скачать книгу бесплатно
Xatirələr
Nicat Əlisa
Xatirə ədəbiyyatı #55
Kitabda yazıçı, filosof Əlisa Nicatın ta uşaqlıqdan günümüzə qədər yaşadıqları, xatirələri, həyatında baş verən təbəddülatları, tərcümeyi-halının maraqlı məqamları, dövrün vacib hadisələri yer alıb. Əsərdə yazıçının ətrafında, Azərbaycanda, ümumilikdə Sovet Imperiyasında baş verənlər işıqlandırılır, bütün bunlar Ə.Nicatın özünəməxsus yazı tərzində oxucuya çatdırılır.
Əlisa Nicat
Xatirələr.
KEÇMİŞLƏ KÖÇƏNLƏR
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 55-ci kitab
1
Ön söz
DAHİNİN HƏYATI
Axşamın alatoranlığı, soyuq, sərt şimal küləyi bu naməlum qocanı Masazır körpüsünün altında, dar bir küncə sığınmağa məcbur etsə də, qıvraq görünürdü. 77 yaşında olsa da, başını dik tutub şax qaməti ilə ətrafa boylanır, gözləri ilə hansı tərəfdən gələ biləcəyimi arayırdı.
Uzaqdan onu görür, özüm də bilmədən yavaş yeriyir, adamın sifətini qarsan soyuq, sazaqalı qış
havasında körpünün solğun işıqları altında dayanan bu məchul insanın taleyini göz önünə
gətirir, 20 illik dostluğumuz dövründə tanış keşməkeşli həyatını bir daha xəyalımda canlandırırdım.
Bu bir neçə dəqiqədə bütün həyatı sürətlə gözlərimin qarşısında vərəqləndi və məni az qala soyuq tər basdı, papağımı əlimə alıb kürkümün yaxasını açdım, əlimin biri ilə yaxınlıqdakı ağacdan tutub özümü topladım. Xeyli müddət zəif, qırmızımtıl körpü işığının altında duran bu çəlimsiz, arıq cüssəli insana baxdım. Onun nə düşündüyünü, bu dəfə hansı deyilməmiş
mövzunu düşündüyünü təsəvvür etməyə, daxilinə nüfuz edib bir anlıq o olmağa, dünyanı onun kimi görməyə cəhd edirdim. Lakin bu mümkün idimi, onun düşündüklərini başqaları düşünə bilərdimi, onun həyatını özgələri onun kimi yaşaya bilərdimi?!
Bu mübhəm, qarmaqarışıq sualların təsiri altında başımı bulayıb ona yaxınlaşdım. Altı aydan sonra, nəhayət, vaxt tapıb görüşə bildik. Bir qədər söhbət edib fikirlərimizi bölüşdük körpü altında. Narahat bir yerdə, ayaqüstü bölüşdüyümüz fikirlər bizdən, ətrafdakı maşınlardan, o tərəf-bu tərəfə qaçışan insanlardan çox-çox uzaqdı. İnsanın yaranışından, ilk dəfə ayağa qalxıb əllərini tanımasından, ibtidai ailənin necə yaranmasından başladıq. Səmaya üz tutub kainatın ənginliklərinə gedib çıxdıq. Ulduzlardan danışdıq, qalaktikalara baş vurduq.
Yenə qayıdıb bir anlıq uzaqlaşdığımız bədbəxt insan nəslinin üzərində dayandıq və burada söhbətimiz qurtardı…
Bu qoca müdrik külliyyatının son üç cildini mənə bağışladı. Yenə ayrıldıq. O getdi. Dayanıb arxasınca bir də baxdım və bu dəfə kövrəldim. Gözlərimdən axan yaşın səbəbini özüm də
anlamağa çalışırdım. Gecələr yatmayıb yazan, gündüzlər çoxunu piyada, qalanını isə avtobusla uzun yol qət edib yazdıqlarının bir hissəsini cüzi qonorar müqabilində qəzetdə çap etdirən, ən aşağı dövlət təqaüdü, bir neçə günə çatacaq qonorarla bu adam ailəsi ilə necə yaşayır?! Bu məşəqqətə necə dözür, bu iradə, səbir, dözüm haradandır?! Bu necə insandır?! Axı istəsəydi, bu məşəqqətdən çoxdan xilas olar, çoxları kimi varlanıb firavan həyat sürərdi. Ancaq o, məsləyinə, əqidəsinə qarşı getməkdən imtina etdi, hamının can atdığı rahat, gözəl həyatdan boyun qaçırdı.
