Эн онно хайаан да тиий

скачать книгу бесплатно

Биһиги бэспит анныттан тахсан оччо тиэтэйбэккэ, сытыйбыт дьон сытыйдахпыт диэххэ айылаах холкутук хаамыстыбыт. Атахпыт анныгар уу бырдаҥалыыр, уу ыһыллар. Биһиги чэгиэнник, дьоллоохтук күлсэбит.

…Булчут балааккатын иһигэр олорон, аһаҕас аанынан, оргууй түһэн ньиккирэтэр ардаҕы одуулуубун, түспүтэ үһүс күнэ. Тохтуох, уоскуйуох быһыыта суох. Син биир холкутун курдук холку, түспүтүн кубулуппакка түһэ турар. Бу сааскы ардах буолбатах, күһүҥҥү ардах. Ол иһин да буолуо, киһи кутун-сүрүн баттыыр. Түүн ордук ыаһыран, хараҥаран кэлэр. Мин харахпын быһа симэн, ол сааскы ардахха, бэс анныгар туран көрбүт харахтарбын, кубабын, уот кыһыл сибэккибин – сүрэҕи көрө сатыыбын да көстүбэт. Хата төттөрүтүн, ханнык эрэ түүллэр, атын дьон утуу-субуу субуһаллар. Биһиги манна, бу Алдан уҥуор, бултуу тахсыбыппыт да, ардахха хааттаран харыс сири хаама иликпит. Ыттарбыт дэлби сытыйан киирэ-киирэ, балааккаҕа түүрүллэ сыталлар. Доҕотторум Мэхээлэлээх Бүөтүр – булчут аллаах дьон. Мэхээлэ сэттэлээх сылдьан бууру, уон түөртээҕэр хардаҥ эһэни өлөрбүт киһи. Кинилэр холкулар. «Ардах аннынан сылдьар куһаҕан» диэн дьиэттэн быкпаттар. Мин омуммар ардах аннынан бултуохтааҕар, уу да ортотунан кэһэн барыах айылаахпын.

Түүн тыалырда. Былытын ньылбы оҕуста. Отун-маһын уутун тэбээтэ. Биһиги эрдэ турдубут. Аттарбытын ыҥыырдаан баран чэйдээтибит. Эргийэн кэлэрдии оҥостон бардыбыт. Халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ чугас соҕус ыт үрэр саҥатын иһиттибит. Онно бардыбыт. Ыттарбыт биир бууру хаайан тураллар эбит…

Балааккабытыгар киэһэ кэллибит. Үчүгэйдик аһаан баран утуйдубут. Ол түүнү быһа өтөр-наар көрбөтөх Тамарабын, сол ардахтаах күнү, сол кубалары түһээн таҕыстым. Дууһам олус чэпчээн, үөрэн уһугуннум. Биирдэ өйдөммүтүм булчут балааккатыгар ат ыҥыырын сыттанан утуйа сытар эбиппин. Олус хомойдум. Балааккабытын дөрүн-дөрүн тыал үргэҥнэтэр. Халлаан быһыыта эмиэ алдьаммыт бадахтаах. Үчүгэй аҕайдык бултатыа суох быһыылаах. Сотору Мэхээлэ уһуктан турда. Уот отунна. Чэй өрдө. Өрбүт чэйбит да ситэ оргуйа илигинэ, хайа үөдэнтэн үүрдэрэн кэлбитэ эбитэ буолла, хаар буккааһыктаах күһүҥҥү күүстээх ардах тоҕо сүөкээтэ. Мин түүлбүн, эдэр сылдьан таптаабыт Тамарабын саныы олордум. Аар тайҕа баһа куугунуур, ардах күүстээх илиитинэн балааккабытын эттиир. Итии чэй иһэн баран, оттуллубут тимир оһох суоһугар таттаран нухарыйа сатыы сытабын. Мин харахпар сып-сырдык уулаах көлүйэ дьэрэлийэн көһүннэ. Мин ол көлүйэҕэ төбөбүнэн таҥнары умсабын. Күн сардаҥатынан ыһыахтана олорор уоттаах сүрэх оннугар, уу өрө ыһылла олорор. Ону мин харах уута дии саныыбын. Амсайан көрдөхпүнэ, тыбыс-тымныы, туустаах. Өрө уһуутаабытынан көрөн кэлэбин. Дьонум ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, табаахтыы олороллор. Мин эмиэ туран олордум.

