скачать книгу бесплатно
Bəzən faytona dönərkən yalnız arxa təkərlərin iç tərəfi dayaq olur, bu anlarda faytonun bütün ağırlıq mərkəzi yalnız arxa təkərlərin üzərinə düşür. Gözlərini yummamaq adama böyük cəsarət bahasına başa gəlir və Yavaya ilk dəfə səfər edən biri adətən Avropadakı ailəsinə yazır ki, o, həyatının ən böyük təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Amma evi Yavada olan isə buna gülür.
Oxucu, xüsusən də bu tarixçəni yazmağa başlayanda niyyətim heç də yerləri, səhnələri yaxud binaları təsvir etməklə vaxt hədər etmək deyildi. Boşboğazlığa oxşayan tövrlə səni məyus etməkdən çox qorxuram. Bu səbəbdən də sənin diqqətinə sahib olduğumu düşünənə kimi, baxışlarında, xarici görünüşündə dördüncü mərtəbədən tullanan qəhrəmanın taleyi ilə maraqlandığını hiss edənə qədər mən onu bütün cazibə qüvvəsi qanununa rəğmən havadan asılı qoymayacağam. Nə qədər ki, gözəl landşaftın yaxud binanın dəqiq təsvirinə ehtiyac var bunu edəcəyəm, amma onda adama elə gəlir orta əsrlər arxitekturası haqqında cildlərlə esselər yazıram. O qəsrlərin hamısı bir-birinə bənzəyir. Onlar dəyişməz olaraq hetrogen arxitektura nümunələridir. Əsas bina ona sonradan bu və ya digər kralın yürüşü zamanı birləşdirilən qanadlardan hər zaman daha qədim olur. Qüllələr bərbad, sökük durumdadır. Oxucu, ümumiyyətlə qüllə yoxdur. Qüllə bir düşüncədir, xəyaldır. Onlar “yarımqüllələr”, qülləciklərdir. Bu və ya digər müqəddəsin şərəfinə tikilən tikililərdə qüllə ucaltmaq fanatizmi onlar tikib bitirməyə yetəcək qədər davam etməmişdir və göyləri inanclı insanlara işarə etmək üçün qoyulan dirək nəhəng səthdə iki yaxud üç döyüşçü tərəfindən saxlanılır, bu isə sənə havadan asılı qalan, budu olmayan insanı xatırladır. Yalnız kənd kilsəsinin qüllələri dirəkləri ilə birlikdə tikilib yekunlaşmışdır.
Geniş miqyaslı iş üçün olan coşqunun çox nadir hallarda işi bitirmək üçün lazım olan qədər davam etməsi qərb sivilizasiyası üçün çox da qürurverici deyil. Mən indi bitirilməsi üçün məsrəfləri qarşılamağın zəruri olduğu təşəbbüslərdən danışmıram.: mənim dəqiq nəyi nəzərdə tutduğumu bilmək istəyən şəxs gedib Köln şəhərindəki kasedralı görməlidir. Qoy o, həmin tikilinin arxitekturanın qəlbində olan nəhəng konsepsiyasını və onu öz işini başlamaq və davam etmək üçün lazımi vasitələrlə təmin edən insanların qəlbindəki inamı görsün. Görünməyən dini hisslərin görünən nümayəndəsi kimi xidmət etmək üçün gərək olan belə böyük ideyaların təsirini öz gözləri ilə görmək yaxşı olardı. Və yaxşı olardı ki, həmin adam bir neçə əsr sonra əməyi saxlayan coşqunu həmin ideyalar qatarı ilə müqayisə edərdi.
Ervin von Staynbax ilə bizim arxitekturalar arasında dərin uçurum var.
Bilirəm ki, onlar uzun illər ərzində həmin uçurumu dol-durmaqla məşğul olublar: Kölndə də həmçinin onlar yenidən həmin kasedralla işləyirlər.
Amma onlar qırılmış telləri birləşdirə biləcəklərmi? İndi, bu günlərdə yenidən baş rahibin və tikənlərin gücünə nəyin güc qatdığını aşkar etmək iqtidarında olacaqlarmı? Mən belə düşünmürəm. Ola bilsin, pulla kömək ediblər, ola bilsin, daş və əhəng gətiriblər, ola bilər, eskiz çəkənə ödəniş ediblər ki, plan çəksin, bənnaya pul veriblər ki, daşı daş üstə qoysun. Amma bu binada bir şeir görən itirilmiş, amma eyni zamanda hörmətli etiqadlı insanlarla xeyli ucadan danışan qranit şeiri – daimi, yerini dəyişməz, davam edən, hər zaman orada olan mərmər şeiri kimi bir nəsnəni pul verib almaq olmaz.
