Сааскы кэм

Даарыйа эмээхсин эйэҕэстик эҥээрийэр:

– Ыалдьыт, тугу иһиттиҥ, доҕоор, туох сонуннааххын?

– Суох! – диэн муннунан соҕус дириҥник кигинэйэн кэбиһээт, Миитэрэй орон аттыгар сото кэбиһэн туран, хамсаҕа табах уурунар.

– Дамыйаан дуу?.. – эмээхсин сибигинэйэн Микиитэттэн ыйытар, кып-кыһыл кыараҕас харахтарынан уҥа орон диэки одуулаһан симириктиир.

Микиитэ күлэн кыччыгыныыр. Эмээхсин онтон саарыах курдук гынан эрдэҕинэ, Миитэрэй: «Эһиги тугу биллигит?» – диэн сөҥөдүйэн кэбиһэр. Онуоха Даарыйа эмээхсин дьэ чахчы итэҕэйэн, сэһэргэһэргэ оҥостор, уол күлэрин буойан харытын туппахтаан имнэнэ-имнэнэ, аргыый турар уонна аттынааҕы олох маһы туппутунан уот диэки тэйээриҥнээн иһэн, этэр:

– Балаҕан бараахтара, хотон хоптолоро биһиги тугу билиэхпитий! Дамыйаан, чэ, тукаам, сыыйа-сыппайа сээкэйдэ сэһэргии түһэн…

– Миитэлэй… Миитэлэй, – диэбитинэн, хотонтон Өлөксөй уол сүүрэн тахсан Миитэрэй атаҕын кууһа түһэр.

Эмээхсин олох маһын туппутунан тохтуур, ол-бу диэки көрүөлүүр уонна бэйэтин уоскутунардыы: «Чэ, кэлбиччэ иттэн да барыым», – диэн баран, уот кытыытыгар олорунар.

Миитэрэй киһини үтүктүбүтэ табыллан үөрэ-көтө чылаарыҥныы-чылаарыҥныы сыгынньахтанан, атаҕар иилистибит уолу адаҕа курдук соһо таппытынан уот иннигэр кэлэн турар. Эмээхсин уокка ойоҕостуу олорон ытыстарын ититэр. Ол курдук саҥата суох олорбохтоон баран, бэрт эйэлээх куолаһынан, уолуттан ыйытар:

– Бу «дьону үтүктэр идэбиттэн хаһан эмэ өһүргэс тахсыа» диэн саныырдаах буолаҕын дуо, доҕор, Миитэрэй Харалаампыйап?

– Оннук санаабат буолабын! – диэн түргэнник хоруйдаан кэбигирэтэн кэбиһээт, Миитэрэй кыҥнах гынар, аллараа уоһун энньэтэн, арыттардаах уһун тиистэрэ атыгыраһан көстөллөр.

– Ээ… Ону баара мин «Киһини өһүргэтэн иирээн тахсыа» диэн санаан аһарардаах буолабын эбээт.

– Тыый, сатаабат эрээри үтүгүннэххэ кыыһырыахтара эбитэ ини! Үнүрүүн Дамыйааннаахха сылдьан үтүктэн көр бөҕө. Дамыйаан күлэн уҥа олорор. Бэркэ тахсыбыта.

– Чэ, ол эрээри, сэрэнэн оонньуур үчүгэй буолуо суоҕа этэ дуо, доҕоор? – диэн ыйытан унаарыйар ийэ.

Онуоха уола бэрт улгумнук сөбүлэһэ охсор.

– Сэрэнэн-сэрэнэн, ол баҕас, бодуруобуна бэлэм!

Миитэрэй атаҕын кууһан өрө хантайан турар кыра уол үтүктэр:

– Эйэнэн-эйэнэн, уобуна эбэм!

Бары күлсэллэр, балаҕан иһигэр айдаан-күйгүөн диэлийэр.

Дьэ Миитэрэй итинник киһи. Дамыйаан Охонооһойоп диэн, аҕыйах сүөһүлээх эрээри, бэрт ыраастык туттан олорор, бэрт мааны таҥастаах-саптаах, дьон ытыктыыр киһилэрэ баар. Миитэрэй ол киһини үкчү үтүгүннэ. Сарсын, өйүүн, ол анараа өттүгэр кимнээхтэри үтүктүөҕүн ким билиэй кинини. Иирэ талах курдук имигэс кыыстан бүдүгүрэ кырдьыбыт эмээхсиҥҥэ диэри, быыкаайык уҥуохтаах хабдьыгыраабыт оҕонньортон саһаан үрдүк лоҥкунаабыт тойон киһиэхэ диэри кини барыларын үтүктэр. Ону ааһан, быстах-быстах ол-бу киһилии саҥаран, көрөн, силлээн; «бытыгын» хамсатан, ыстаанын өрүтэ тардыммахтаан ылыталыыр. Ол ахсаан буолбат. Ким да тус бэйэтин кыра да туспата кини кыраҕы хараҕыттан куоппат. Артыыстыы талааны киниэхэ айылҕа ийэ дэлэгэйдик иҥэрбит киһитэ.