Bu insan ömrü boyu döyüşüb-çarpışıb. Bu qədər döyüşkənlik, cəngavərlik ruhu, tükənməz enerji ona haradan verilir, üstəlik, ilahi fikirlər, balaca beynindən tökülən bu qədər təxəyyül, düşüncə məhsulları bu kiçik bədəndə harada yerləşir?! Görəsən, bu insanın bilmədiyi, haqqında məlumatı olmadığı bir həyat, kainat sirri varmı?! Bu qədər yaddaş, güclü bilik hansı mənbədən qaynaqlanır?! Bitib-tükənməyən bu sualların ağırlığına tab gətirmək məni üzürdü.
Uzun illərdir, geydiyi nimdaş kürkdə özünü soyuqdan qoruya-qoruya Masazırın dar, əyri-üyrü, palçıqlı küçəsi ilə şəraitsiz komasına tələsir, heç şübhəsiz, öz zamanını gözləməyə gedirdi.
84 illik ömründə onu başa düşə bilənlərin və başa düşmək istəyənlərin sayı barmaqla sayılacaq qədərdi. Görəsən, qibtə edilməyən, bəlkə də, ən qibtə olunası, son dərəcə maraq kəsb edən heyrətamiz ömrü tam başa düşülməsinə kifayət edə biləcəkdimi?! Yəqin ki, yox. Tarix çoxdan sübut edib ki, belə adamları öz dövründə anlamırlar və sanki bilərəkdən anlamaq da istəmirlər. Hərgah hamı oturub onun axirətini gözləyir ki, öləndən sonra bu ağlasığmaz, əzablı 2
həyat dövründə bu insanın nə demək istədiyini başa düşsünlər. Sonra da ona heykəllər, büstlər ucaltsınlar, adına küçələr verib arası ilə yerisinlər, əsərlərini bestseller kimi dalbadal nəşr edib milyonlar qazansınlar, kitablarını dərsliklərə salıb körpə uşaqlara nümunə göstərsinlər və yeni nəsilləri məhz bu cür olmaq istiqamətində, belə dahiyanə əsərlər yaratmaq yolunda tərbiyələndirsinlər, acı ömrünü kitablara salıb bu qüssəli həyatını oxuyub kədərlənsinlər.
Dahinin həyatı başqa cür olmur, ey dili-qafil. Bu yolu sən seçməmisən ki, şikayətlənəsən.
Dahilik sənin taleyin, ona boyun əymək nəsibindir.
Binnət QƏRİBLİ
filosof, publisist
3
Uzun zamandır, demək olar ki, 20 yaşımdan gündəlik yazıram. Bəzən ara versəm də, bütün həyat yolum o qalın dəftərlərdə əks olunub qalır. Qocalığın sahilinə yaxınlaşdıqca hiss edirəm ki, həyatımda çox şey – çox yaşantılar, çox xatirələr və hadisələr gündəliklərdə öz əksini tapmayıb. Görüşdüyüm və həyatımda müəyyən rol oynayan insanlarla münasibətlər –
oxuculardan nə gizlədim – gənclik dövrlərimdə sevdiyim, vurulduğum qızlar elə bil unudulub.
Ən əsası isə yalnız indi olub-keçən saysız hadisələrə, uğur və uğursuzluqlara qiymət verə bilir, hansının nədən yarandığı, nə ilə nəticələndiyi indi mənə aydın olur.
Ona görə də son illər memuar yazmaq zərurəti hiss etdim və gecələr qalxıb beş-altı yaşlarımdan bizim günlərəcən keçmişimi ardıcıl, sistemli şəkildə əks etdirməyə çalışdım.