Ардах түһэр. Аһыллыбыт балаакка аанынан көрдөхпүнэ, ыарахан таммахтар харах уутун курдук мөлбөрүһэллэр. Мин халлаан иэдэһин, хараҕын сотон биэриэхпин саныыбын. Ол кэннэ уп-уһун кыламаҥҥа чопчуласпыт таммах дьикти үчүгэйдик илибириирин сөҕө, таптыы көрөбүн. Ардах түһэр. Баҕар, бу күһүҥҥү ардахха былдьаппыт уоллаах кыыс биһиги курдук харахтарын көрсө, сып-сылаастык тыына тураллара буолуо. Ол улуу дьол. Ардах түһүө буоллар, түстүүн түстүн!

ЭТИҤНЭР

Ахтан баран иһиттэххэ, сааскы бастакы этиҥнэр олус кэрэ, олус да улахан тыастаах буолаллар. Сир түгэҕиттэн өрө ньириһийэн улам-улам халлаан оройугар тахсаллар. Ону Ылдьаа бороруок тэлиэгэтэ дэлбэритэ ыстана-ыстана сүүрэр дэһэрбит. Мин этиҥнэри истибэтэҕим өр буолла. «Этиҥ өҥ дьылга элбэхтик, хас эмэ хаттыгастаахтык этэр» дииллэр. Биһиги, сэрии бириэмэтигэр үөскээбит оҕолор, этиҥ тыаһын истибэтэхпит, ол оннугар аһыҥа сырдыргыырын, сыбаҕа суох хоспохпут иһиттэн төгүрүк суукканы быһа истэрбит. Ол аһыҥа биһигини кырыыр оботтоох ырыата этэ. Ол эрээри кини биһигини кыайан сиэбэккэ, син биир фашист арҕаа кыаттарбытыныы, кыайыы дьылыгар өҥҥө, күөххэ кыаттарбыта.

Дьоннорбут армияттан төннүбүттэрэ. Ол бар дьон сүрэҕэр кыайыы этиҥэ буолан тэлитэ тэппитэ. Үөрүү да үксэ.

Айылҕа этиҥиттэн ураты, ыар этиҥ баарын мин билбэтим. Олох оҕо этим. Халлаан ыраас буоллаҕына ханнык этиҥ этиэхтээҕин, ханнык өй-санаа күрсүөхтээҕин туһунан санаан да көрбөтүм. Ол эрээри мин үрдүбэр кытаанах этиҥ эппитэ. Ол этиҥ эмиэ сир түгэҕиттэн өрө сүүрэн тахсыбыта, ханна да буолбакка, мин төбөбөр кэлэн дэлбэритэ барбыта.

Күрүлүүр күнүс үөрэнэ олордохпуна, декаҥҥа ыҥырбыттара. Мин тугун-ханныгын билбэккэ, ону сэрэйэ-таайа да сатаабакка, сулбу хааман киирбитим. Декан, кыра дьэбир киһи өссө ыаһыран, кыйаханан олороро. Кинини көрөөт да, чугус гына түспүтүм. Туох эрэ иэдээн буолтун тута сэрэйбитим.

– Киһи иитэн-үөрэтэн эрэйдэниэ суох киһитэҕин. Бөөлүүн аппа үрдүгэр буолбут охсуһууну эн салайбыт үһүгүн. Ол-бу буолбакка, кырдьыгынан эт. Хаһыа этигит? Кимнээхтэрий? – диэтэ күргүйдүү былаан.

– Ханнык охсуһууга? Мин кыттыахтааҕар охсуһуу да буолтун истибэккэ сылдьабын.

– Охсуһан, айдааны тардан баран истибэтэх ааттаах! – декан олох кыыһырда. Кини Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ баһыттан атаҕар диэри сылдьыбыт байыаннай киһи. Сэриигэ майор эбитэ үһү. Кыыһырдаҕына билигин да суоһа-суодала сүрдээх. Ол иһин мин мух-мах буоллум. Ол эрээри:

– Суох, охсуспатаҕым! – диэн хоруйдаатым. Ол икки ардыгар икки билбэт дьонум киирэн кэллилэр. Онуоха декан «бу турар» диэн миигин төбөтүнэн ыйан кэбистэ. Киирбит дьон үгүс кэпсэтиитэ суох ортолоругар уктан тахсан бардылар. Кыра кыһыл дьураалаах массыынаҕа олордон таптыыр куоратым уулуссатын устун көтүтэ турдулар. «Ама, хаайаллар үһүө. Ыйытан баран, охсуспатахпын билэн таһаараа, ыытаа инилэр» диэн эрэх-турах соҕуспун.