– Хайа, тукаам, өрүү мэлийдиҥ дуу? – Даарыйа эмээхсин, ытыстарын ититэн баран, көһүйбүт тарбахтарын мускуна олорон ыйытар.

– Мэлийэн, кырынаас, ыт баара, эмиэ тарбаан эспит. Биир лааскайы эрэ аҕаллым.

Эмээхсин үөрэ түһэр:

– Ыы, тукаам, лааскайыҥ – кырынаас балта эбээт! Чэ, аһата оҕус: «Үөргүн-сүүрүккүн үүрэн-түрүйэн аҕал» диэ.

Сүөгэй салааһынын көрдөөн баран булбакка, кытыйа кытыытыгар ымньаммыт тартан тарбаҕын төбөтүнэн ымньаан ылан лааскайын муннугар сото-сото, Миитэрэй алгыыр:

– Чэ, доҕоор, аһаа-сиэ, кытаат. Миэхэ өлөҥҥүн бу абыраннаххын көрбөккүн дуо!

– Ээ, кэбис, доҕор! «Бэйи, оонньоомуум эрэ» дии санаабат бэйэкэҥ буоллаҕа дуу?

– Санаан-санаан… Эдьиийгин, Түгэх хочоҕо баар кырынааһы чааххааммар киллэр эрэ. Үөргүн-сүүрүккүн барытын мин чааххааннарбар үлтү үүрэн киллэр… Төһө үөрдээх күтүр эбитэ буолла… Атыыр эбит дуу? Ойохтоох буоллаххына…

– Ээ, кэбис, тукаам…

– Уо, алҕас, – Миитэрэй лааскайын эргим-ургум тутан одуулаһар, онтон Өлөксөй көлөһүннээх сыгынньах иһин диэки эмискэччи дуктуруйар.

Уола «өкчөс» гына түһээт, күлэн быыһыгырыыр уонна лааскайы көрдөөн тарбачыһар. Миитэрэй биэрбэт, уол ытаан барар. Миитэрэй тулуйбат, хараҕын кырыытынан эмээхсин диэки көрбөхтөөн баран, чыпчылыйбахтаан Микиитэҕэ имнэнэр уонна булдун уолга туттаран кэбиһэр. Уол өрө сыҥсыйан кэбиһэ-кэбиһэ, одуулаһар, лааскай тоҥ харахтарын тарбаталаан көрөр, онтон лааскай тумсугар сотуллубуттары салаан «ньалып» гыннарар. Миитэрэй күлэн «кыык» гынаат, уолтан лааскайы былдьаан ылар:

– О, кыра да наада тойоно!

– Кими эттэҥий? – диэн эмээхсин сэргэҕэлиир.

Миитэрэй быһаарыыта суох хоруйдаан куотар:

– Э, бу оҕону эттим ини…

Булдунан оонньууру кырдьаҕастар сөбүлээбэттэр.

Эмээхсин аргыый туран оронугар төннөр. Онно тиийээт, кэпсиэн-ипсиэн ордук баҕарбыкка дылы буолар.

– Кырынааһы, сүрэхтээх быарын ылан ыйыстан кэбистэххэ, чааххааҥҥа бэркэ киирэр диир буолаллара былыргылар.

Хаһааҥҥыттан эмэттэн уокка турбут чаанньыгы таһааран Миитэрэй чэй иһэр.

– Ол аһы сиикэйдии аһыыбын дуу, ийээ? – диэн ыйытар, балачча өр саҥата суох олорон баран.

– Тугу эттэҥий?

– Ол кырынаас сүрэхтээх быарын.

– Ээ… Сиикэйдии буолбакка.

Миитэрэй илгистэн кэбиһэр, чахчы мунаарбыт, бэркиһээбит быһыыланар уонна этэр:

– Кини сүрэҕэ-быара диэн дьоҕус да буолуо этэ. Үчүгэйдик дьүккүйэн кэбистэр… Чахчы туһалааҕын билбит киһи…

– «Бэркэ туһалыыр» диир буолаллара.

– Бодуруобуна бэлэмнэнэн баран боппуруобуйдаан да көрүллүө. Муосабыт буосса буолуо, – диэн Миитэрэй «нууччалыыр». Кини мунаардаҕына нууччалааччы.

– Айаларгын көрбөтүҥ дуу?

– Көрөн, доҕор! Хас да куобах кылыыбын көрөн, туораан чонойбут. Биир сыыстаран бурҕаттарбыт.

– Куобах этин сылгы этин кытта холбуу буһардахха, куобах айаҕа кииримтиэ буолар сурахтааҕа. Кини сылгы инитэ эбээт. Үкчү сылгы курдук.

Миитэрэй чэйин иһэн бүтэн турар, чаанньыгы толорон эмиэ уокка уурар уонна этэр:

– Ээ, куобах үүт-үкчү сылгы курдук. Барахсан сиэлэ-кутуруга намылыйан!

Куобах сиэлэ-кутуруга намылыйбытыттан бары күлсэллэр.