* * *
Zaman hər altmış-yetmiş ildən bir bütün canlı sakinlərini, hətta cansız evləri, binaları və ya yarımcanlı hesab edilən ağacları belə, özü ilə yığıb aparır. Gedər-gəlməzə, yoxluğa… Bütün bu altmış ildə yaşayanlar elə gedir ki, sanki heç vaxt olmayıblar.
Yəni zaman sanki deyir, “mənimlə gəlmisiz, mənimlə də getməlisiz”.
Amma nəinki insanlar və başqa canlılar, qeyd etdiyim kimi, hətta ağaclar, evlər belə, təkrarsızdır. Hər birinin öz taleyi, öz görüntüsü var. Hətta deyərdim ki, bütöv məhəllələr belə
yox olub öz evləri və ağacları, hasarları ilə bərabər köçüb gediblər.
İnsanlar isə dünyaya gəlməkdə davam edir. Amma bunlar artıq başqalarıdır.
Münasibətlərsə əvvəlki kimi, bəlkə də bir qədər qəliz şəkildə davam edir.
Bütün yaxşılıqlar məqsədli, pisliklər isə təbiidir. Yəni birincilər düşünülüb edilir, ikincilər isə insanların təbiətindən gəlir. Beləliklə, gəlib elə bir yaşa dolduq ki, artıq bütün gecə
düşüncələrimiz, xüsusilə yuxularımız keçmişimizlə bağlı olur. Bu keçmiş, bu bitib-tükənməz xatirələr, Nitsşe demişkən, bütün gecə bizi əzir, hətta haylı-küylü gündüzlərdə belə, rahatlıq vermir.
Əslində, hər şey məhəlləmizdən başlayır. Elə mənim şüurlu həyatım da. Bu məhəllə, bu qonşular kimlərdi? Bu barədə bir az sonra.
Ailədə dörd qardaş, iki bacıydıq. Ancaq kiçik qardaşımız Məhərrəm doğulana qədər (1941) öz evimiz, həyətimiz olmayıb. Uzun illər Lənkəranın Böyük Bazarının müəyyən məhəllələrində, orda-burda kirayədə yaşamışıq. Axırıncı kirayə qaldığımız ev, daha doğrusu, otaq sonra özümüzün olacaq evimizdən bir az aralı, Ağabəyim nənənin evində idi. Bu dördotaqlı, uzun eyvanlı, hündür evdi. İki otaqda Ağabəyim nənə oğlu İmanqulu və qızı Nəcibə ilə yaşayırdı. Həyətdə gözəl Mələs və talışların Şəlem adlandırdıqları dadlı armud ağacları vardı. Ancaq bu ağacların meyvələrinə toxunmaq ixtiyarımız yoxdu. Bir qədər axsayan Ağabəyim nənə çox zabitəli və qaraqabaq qarıydı.
1940-cı illərin əvvəlləriydi. O vaxt böyük qardaşım Səadətin 10-12, mənim beş-altı, Qəhrəmanın isə iki-üç yaşı vardı. Məhərrəm və qızlar hələ doğulmamışdılar.
O vaxtlara aid Səpnəkəran kəndində “spolkom” işləyən atamın evimizdə olan bir qonaqla bağlı hadisə hələ də yadımda qalıb. 1940-1941-ci illər idi. Evimizdə qonaq olanda təbii ki, yaxşı yeməklər bişirilərdi. Anamın növ-növ xörəklər bişirməkdə tayı-bərabəri yoxdu. Həmin gecə
lənkəranlıların “azatmayı” adlandırdıqları qızılbalıq (losos) qızardılmışdı. Qonaq İrandan gəlmişdi. Atamla söhbətlərindən məlum oldu ki, İrana casus kimi keçmiş, ancaq uzun müddət indi bildiyim kimi, Gilan əyalətinin qamış bataqlıqlarında dolaşmalı olmuş, güclə salamat qalıb, nəhayət özünü Təbrizdəki sovet konsulluğuna çatdıraraq orada müalicə almışdı.
4
Evin və həyətin bir tərəfi küçə, o biri tərəfi Əbucə xalanın iri həyəti idi. O həyətdə də bir iri armud və bir neçə nəhəng qoz ağacı vardı.