Туох да кэпсэтиитэ суох хаайан кэбистилэр. Киэҥ көхсүм, дьэ, кыараата. Киэһэлик ыҥыран ыллылар. «Билин. Хаһыа этигит? Кимнээхтэрий?» диэнтэн атыны билбэт дьон буоллулар. Мин оҥорботох суолбун «оҥорботоҕум» эрэ диибин. Эмиэ хаайдылар. Түүн эмиэ ыйыттылар. Аккаастан атыны билбэтим. Иккис күнүгэр сытыары сымнаҕас көрүҥнээх саха капитаныгар киллэрдилэр. «Эн дьыалаҕынан мин дьарыктанар буоллум. Ыксаабакка тугу оҥорбуккун саас сааһынан кэпсээ», – диэтэ киһим бэрт намыын, холку куолаһынан.

Мин үөрэнэн бүтэн баран аһаабыппын, Тамаралыын киинэҕэ сылдьыбыппын, хаһыс эрээккэ олорбуппун, ол киинэҕэ туох көстүбүтүн, киинэ кэнниттэн Тамараны уонна кини бииргэ олорор кыыһа Машаны кытары түүн бииргэ дылы альбом көрө олорбуппун, ол альбомнарга хоһоон суруйбуппун, сороҕор чыыһылатын, чааһын кытта ыйан суруйбуппун саас сааһынан кэпсээн биэрдим. Киһим сирэйбин-харахпын көрөн кэбиһэ-кэбиһэ, дэлби суруйан ылла уонна үүт харахха түһэрэн ааҕан биэрдэ. Илии баттатта уонна хаайыыбар төттөрү ыытта. Мин үлэ чааһа бүтэрэ чугаһыар диэри онно чолойон олордум. Аччыктаан хараҕым хараҥаран ылла. Кэмниэ-кэнэҕэс алта чаас ааһан эрдэҕинэ, ыҥырдылар. Капитан хоһугар Тамара олорор. Харахтара чап-чаҕыл уоттаахтар. Мин ону көрөөт, эрэх-турах буола тустум. Өйдөөн көрбүтүм, бэҕэһээ түүн оҥорбут альбомнарбыт бу сыталлар эбит.

– Дьиэлээҥ. Алҕас түбэһэ сырыттыҥ, – диэн капитан олус холкутук, туох да буолбатаҕын курдук эттэ. Мин үөрэ түстүм. Тамаралыын аргыстаһан, миигин кынаттаабыт этиҥи атын этиҥҥэ ылан быраҕан кууһуннарбыт тапталбыт альбомнарын кыбыммытынан Сэргэлээхпитигэр тэбэ турдубут.

«Ким сымыйанан тыллаабыта буолла» диэн санаа ол түүн утуппата. Сарсыныгар декаҥҥа бардым. Миигин устубуттарын туһунан бирикээс ыйаммыт. Комсомолбуттан эмиэ таһаара охсубуттар. Буруйум суоҕун туһунан капитан биэрбит түмүгүн декаммар ууран биэрбиппэр киһим сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ, оҕолуу эйэҕэстик күлүм аллайда.

Декантан тахсан Сэргэлээххэ баран иһэн төбөм үрдүгэр кэлэн дэлбэритэ барбыт этиҥнэри санаан дьигиһис гынан ыллым. Этим саласта, куйахам күүрдэ.

Кэлин истибитим, атаһым Агит «тутуу техникумун оҕолоруттан иһиттим, кини баара үһү» диэн сымыйанан тыллаан эриттэрбит. Миэхэ таппыт илимэр бэйэтэ иҥнэ сыһан баран, улаханнык олуһар, эккирэтиһэр киһи суох буолан бэрт нэһиилэ, салыҥнаах балык киһи илиитигэр мүччү туттарарын тэҥэ куоппут.

Сааскы этиҥнэр, ардах этиҥнэрэ, лүһүгүрээн үчүгэй да буоллахтара.

ЫЙ ТУОЛУУТА

Мин өстөһүүнү, иирсээни манна кэпсиэхпин, онон дьиҥнээх, тыыннаах тапталы өлбөөдүтүөхпүн олох баҕарбаппын. Кыра куоратым уулуссаларын устун, мин хаамар, сылдьар сирбинэн, Тамара биһигини тэйиппит киһи, урукку мин дабдыкылдьыйбыт табаарыһым сылдьар. Көрдөхпүнэ туора хаамыахпын баҕарабын да, атын тумнар сирим суох. Куорат хорук тымырдара уулуссалар син биир тиксиһиннэрэ тураллар. Абарбытыҥ иһин туох истиэ баарай?! Бүгүн эмиэ улахан уулусса муннугар көрсүһэн аастыбыт…

Сааһыары кыһын этэ. Чэпчэки атлетика куруһуогуттан корпуспар киэһэ кэлбитим. Хоспутугар ким да суоҕа. Биһиги түөрт буолан олоробут. «Сүүрүк уолбут, биһиги киинэҕэ бардыбыт» – диэн остуолга сурук сытара. Мин аа-дьуо аһыы олорбутум. Төбөбөр сибилигин аҕай сырсыбыт оҕолорум иэрэгэй буолан эргийэллэр. Утаакы буолбатахтара, икки уолум аҕылаһан киирбиттэрэ.