Эмээхсин саҥата суох күлэн, кэтэҕэ титирии олорбохтоон баран, этэр:

– «Солуута суох саҥарабын эбээт» дии санаабат бэйэҥ буоллаҕа дуу? Куобахтаах сылгы ини-биилэр. Былыыр-былыр сылгы киһиэхэ сүөһү буола илигинэ, куобахтаах сылгы бырааттыылара үһү. Арай биирдэ…

Даарыйа эмээхсин ааҕан ситиллибэт кэрэ кэпсээннэриттэн биирдэстэрин кэпсээбитинэн барар.

Хотонтон Маайа тахсар. Кини аҕыйах саҥалаах. Өлөксөй уол сотору-сотору: «Маамуо!» диэн хаһыытаатаҕына, Маайа үтүктэн «Эһуо!» диэн кэбиһэ-кэбиһэ, дьиэ иһигэр ону-маны үлэлии, бүтэрэ-оһоро сылдьар. Эбэтэр уола ытаатаҕына, Маайа ыраах сылдьан: «Нохоо, Өлөксөөй, тохтоо эрэ бу!» – диэн чаҕаарыйар. Уол оччоҕо уурайан хаалар. Киэһэ «кырдьаҕас булчуттар» Микиитэ эһэтэ уонна дьукаах Сөдүөт чат тымтай түгэҕэр быыкаайык ньоҕор балыктаах кэлэллэр. Оҕолорго биирдии обургу мундуну сиэптэригэр уктан аҕалаллар.

Сөдүөччүйэ ыалтан кэлэр. Былаатын төбөтүгэр биир куһуок саахары түмэ баайбытын ылан, Микиитэ хайа эрэ сыталынан дьиэ дьонугар барытыгар үллэрэр. Дьон «өлүү саахардарын» сөмүйэлэригэр сыһыаран ылан, тылларын төбөтүгэр ууруналлар. Быыкаайык кыһыллыбыт чэйи тэрэпиискэҕэ суулаан аҕалбытын икки дьукаах аҥаардаһан чаанньыктарыгар кутуталаан кэбиһэллэр.

Үөрүү-көтүү, ас-үөл. «Дьоро киэһэ».

Силипиэн оҕонньордоох диэн сэниэ ыал биир кыыстара «дьүһүнүнэн мөлтөх» буолан эргэ барбакка сылдьыбыт. Сааһыары Миитэрэй ол кыыһы ойох «кэпсэттэ». Халыым төлүүр баайа суох киһи. Ол иһин энньэ да кыра. Эриэн тыһаҕастаах хара ынаҕы Миитэрэй Амма мууһунан дьурулаабыт суол устун үүрэн аҕалла. Бэйэтин балаҕанын дьоно үөрэн, оттон баай ыаллара Бэһиэлэйэптэр көрүдьүөс оҥостон сыыр үрдүгэр бөлүөхсэн тоһуйдулар.

– Сүөһүлэри күөйүҥ! Тоҕо түһэн куотан хаалыахтара!

Сүүсчэкэ сылгыны-ынаҕы үүрэн халытан иһэр киһи быһыытынан, кини ыраахтан хаһыытыы, үтүлүгүнэн талбаатыы истэ. Көтөх хара ынах туораан тахса-тахса, күөйтэрэн эмиэ суолга киирэн, албыннаан, хоротуута суохтук сүүрэн хаадьараҥныыр. Эриэн тыһаҕас, ынах иннигэр-кэннигэр түһэ-түһэ, сүүрэн моһурҕайданар. Миитэрэй соруйан хаала-хаала, сүүрэн кэлэн ынахтаах тыһаҕаһын үтүлүгүнэн охсуталаан кэбиһэр да, туора ыстанан хаарга кылыйталаан ылар.

Сүүрэн-көтөн, күөйэн-хаайан тыһаҕастаах ынаҕын хотоҥҥо киллэртээтэ. Онтон бэйэтэ дьиэҕэ ойон киирдэ, бокук-бокук гына-гына, үтүлүгүн-бэргэһэтин тэбэммэхтээтэ, тириппит сүүһүгэр сыстыбыт баттаҕын өрө анньынан кэбистэ уонна эттэ:

– Көр, уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах! Ынах сүөһүнү аҕалан хотон муҥунан хаайан лиһигирэтэн кэбистим буолбат дуо?

Баары-суоҕу барытын мунньан, иһит-иһити барытын тэбээн, солуурчахха саламааттаатылар. Үөрүү-көтүү буолла.

Аһаабыт-сиэбит, Миитэрэйи үгүс оҕоҕо, элбэх баайга алҕаабыт кэннэ Даарыйа эмээхсин хараҥа муннугуттан кэпсээн эҥээрийдэ:

– Элиэ көтөр тоҕо кулуннуу кистиирин билэҕит дуо, доҕоттоор? Былыыр-былыр элиэ Улуутуйар улуу тойон сылгыһыт уола эбитэ үһү. Улуу тойон киниэхэ эрэ сылгытын үөрүн итэҕэйэн халлаан сырдык сыһыытыгар сылгылатара үһү. Арай биирдэ сылгы сылгылыы барбыта икки хоммут да, элиэ кэлбэтэх. Улуу тойон ытырыктата санаан элиэни бэйэтин чуҥнаппыт. Элиэ «сылгыһыт» биир бастыҥ кулуну уоран сии олорорун көрөн төннүбүттэр.