Ümumiyyətlə, bütün uşaqlar kimi mən də həddən artıq meyvəpərəstdim. Ancaq öz ağaclarımız yox idi. Bazardan nə atamız, nə də anamız heç vaxt meyvə almazdılar. Olsa da, nadir hallarda. Ümid qalırdı özümüzə. Özümüzün də pulumuz olmazdı. Ata-anamız heç vaxt bizə xərclik üçün pul verməzdilər. Yəqin ki, uşaqdıq, ona görə. Amma yadıma gəlir ki, elə
sonralar, məktəbli olanda da belə olmuşdu.
Əlbəttə, hər qadının, hər ananın öz xasiyyəti, xarakteri var. Eləcə, atanın da. Təbii ki, ata-anamız övladlarını sevirdilər. Amma bu, çox özünəməxsus sevgi, çox sərt məhəbbət idi.
Hətta qeyd edim ki, səhv eləmirəmsə, dərzidə ilk bahalı kostyumu universitetdə tələbə
olarkən tikdirmişəm. Ona qədər, yəni iyirmi yaşına kimi yay-qış ucuz mallardan tikilən paltar geyərdik. Axırı bir dəfə hirslənib anama qışqırıb dedim ki, nə vaxtacan bizə “detdom”
parçalarından kostyum, ayrı-ayrı mallardan olan, sətin parçalardan pencək və ucuz şalvarlar tikdirəcəksiz? Anam çox sakit təbiətli uşaq olan mənim bu ittihamıma mat qalıb deməyə söz tapmamışdı.
O dövrdən yadımda qalan Əbucənin qoz ağacları ilə bağlıdır. Payızda səhər tezdən duranda məftil hasarın altından keçib qorxa-qorxa və tələsə-tələsə gecə yerə düşüb qabığı partlayan yaş
qozları yığmağım hələ də yadımdadır. Bu, beş yaşında olan mənim üçün az qala bayram olardı.
Ona görə ki, məhəllədə uşaq oyunlarının ən prestijlisi “qoz-qoz” oyunu idi. Çünki aşıqdan fərqli olaraq qoz ləzzətli idi və qeyd edim ki, o dövrün meyvələri indikindən dəfələrlə dadlı olurdu. Doğrudur, aşıq-aşıq da çox oynayardıq. Ancaq aşıq sadəcə sümükdü, qoz isə yağlı və
ləzzətli meyvə.
Uşaqlar, əlbəttə, məktəb yaşına qədər həyatlarının ləzzətli dövrlərini yaşayırlar. Bütün günü küçədə, dalanda müxtəlif oyunlar oynayıb keyf edirlər.
Bütün heyvanların, canlıların körpələri oynamağı sevir. İtlərin, pişiklərin, hətta vəhşi heyvanların da. Lakin heyvanlarda bu oyun dövrü çox az çəkir. Çünki təbiət onların uşaqlığı üçün lap az vaxt ayırıb. İnsanların körpələri isə məktəbə gedənə qədər, hətta ondan sonra da səhərdən-axşamacan oynamaqdan başqa heç nə bilmirlər. Özü də unutmaq olmaz ki, o vaxtlar illər indikindən çox-çox uzun çəkirdi.
Məhəllə uşaqlarının həm yaş, həm də boyca ən böyüyü “domkom” (evlər müdiri) Ağabbanın oğlu Əlihüseyn idi. Bir az əqli natamamlığına görə məktəbə getməsinin və elmləri dərk etməsinin faydasız olduğunu görüb ata-anası onu sərbəst buraxmışdılar. Məlumdur ki, hər övlad, hətta şikəst olsa belə, valideynləri üçün əzizdir. Hətta çox vaxt şikəstlər sağlamlardan daha şirin olur. Görünür, belə uşaqlara valideynlərin yazığı gəlir. Əlihüseyn isə
sağlam, cəld və diribaş idi. Sonralar o, heç bir savad istəməyən Yanğınsöndürmə idarəsində işə
düzəlib, hətta evlənib ailə başçısı da oldu.
