақи дейишади.
Зотан, бошқа бир фикр, янги бир ғояга қотиллик, душманлик кўзи билан боқиш, инсоният мавжуд бўлганидан бери бор ҳақиқатдир.
Коперник ва Мансур Ҳалложни ўтда ёқгувчи понтийпилатчилар ўз ишларини Исо Масиҳни Голгота тепалигига олиб чиқиб, чормихга тортмоқдан бошлаган эдилар. Чернишевскийни сазойи қилганлар, ҳабашлар озодлиги учун курашган Жон Браунни дорга осганлардан кўра инсофлироқ эди.
Ўз фикр қобиғини ёриб чиқа олмаган, тасаввур дунёси чегараланган, ҳаёт ва ўлим ҳақиқатини англаб етмоққа уринмаган нодонлар ер юзида мавжуд экан, боши юмалоқ бути айри яратиқлар бир-бирининг кушандаси бўлиб қолаверади.
Ҳар бир қавму қабила, элу элатнинг дину диёнати, ахлоқ ва ҳақ-ҳуқуқ мезонлари ўз йўлига. Инсон аталмиш яратиқнинг барча уринишу чирпинишлари охир-оқибат бир ярим газ ер ва икки газ бўз ила барҳам топади.
Ақлнинг йўли бир деганларидек, адолатнинг олий шоҳсупаси ҳам, бу шоҳсупага элтадиган қоронғу сўқоқларни ёритгувчи даҳолар закоси, ақлисалимликнинг тўраю тузуги ҳам текдир.
…Бир гуруҳ ёш ёзувчилар саксонинчи йилларнинг бошида Тула губерниясига, Лев Николаевичнинг Ясная Полянадаги ғоят оддий ва камтарона сўнг манзилини зиёрат этмоқликка бордик.
Бу чексиз-чегарасиз, учи қуйри йўқ, илоҳий гўзал ўрмонларда Толстойона сокинлик, теранлик ва улуғворлик ҳукмрон эди. Бу табиий иқлим ва адабий муҳит, адабиётни англаб етган киши учун сўз ила ифодалаб бўлмас бир сабоқ эди. Бу яшил кенгликларда фақат кезиш, хаёл суриш, табиат билан тиллашиш ва инсониятнинг энг буюк бир даҳосини хотирлаш мумкин эди.
Лев Николаевич Толстой уй музейининг ходимаси ҳайрат ва ҳаяжон, завқу шавқ-ла авлиёлик мақомига юксала билган санъаткор ҳақида ҳикоя қиларди.
Унинг бир фикри хотирамга ўрнашиб қолган.
– Ҳозир Тула областида қирқ бир нафар СССР Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси бор. Инқилобгача эса фақат Лев Николаевич Толстой бўлганлар…