Үһүс күнүгэр элиэ кэлбит. Улуу тойон кинини бэйэтигэр ыҥыртаран ылбыт. Улуу тойон сылгыһыт уолунаан бу курдук кэпсэппиттэр:

– Хайа, нохоо, ханна сырыттыҥ?

– Сылгы сылгылыы.

– Сылгыларыҥ бары бааллар дуо?

– Биир кулун сүттэ.

– Көрдөөтүҥ дуо?

– Үс түүннээх күн көрдөөтүм.

– Буллуҥ дуо?

– Көстүбэтэ.

– Кырдьык дуо?

– Кырдьык…

Онуоха Улуу тойон олустук уордайбыт.

– Өлөрдүҥ. Уордуҥ. Сымыйалаатыҥ. Үс төгүл халыҥ буруйу, хараҥа аньыыны оҥордуҥ. Үс төгүл хара кырыыстаах эн буол! Сааһыҥ тухары кулуннуу кистии сырыт! Элиэтии көтө көрдүү сырыт! Суолга охтубут собулҕаны тоҥсуйа сырыт!

Онтон ыла элиэ кулуннуу кистиир, былыр бэйэтэ уоран сиэбит кулунун көрдөөн элиэтиир, собулҕаны тоҥсуйар.

Бэрт элбэҕи кэпсээтэ Даарыйа эмээхсин бу киэһэ. Бу киэһэ оһох уота өргө диэри күүдэпчилэнэ умайда, күллэ-салла, кыһыл чохторунан тамнаатанна. Уоттарын кытыытыгар бары үөрэ-көтө олордулар. Бүтэр уһугар Даарыйа эмээхсин Манчаары Баһылайы кэпсээтэ. Кини Манчаарыта хас кэпсээтэҕин аайы саҥа айыллар, үтүө майгыта, ньургун сырыыта саҥаттан саҥа арылла турар Манчаары. Мэлдьи сонун, мэлдьи эдэр, мэлдьи туйгун Манчаары Баһылай. Ол иһин соргу көтөҕүллүбүт уһулуччу үөрүүлээх бастыҥ «дьоро» киэһэлэргэ эрэ айыллан кэпсэнэр. Даарыйа эмээхсин оронугар олоро түһэн, илдьирийбит даба ырбаахытын тиэтэллээхтик кэтэн сарымахтанна, илбирийбит нэк суорҕанын түүрэ тардан бэйэтигэр ыга куустан өйөннө уонна аргыый-аргыый икки өттүнэн иэгэҥнии-иэгэҥнии сүһүөх-сүһүөх этэн барда:

– Тоҕустуу түптүрдээх түүнүктээх түрмэниТөлүтэ көппүтү,Аҕыстыы хаппахтаах хараҥа хаайыыныХайыта тэппитиМанчаары туйгуну билэҕиэт, доҕоттоор?Толоону-томтору тумнара сабардыырТоҥуу хаар иэнинэнТоҕустуу хаамыынан чүөмчүлээн бырдааттыыр,Быыппастар быччыҥнаахБыһыйкаан даҕаны атахтаах дэһэллэр.Бардам баай тэриммит ыаҕастаах күлүүһүнКөтүрү тардыбыт,Дохсун баай эрэммит болгуолаах олуурунТоһута анньыбытНьыгылкаан даҕаны ытыстаах дэһэллэр.Адаҕа тимиртэн, сатара кымньыыттанТаҥнары көрбөтөх,Кылырдыыр чыыннардаах кырыктаах тойонтонТоллору билбэтэхУот чолбон даҕаны харахтаах дэһэллэр.Ырыаҕа ылланар Манчаары БаһылайДьоһуннаах сураҕа:Күүстээхтэн туйгуна, быһыйтан бастыҥа,Төлөннөөх сүрэҕэ, —Эр бэрдин төлөннөөх сүрэҕэ дэһэллэр.Сирэйдээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтөМанчаары Баһылай,Суохтааҕы халаабыт, мөлтөҕү муҥнаабытБуруйа суох этэ…Сүрэхтээх ырааһа – Манчаары дэһэллэр.Батыйа күөрэтэн баайдары уолутанБулбутун барытын:Кылааннаах түүлээҕи, өрүөллээх харчыныБар дьоҥҥо түҥэтэн,Суохтаахха түҥэтэн үргэҥниир дэһэллэр.«Сүһүөхпүт сүүрээнин, харахпыт ууларынУулааннар уойаллар,Баай үбэ барыта – бар дьоммут сүмэтэ…Манчаары аатыгарТуһаныҥ, доҕоттоор», – диир үһү дэһэллэр…Тордуохтаах тумустаах тойон кыыл дойдута —Таас дьааҥы үрдүгэр,Сэргэхтэй кулгаахтаах саһылбыт ордуута —Сис тыабыт үөһүгэрМанчаары Баһылай көрсүһэр дэһэллэр.Эр бэрдэ киһиэхэ уотугар олорсонОлоҕу сураһар:«Төрөөбүт дойдубун, үөскээбит дойдубун,Бар дьоммун ахтабын…Ахтабын, доҕооччуок!» – диир үһү дэһэллэр.«Тымныыга-дьыбарга, кыстык хаар ортотоМин суолум биллиэҕэ…Тымныыны күрэтэр күн уота күлүмнээн,Күөх сирэм кэлиэҕэ,Оччоҕо эргиллиэм!» – диир үһү дэһэллэр.Эр бэрдэ киһиэхэ, бэрт эдэр киһиэхэУотугар олорсон,Сис тыабыт үөһүгэр, таас дьааҥы үрдүгэрДоҕордуу арахсан,Килбэҥниир болоту талбаатыыр дэһэллэр.Саас буолан көҕөрөн, мутукча хамсаарай,Тахсаммыт көрүөҕүҥ!Күөх сирэм чэлгийэн, Манчаары кэлээрэй,Уруйдаан көрсүөҕүҥ.Манчаары Баһылай кэлиэҕэ дэһэллэр…Манчаары Баһылай кэлиэҕэ, сэгэрдэр!Эрдэлиирдэри кытта олорор үчүгэй этэ.