Bütün günü oynadığımız məhəllə uşaqları – Fikrət, İlyas, Paşa, Bayram, Adil, İsmayıl, Xəlil və başqaları idilər. Əlbəttə, məndən iki yaş kiçik qardaşım Qəhrəman da daim bizimlə olardı.
Onlar məktəbəqədərki dövrün dostları, o vaxt dediyimiz kimi “partnyor”larımız idilər.
Məktəbli dövrün isə öz dostları vardı və onlar barədə hələ xeyli söhbət olacaq.
Məktəbəqədərki məhəllə uşaqları və o dövrün yadımda qalan hadisələri, əlbəttə, xarakterimin formalaşmasında, psixikamda dərin iz buraxdığından uzun illər yuxumun əsas mövzusu idi. Aydındır ki, yuxu bütün yaşantıların, bütün baş verənlərin bir növ disketə çəkilib beynin rəflərinə düzülməsidir. Gecələr çox vaxt təbiət onları işə salır.
5
Əgər anamın xəbərçiliyi ilə atamızın gələndə öz enli dəri qayışı ilə bizə divan tutması hadisəsi illər boyu dönə-dönə təkrar olunmasaydı, uşaqlıq dövrünü doğrudan da, ən qayğısız və ləzzətli dövr saymaq olardı.
Müharibə illəri idi. Atam Səpnəkəran kəndində İcraiyyə Komitəsinin sədri – “spolkom” idi.
Səhv eləmirəmsə, 1942-1946-cı illərdə. Ondan əvvəl isə “Kirov” sovxozunda “politotdel” idi, yəni siyasi şöbə rəisi. Sonralar bu vəzifə sovxozlarda partiya katibi adlandı.
Lap uşaqlıq, bağça illərinə aid olan o dövrdən yadımda qalan odur ki, bu sovxozda taxta və
ağacdan tikilmiş dövlət evində yaşayırdıq. Yadıma gəlir ki, bağçaya gedirdim və orda hansısa o dövrün vətənpərvərlik mahnısını hey oxuyardıq. Yadıma gəlir ki, sovxozda qalıb orduya getməyən kişilər axşamlar təlim və döyüş hazırlığı keçər, cərgəyə düzülüb marş addımlarla küçələrdən keçərdilər.
Müharibənin ikinci ilində, atam Səpnəkəranda işləyəndə hər yanda aclıq olsa da, vəziyyətimiz pis deyildi. Atam kolxozdan aldığı buğda və un “payok”unu evimizə qətirər, ilboyu anamın bişirdiyi təndir çörəyini yeyərdik.
Səpnəkəran kəndi Lənkərandan 10-15 kilometr aralı, Bakı-Astara şosesi üstündə bol meyvəli, xüsusilə gilas ağacları ilə məşhur kənd idi.
Hələ məktəbə getmirdim və atam çox vaxt həftədə bir dəfə evə gələrdi. Ona görə də dörd oğlundan (Məhərrəm də hələ körpə idi) yalnız məni özü ilə aparıb kənddə yanında saxlayardı.
Qayğısız halda günlərimi, xüsusən yaz, payız aylarında, kəndin iri gilas bağında keçirər, ağaclara çıxıb budaqlarda qalıb bürüşən dadlı gilasları qoparıb yeyərdim.
İdarənin həyətində nəhəng şəlem ağacları var idi. Payız günləri həyəti örtən xəzəllərin altında bəzən bir də görürdün sap-sarı, ətirli armud var. Götürüb ləzzətlə yeyərdim.
Günorta atam məni çağırar, bişirdiyi qayğanağı (o ancaq bunu bişirə bilirdi) birlikdə
yeyərdik.
Taxtadan tikilmiş ikimərtəbəli binanın aşağı otağı atamın idarəsi, yuxarıdakı isə yataq otağımız idi.