– Бардылар, бара турдулар, – дэспиттэрэ үрдэ суох.

– Кимнээх? – диэбитим, онно эмиэ тоҕо кыһаннамый дии саныы-саныы.

– Тамаралаах, – дэспиттэрэ уолаттар. Мин дабдыкылдьыйбыт атаспын Томаны кытта билиһиннэриэхпиттэн кинилэр киинэҕэ сылдьааччылар. Онно туох да суоҕа. Доҕор – доҕор, табаарыс – табаарыс. Мин оччо уолуйбатаҕым. Тугу эрэ ааҕа олорбутум. Олус өр буолбатаҕа, дабдыкылдьыйбыт атаһым киирэн кэлбитэ. «Кыыс буолбатах, күлбүһэх эбит» диэбитэ кини, киирээт да. Мин ыйыталаһыам икки ардыгар, Тамараны, мин Тамарабын, баһааҕырдан, уол киһи айаҕыттан батан тахсыбат быдьар тыллары тоҕо сүөкээбитэ. Мин икки хараҕым үүтэ көстүбэт буола кыыһырбытым. Дабдыкылдьыйбыт киһийдээни ойон туран үлтү кулаан кэбиспитим.

Чуут хаайыыга эрэ барбатаҕым, университеттан үүрбүттэрэ. Тамарабын «дьону буолбатах, икки атахтаах сүөһүлэри кытта хайа түбэһиэх сылдьаҕын» диэн улаханнык хомуруйбутум. Өр кэпсэппэтэхпит. Икки ардыбытыгар киһи кыайан туораабат, көстүбэт дириҥ дьэбэрэтэ баар буола охсубута. Мин ол курдук кыайан кэпсэппэккэ сылдьан тутууга барбытым. Кини олорор корпуһун таһынан, түннүгүн аннынан элбэхтик сылдьарым, ол эрээри, киирбэтэҕим.

Хойут билбитим: дабдыкылдьыйбыт атаһым уураары гыммытын Тамара сирэйин ылан кэбиспит этэ. Ол иһин ол сидьиҥин миигиттэн, биһиги ыраас, сырдык тапталбытыттан иэс ситиспит.

Хоргуппут сүрэх, кыыс оҕо тэбиэс сүрэҕэ түргэнник санаа хоту көнө охсубат. Кини уруккутун курдук элэккэй, нарын, ис киирбэх буолбат. Хайыы үйэ эрэммэт, кэтэмэҕэй, тоҥуй, тыйыс буола охсор. Тамара эмиэ оннук буолбута. Тугу эрэ ырааҕы толкуйдуур, кэпсэтэ күлэ-үөрэ туран тохтоон, суол арахсыытыгар кэлбит киһи иннин-кэннин көрүнэринии, көннөрү да тыллар улаҕаларын өҥөйөн көрөр идэлэммитэ. Биһиги элбэхтик тыл тылбытыгар киирсиспэт, кэпсэппиппит иһин хос хаттыгас санаалаах буолбуппут. Ол курдук сылдьан көрсүбэккэ, биир үтүө тылы эппэккэ Тамара дойдутугар барбыта. Мин быыллаах кыракый куораппар тутууга буор хаһа хаалбытым. Үлэ да сөбүн ыарахана. Хамнаспытын ылбыт күммүтүгэр хойгуобутун тоҥ буорга батары охсон баран, биһиги, буор хаһааччылар, сонно билигин аҕай баһан таһааран бырахпыт буорбут үрдүгэр олорон иһэрбит. Иһэрбит, дэлби сылайбыт, аччык дьон, итириэхпитигэр дылы. Ол да буоллар хаалбыт икки курспун үс сылтан ордук солохтоон, үөрэхпин бүтэрбитим. Мин дипломмун эмиэ хаһа сылдьар котловаммыт таһыгар баар сабыс-саҥа тахсыбыт уохтаах күөх кырыска олорон «сууйбуппут». Бу дьыллар усталарын тухары Тамара миэхэ биир да суругу суруйбатаҕа. Мин да суруйбатаҕым. Ол эрээри кинини өйдөөбөтөх, кини аатын ааттаабатах күнүм суоҕа. Туох баар үөрүүбүн, хомолтобун түмэн, мунньан доҕорум Тамара туһунан биир көтөх хоһоону суруйбутум. Ол хоһооннор мин хойҕуом анныттан төрөөн тахсар этилэр.