Арай биир киэһэ туох эрэ кыраттан кыыһыран, куруубай киһи Сөдүөт биир куһаҕан тылынан ойоҕун үөхтэ. Маайа бэрт өр ытыы сытта. Сөдүөт дөрүн-дөрүн: «Түксү! Оҥторума!» – диэн бардьыгыныы олордо. Ол киэһэ Даарыйа эмээхсин тугу да кэпсээбэтэ… Куһаҕан киэһэ буолла. Дьадаҥылара, аччыктара, кыһалҕалаах олохторо ол түүҥҥү ыарахан хараҥа үөһүттэн таҥнары өҥөйөн турдулар.

Эрдэлиирдэр саас бэйэлэрин балаҕаннарыгар көстүлэр. Остуолларын, саҥа төрөөбүт томуйахтарын уонна бары «сэптэрин-сэбиргэллэрин» биир сыарҕаҕа тиэйэн бардылар. Эмээхсиннэрин уонна утуйар таҥастарын эргийэн кэлэн ылаары, хааллардылар. Кинилэри аһыйан Өлөксөй ытыы турда. Микиитэ хомолтотугар харан, ыгылыйан олорон хабылык хабан ыһыахтанна. Онтон Даарыйа эмээхсин тэйээриҥнээн кэлэн Өлөксөйү кэтэҕиттэн сыллаан баран, Микиитэҕэ чугаһаан эрдэҕинэ, Микиитэ туох да хоһооно суох чардырҕаабытынан ойон туран, үөттүрэҕи сулбу тардан ылан эмээхсин төбөтүн сиигинэн туһаайан өрө күөрэппитинэн барда. Сөдүөччүйэ ыстанан кэлэн үөттүрэҕи мүччү тардан ылла:

– Нохоо, туох буоллуҥ? Эмээхсиҥҥин таптыыр аххан этиҥ дии! Өлөрөөрү гынныҥ дуу?!

– Өллүн! Барар буолбат дуо!.. – тыына хаайтаран салгыны арыычча эҕирийэн ыла-ыла, Микиитэ улуйа турда.

Саха тылын саллар сааһын тухары умсугуйарга уһуйбут кырдьаҕыыс-кырдьаҕас доҕорун ол курдук атаарар киһи буолла. Сатаан быһаарыллыбат быһыы таҕыста. Ол эрээри ол сээркээн сэһэн эмээхсин судургутук уонна дириҥник быһааран эттэ:

– Итинтэн ордук хайдах таптыай? Оҕом таптыырын күүһүттэн өлөрөөрү гынар ээ ити… Оо, күндү да киһи буолар эбиппин… Тоойуом, ытаама. Көрсүөхпүт буоллаҕа дии. Тапталлаах Таатталыыр…

Мөөсүйүөн

Биир киэһэ сыппыт кэннэ, Дьөгүөрдээн Микиитэҕэ эргиллэн, төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, эттэ:

– Сарсын оскуолаҕа барабыт ээ, доҕоор.

– Барбаппын…

– Ээ, кэбис, доҕор, үөрэҕэ суох, сааһыҥ тухары биһиги курдук, ыал хамначчыта буолуоҥ дуо?

– Барбаппын…

– Кырата бэрт, эһиил да биэриэх баара. Оҕолор кырбыахтара, – диэтэ Сөдүөччүйэ атахтарыгар сытан.

– Лахсыйыма. Эрдэ үөрэннэҕинэ, биһигини иитиэҕэ.

– Кырата бэрт ээ…

Ийэтэ «кырата бэрт» диэбититтэн Микиитэ өһүргэнэ санаата. Барыах буолла.

Сарсыарда уолу суорҕаҥҥа суулаан баран сыарҕаҕа олордон, хам кэлгийэн кэбистилэр. Аҕата аара хаста да оҕуһуттан түһэн, оҕотун суорҕанынан хайан, кэлгиэтин көннөрөн биэрдэ. Алта биэрэстэлээх Кыымнаайы оскуолатыгар тиийдилэр.

Килбэлдьигэс бирээскэлээх кэтит бириһиэн курдаах, ыас хара хойуу баттаҕын төбөтүн оройунан хайа тарааммыт мааны киһи биир хостон тахсан кэллэ.