Atama “bon” verib orduya aparmamışdılar. Yaşı əllini haqlamışdı. Ancaq üç əmim – Bali (Balaxan), Feyruz və Dənzi orduda idilər. Elə böyük əmim Rəşidin oğlu Baloğlan da. Onların Separadi kəndində evləri, həyətləri və ailələri vardı. Sonralar müharibənin ortalarında Bali əmim yaralanıb gəldi. Sağ əlində bir neçə barmağını qəlpə alıb aparmışdı. Başqa yarası da vardı, amma müalicə olunub evə buraxılmışdı.
Atam vaxtaşırı Separadiyə gedib onların, xüsusilə çox sevdiyi Feyruzun ailəsinə maddi kömək edərdi.
Anam Qızbəs də Separadidən idi. Atamgil təqribən 1910-cu illərdə, ataları Əkbər vəfat edəndən sonra bütün əcdadlarının yaşadıqları Lerikin Zuvand mahalının Yuxarı Gədik kəndindən analarına qoşulub beş qardaş və bir bacı gəzə-gəzə gəlib bu kəndə çıxmışdılar. Ev tutub ana paltar toxumaq, böyük oğlan Rəşid onun-bunun evində işləməklə dolanmışdılar.
Anaları 30-cu illərdə rəhmətə getmişdi.
1919-1920-ci illərdə vəziyyətlərinin çətinliyini görən atam Qulam Bakıya gəlmiş, neft mədənlərində fəhləliyə başlamışdı. Burada yaxşı qazanıb həm özü dolanmış, həm qardaşlarına göndərmiş, həm də bir az ehtiyat yığıb saxlamışdı.
Atam sonralar Bakı həyatından çox danışardı. Görünür, həmin dövr gəncliyinin ən yaxşı çağlarından olmuşdu. Dediyinə görə, o vaxtlar neft mədənində işləyən fəhlələrə hədsiz diqqət və qayğı varmış.
6
Bir neçə il sonra, yəni 1924-cü ildə o, Kommunist Partiyası sıralarına keçirilib, əvvəlcə
namizəd, 1926-cı ildən isə partiya üzvü olub.
1928-ci ildə partiya “şüurlu fəhlələri” rayonlara işləməyə çağıranda atam da onlara qoşulub Lənkərana gəlmiş, sonra o vaxt Vərgəduz adlanan Yardımlıya təyinat almışdı.
Separadiyə, anası və qardaşlarının yanına tez-tez gələn atam 1925-1926-cı illərdə burada Mirzəli kişinin on dörd yaşlı qızını görüb, istəyib. Əvvəlcə qızın atası verməyib, sonra üstünə
çoxlu adam tökülüb, axırı razılaşıb. Qız azyaşlı olduğuna görə nişanlı qalmış, nəhayət, 1928-ci ildə yaşı on altıya çatanda evlənmişdilər. Onda da kəbin kəsdirmək mümkün olmadığına görə,
“zaqs”a anamdan bir neçə yaş böyük xalam Mədinəni aparıblar.
Beləliklə, atam Qulamla anam Qızbəs evləniblər.
Mirzənin gərək ki, dalbadal iki qızı olduğuna görə, üçüncü qız – anam doğulanda adını Qızbəs, yəni “qız, bəsdir” qoymuşdular. Bundan sonra onun daha bir qızı olub, yalnız dördüncü qızdan sonra bir oğlu dünyaya gəlib. Qurban adı qoyulan oğlandan sonra Mirzənin daha iki qızı – Dilavər və Şahbikə dünyaya gəliblər. Beləliklə, xalalarım Həlimə, Mədinə, Mülkü, Dilavər və nəhayət, Şahbikə, anam da daxil olmaqla altı qız və bir qardaşları olub.
Yadımdadır, müharibə dövrü idi, altı-yeddi yaşım olardı. Dayım Qurbanı qarlı bir qış günü orduya apardılar və sonra heç bir xəbər-ətər gəlmədi.
Çox mehriban, yumşaq təbiətli cavan idi.
Xalalarım hamısı mehriban və gözəldilər. Bircə Mədinənin övladı olmadı. O və ən kiçiyi Şahbikə çox vaxt bizdə yaşadıqlarına görə onlarla bağlı xatirələr daha çox yadımda qalıb. Bu barədə hələ söhbət edəcəyik.