– Дьэкиэм, киһибин бу аҕаллым ээ.

– Бу дуо? – мааны киһи төҥкөйөн Микиитэ сирэйин одууласта. – Хайа, доҕоор, кыракката бэрт буолбат дуо?

– Сэттэтигэр барда эбээт…

– Чэ, киллэрэн олордон көрүөххэ, туох тахсар. Олус хойутатан кэбистиҥ… Чэ, доҕор, киирэн үөрэнэн көрүөххэ эрэ, – диэн баран, мааны киһи Микиитэни харытыттан харбаата.

Уол барымаары чыраахтаста да, анараа киһи тохтоппокко дьулурутар киһи буолла.

– Аҕаа!

– Мин манна олоруом, – диэтэ Дьөгүөрдээн.

Үгүс оҕолордоох хос иһигэр буолан хааллылар. Утары муннукка оҕо көтөҕүүлээх дьахтар таҥара олорор. Уҥа эркин ортотугар – кыһыл бытыктаах киһи мэтириэтэ олорор, кини сарыннарыгар өрүү быалар төбөлөрө намылыспыттар уонна түөһүгэр манньыат харчылар кэккэлэспиттэр.

Микиитэ чугурус гынна. Киһи лэглэритэн илдьэн биир таһа суох нэк сонноох уол аттыгар олордон кэбистэ уонна ыйытта:

– Эн кимҥиний?

Сибилигин аҕатын кытта кэпсэтэн, манна бэйэтэ киллэрэн баран саҥа көрбүккэ дылы ыйыппытыгар Микиитэ саҥарбата.

– Ааккын билбэккин дуо?

– Оттон Микиитэбин…

– Мин кимминий?

– Эн дуо?.. Учуутал буолуоҥ.

– Сөп, учууталбын. Араспаанньаҥ кимий?

– Билбэппин… Эһэм Молоох Миитэрэй…

Оҕолор бары күлсэн ньиргистилэр.

– Эн араспаанньаҥ Лэглээрин диэн буолар, эн – Микиитэ Лэглээриҥҥин, Молоох диэн куһаҕан аат. – Учуутал Микиитэни төбөтүттэн имэрийдэ уонна атын оҕолорго барда.

Микиитэ араспаанньалааҕын саҥа билэн, дьиибэргии олордо. Кини эһэтин туора дьон бары «Молоох!» диэн ыҥыраллар, куһаҕан аата эбитэ буоллар кыыһырыа этэ.

Кинилэр, саамай кыралар, аан диэки олороллор. Түгэххэ Микиитэ билэр икки-үс улахан уолаттара бааллар. Хос ортотугар кыракый остуол, олох мас. Остуолга сүрдээх халыҥ кинигэ сытар. Үрүҥүнэн суруллуталаабыт хара кырааскалаах түөрт муннуктаах хаптаһын өйөнөн турар. Микиитэ «Туоһу сыһыаран баран мас саанан ытыалаабыт киһи» диэн санаан эрдэҕинэ, аттыгар олорор нэк сонноох уол тоҕонохтоото. Ол уол одууласпыта өр буолбут быһыылаах, лору-лоппоҕор сүүһүн аннынан бүлтээриччи көрөн олорор эбит. Микиитэ утары одуулаһан олорбохтоон баран уолтан тэйэ сыҕарыйда. Уола ыкса халбарыс гынна. Ол курдук сыҕарыҥнаан Микиитэ олорор сирэ баранна, онтон учуутал тугу эрэ саҥарарын кытта хос иһэ соҕотохто өрө тигинии түстэ, оҕолор бары аан диэки сырыстылар. Микиитэ эмиэ ойон тахсыбыта, аҕата баар эбит. Аҕатын бадьыр курдук чэрдээх тарбахтарын туппахтыы-туппахтыы, Микиитэ көрбүт сонунун кэпсии турда.

Оҕолор тустан муостаҕа үҥкүрүйэллэр, бэргэһэни өрүтэ тэбиэлииллэр, күдэн куоппас көтөр, айдаан-күлүү күүгүнүүр.

Микиитэ кэпсээнэ ситэ илигинэ учуутал тахсан ханнык эрэ биир тылы ордоотоото. Оҕолор үөрэнэр хоско киирэн тигинэстилэр.

– Чэ, эн эмиэ киир, – диэтэ аҕата Микиитэҕэ. – Кэнники кэпсээр.

– Эн барыма, миигин көһүт.

– Сөп.

Хоско киирээт бии тоҕонохтоһор уолуттан Микиитэ туспа олорор толкуйданна. Атын сиргэ олорон эрдэҕинэ, урут олорор уол бүөлүү халбарыс гынна: «Эйиэнэ буолбатах!» – диэтэ, кэнниттэн биир уол кэлэн: «Миэнэ, миэнэ» – диэт, Микиитэни халбарыччы анньан кэбистэ уонна бэйэтэ олордо. Микиитэ эргичиҥнии турда. Нэк сонноох уол, кини кураанахтыйбыт оннун таптайа-таптайа: «Кэл, манна кэл», – дии олордо. Учуутал тиийэн кэллэ: «Оннуҥ бу баар», – диэн баран, илиититтэн харбаан, нэк сонноох уол аттыгар олордоот, ааһа турда. Бу сырыыга күөтэһээри Микиитэ дьукааҕар тоҥоноҕун бэлэмнээн эрдэҕинэ, анарааҥҥыта эйэлээх куолаһынан ыйытта:

– Эн ким уолунаҕын?

– Молоох уолун уолунабын…

Анарааҥҥыта хардары ыйытыыны көһүтэ барбакка, улгумнук кэпсэтэр киһи түбэстэ:

– Оттон мин Чоху уолун уолунабын… Бүөтүр Сүөдэрэппин. Эн миигин кытта атастыы буолуоҥ дуо?

– Буолуом этэ.

Ол курдук Бүөтүр Сүөдэрэп диэн маҥнайгы доҕор көһүннэ. Бу уруокка Микиитэ маҥнайгы тэтэрээтин ылла, уруучуканы аан маҥнай илиитигэр тутта. Тэтэрээт сурааһынын батыһыннара көнөтүк тардар сорудахтаах да, илиитэ салҕалас, бөрүөтэ сурааһын икки өттүнэн халыйталаан тахсар. Өттүктээн тардар оҕуһу сиэтэр курдук муҥнаах үлэ эбит.

Бу тахсыытыгар Микиитэ өссө үгүс сонуннаах буолла, тиэтэйэн омуннуран бөтүөхтүү-бөтүөхтүү, ортолуу кэпсээн эрдэҕинэ, учуутал тахсан эмиэ саҥарда, эмиэ үөрэнэр хоско тигинэһии буолла.

– Эн олор, барыма! – диэн аҕатыгар хаһыытаабытынан Микиитэ кылааска киирдэ.

Бэрт элбэх сонуннаах буолан тиэтэйэн үсүһүн тахсарыгар аҕата суох буолан хаалбыт. Күннээҕи үөрэх бүтэн дьиэлэриттэн сылдьар сҕолор таҥнан булумахтаһан баран хааллылар. Микиитэ аҕатын кэтэһэн турбахтаата. Онтон таһырдьа таҕыста. Мааҥыан оҕустарын баайбыт сирдэригэр от тобоҕо ордон хаалбыт. Төттөрү сүүрэн киирэн, таба баттаҕа эргэ бэргэһэтэ, илбиркэй нэк соно сиргэ сыталларын харбаата да, таһырдьа ыстанан таҕыста уонна кэлбит суолун устун дьиэтин диэки сүүрэн маҕыйбытынан барда.

Сотору кэннигэр дьон хаһыытастылар. Эргиллэн көрбүтэ: уонча оҕо, икки улахан киһи, биир эмээхсин кинини эккирэтэн иһэллэр эбит. Сарылыы түһээт, уол түһэн кэбистэ. Саба баттаан ыллылар, соҥҥо суулуу туппутунан дьиэҕэ киллэрэн баран, төгүрүйэн кэбистилэр.

– Тоҥон хаалыыһы. Сүүрэр ээ, бу таҥаһынан! Абааһы киһи, – дэһэллэр.

Микиитэ, чохчойо-чохчойо, сарылыыр.

Учуутал тахсыбытыгар силэллэн биэрдилэр.

– Бу уол күрээтэ… Туттубут… Тоҥон өлө сыста… Ытыыр… – дэһэн аймалаһа түстүлэр.

Учуутал биир кыра уолу аҕалан Микиитэ аттыгар туруоран кэбистэ уонна эттэ:

– Бу уол эйигиннээҕэр кыра да ытаабат. Пахыый, бачча улахан эрээри… «Мээх!»

Тэллэҕэр уостаах, чачархай баттахтаах, сып-сырдык саһархайынан турулуччу көрбүт уол, харытынан муннун туора соттуммахтыыр, ыстаанын өрүтэ тардыммахтыыр. Киһиргиир быһыылаах, ытаабат киһи буолан.

Уолтан кыһыйан Микиитэ тохтоон хаалла.

– Манна бэлэмҥэ олорон үөрэниэҥ буоллаҕа дии, – диэтэ учуутал уонна обургу уолаттарга тугу эрэ сибигинэйэн баран хоһугар киирэн хаалла.

Тарҕастылар. Онтон бии кыра уол кэлэн:

– Доҕоор, мин мааска тириитэ бэргэһэлээхпин ээ. Көрүөҥ дуо? Мин ийэм Сөөнө эмээхсин дьэ сүрдээх эмээхсин, мааскабытын өлөрөн хачыгыратан кэбистэ уонна миэхэ бэргэһэ тигэн бытарытта… Мин Арамаан Соппуруонап диэн киһибин…

Бэргэһэни көрдүлэр, хайҕаатылар. Киэһэтигэр Буута Болтоойоп диэн Микиитэ билэр уола кэллэ. Бэҕэһээ өрөбүл буолан кини дьиэтигэр баран, бүгүн үөрэҕи куоттаран кэлбит.

– Эйигин мин көрөр буоллум, – диэтэ Буута.

– Хайдах?

– Эн аҕаҥ «оҕобун оҕолор атаҕастыахтара, көрө-истэ сылдьаар», – диэтэ.

Аҕатын туһунан истээт, Микиитэ ытаары, уоһа мэрбэҥнээтэ.

Хоонньоһон баран, сибигинэһэн кэпсэтэ сыттылар.

– Эйигин мөссүйүөҥҥэ олорор дииллэр ээ, ол хайдаҕый? – диэтэ Микиитэ.

– Оттон буоллаҕа бу дии. Билигин эн да олордоҕуҥ.

– Бу мөссүйүөн дуо?

– Уонна?

– Тыый! – Микиитэ олоро түстэ, кини мөссүйүөҥҥэ олорорун дьэ өйдөөтө.

Мөссүйүөн диэн олус ынырык дойду сурахтааҕа.

Былырыын Микиитэ ийэтиниин Болтоойопторго сылдьыбыттара. Болтоойоптор уонча оҕолоохтор, биир ынахтаахтар. Икки улахан уоллара, иккиэн хос ааттарынан ыҥырыллар уолаттар, быыкаайык балаҕаннарын чигдитигэр оонньуу сылдьаллара. Микиитэлээх балаҕаҥҥа киирбиттэрэ, Болтоойоптор ийэлэрэ кырдьыбыт дьахтар Сарахыс Маайа ытаан ньирилии олорор эбит. Сыгынньах уол-кыыс хаҥас диэки муннукка бөлүөхсэн оҥой-саҥай көрө-истэ тураллар. Хотунунааҕар быдан эдэр киһи, сүһүөхтээх хоппоҕор муруннаах, кыласпыт кыараҕас харахтардаах, бэрт аҕыйах саҥалаах Өлөксөй бэрт холкутук сылбаххай чэйи иһэ олорор. Сарахыс Маайа ытаабыта өр буолбут, күөмэйэ кыыкыначчы бүппүт, харахтара дьолточчу испиттэр, баттаҕа сарымта арбайбыт, ырбаахытын уолуга нэлэккэйдэнэн, ырыган хомурҕанын уҥуоҕа хоппойбут. Ытыырын быыһыгар кими эрэ үөҕэн ыҥырҕайдыыр.

– Ырҕайа сытыйбыт, үллэ сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт! Соруйан сиэри буллаҕыҥ буолуо. Хаһан эрэ син умса түһүөҥ эн даҕаны.

Дьахтар саҥатыттан буоллаҕына, буруйдаах киһи саманна баар буолуон сөпкө дылы. Ол эрээри «ырҕайа сытыйбыт киһи» көстүбэт: эр киһи, оҕолор бары көтөхтөрө сүрдээх.

Балачча саҥата суох олорбохтоон баран, Сөдүөччүйэ ыйытта:

– Бу туох үлүгэрэ буолла, Өлөксөөй?

Киһи чэйин иһэрин тохтотто, хайдах эрэ көрдөөхтүк уоһун чорботон баран ойоҕун одуулаһан олорбохтоото, онтон Сөдүөччүйэни, Микиитэни, бэйэтин оҕолорун одууласта уонна наһаа холкутук эттэ:

– Бэйэтиттэн ыйыт…

– Сарахыас, бу туох айылаах буоллуҥ?

Маайа тохтуу түстэ, бөтө-бөтө, ордоотоон кэбистэ:

– Үтүө дьахтар, өйдөөх дьахтар, эн үөрээр-көтөөр. Мин, акаары киһи, аһыйабын, ытыыбын…

Эмиэ ытаан ньиккирээбитинэн барда.

Муннукка бөлүөхсэн турар оҕолору Сөдүөччүйэ ааҕан көрдө быһыылаах.

– Күтүөр, оҕолоруҥ бары бааллар буолбат дуо? Икки улахан оҕоҥ таһырдьа.

– Баар буолбакка ханна барыахтарай?! Арай өллөхтөрүнэ астынаары гынаҕын дуо эн, – диэтэ, Маайа ытаан улуйарын быыһыгар.

– Сүөһүгүт хайдах турар? – диэн Сөдүөччүйэ дьиэлээх тойонтон ыйытта.

Өлөксөй эмиэ чэйин тохтотон хотонун диэки хайыһан иһиллээн олордо. Баарын биллэрбит курдук, хотоҥҥо ынахтара тыаһаата…

– Соҕотох ынахпыт баар.

– Хайа-хайа үөдэн буолтуй бу күтүр… – диэн Сөдүөччүйэ мунаарда.

Сарахыс Маайа сүүстэри, сэҥийэлэри барытын биирдэ ытыһан эргитэ сотон баран, туора садьыйан кэбистэ:

– Кинээспит, ырҕайа сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт баара, улахан уолбун Буутаны оскуолаҕа уган кээспит…

– Дьэ онно?..

– Мөссүйүөҥҥэ киллэрбит үһү. Хааһына аһыгар…

– Дьэ онно?

– «Дьэ онно» диэбит буола-буолаҕын. Ону билэҕин дуо, кисиэ! Ол аата саллаат буолар буоллаҕа дии. Хайа дойду баһыгар-атаҕар тиийэн оҕом умса түһэрин ким билиэй!..