Bir gün səhər Lebak və Pandaqlanqın sərhədində qeyri-adi çaxnaşma gözə dəyirdi. Yolda yüzlərlə süvari vardı və ən azından min kişi – bu yerlər üçün bu rəqəm çox böyükdür – fəal gözlənti içində ora-bura qaçırdılar. Lebakın ərazi rəhbərləri, kənd böyükləri də öz adamları ilə orada idi. Və haşəsi başında, gözəl ərəb atına görə mühakimə etməli olsaq, deyə bilərik ki, hansısa önəmli bir məmur, haranınsa böyüyü də orada idi. Məsələ belə idi: Lebakın naibi RADEEN ADHİPATTİ, KARTA NATTA NEGARA Rankas-Betonu bir neçə adamın müşayiəti ilə tərk edib və yaşına rəğmən onun malikanəsini Pandaqlanqdan ayıran 12 ya 13 km. məsafəni qət edərək bura gəlib. Yeni asistent gəlirdi. Və adət hindlilərdə heç yerdə olmadığı qədər qanun gücünə sahib olduğundan burada səlahiyyətdə olan məmur onu toy-bayramla qarşılamalı idi. Nəzarətçi də həmçinin orada idi. O, orta yaşlı kişi idi və axırıncı asistentin ölümündən sonra vəzifəcə növbəti adam olduğundan bir neçə ay müddətində idarəetməni həyata keçirtdi.
Yeni komendantın gəlişi haqda xəbər yayılan kimi tez tələsik pendoppo qaldırıldı. Yüngül qəlyanaltılar, bir neçə stul gətirildi və naib nəzarətçi ilə birgə keçib yeni rəhbərin gəlişini gözləməyə başladı. Geniş kənarlı şlyapanın, çətirin, yaxud oyuq ağacının ardından “pendoppo” əlbəttə ki, “dam” anlayışının ən sadə təcəssümü idi.
4 yaxud 6 yerə basdırılmış başları bir- biri ilə bambuklarla bağlanmış, üstdən bu yerlərdə “atap” adlanan nəhəng palma yarpaqları düzülmüş bambuk çubuğu düşün, düşünə bildinsə, deməli “pendoppo” haqda anlayışın oldu. Gördüyün kimi çox asan tikilidir və burada “pendoppo”nun məqsədi “pied-a-terre” kimi, yəni avropalılar və yerli rəsmlərin yeni işə keçməsi ilə bağlı mərasimlər üçün xidmət etməkdir.
Mən tərəfdən komendantı naibin müdiri adlandırmaq heç də tam doğru olmadı. Mən gərək hakimiyyət aparatının buralarda necə olduğunu izah edəm. Holland Hindistanı (Bu ifadəni düzgün hesab etmirəm, amma rəsmən belə işlənir.) adlanan ərazi ana ölkənin əhalisinə nəzərən götürüldükdə 2 çox aydın seçilən hissəyə bölünməkdədir.
Bunlardan biri kralları və prinsləri Hollandların hakimiyyəti altına keçməyə razı olan, amma eyni zamanda öz hökümətlərini az və ya çox dərəcədə idarə etmə haqqını əllərində saxlayan tayfalardan ibarət idi. Bütün Yavanın aid olduğu digər bir bölüm isə kiçik, hiss olunmaz istisna ilə Hollandiyanın birbaşa və tam asılılığındadır. Burada söhbət heç bir müttəfiqlikdən, xəracdan yaxud vergidən getmir. Yava Holland ərazisidir. Holland kralı həm də onun kralıdır. Onun köhnə şahzadələrinin və lordlarının nəsli Holland funksionerləridir. Onları kralın adından ərazini idarə edən General Qubernator təyin edir, yerini dəyişir, vəzifəsini qaldırır, yaxud da işdən çıxardır. Cinayətkarlar Haaqadakı qanunlara uyğun mühakimə edilir və cəzalandırılır. Yava əhalisinin verdiyi vergi Hollandiya xəzinəsinə axır.
Bu kitab əsas etibarı ilə Hollandiyanın ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edən bu ərazilərdən bəhs edəcək. General Qubernatora senat yardım edir. Amma bu senatın onun qanunlarını dəyişmək gücü yoxdur. Bataviada hökümətin bir neçə qolu şöbələrə bölünür, həmin şöbələrə direktorlar rəhbərlik edir. Onlar əyalətlərdəki komendantlarla General Qubernator arasındakı əlaqəni təmin edir. Yenə də siyasi xarakterli suallarla bağlı bu komendantlar birbaşa General Qubernatora müraciət edir.
Komendant titulunun tarixçəsi Hollandiyanın federal supergücdən daha çox himayəçi rolunda olduğu vaxtlara gedib çıxır. Komendant rolunda bir neçə hakimiyyətdə olan şahzadə çıxış edirdi. İndi şəhzadalər yoxdur, komendantlar isə ərazilərin idarəedicilərinə çevriliblər, onlar mükəmməllik gücünə sahibləniblər. Vəzifələri dəyişsə də, adları elə həmin ad qalıb.
Yavalı insanların gözündə Holland hakimiyyətini məhz həmin komendantlar təmsil edir. Həmin insanlar nə General Qubernatorları, nə Hind senatorları, nə Batavia direktorlarını tanıyırlar. Onlar yalnız birbaşa tabe olduqları komendantları tanıyır.
Belə adlanan Komendantlıq – onların bəzilərinin bir milyon əhalisi var – üç, dörd, yaxud beş naibliyə bölünür. Hər bir naibliyin başında isə Komendant dayanır. Onların tabeçiliyində hakimiyyət nəzarətçilər, icraçılar və bir çox başqa məmurlar tərəfindən həyata keçirilir. Onlara vergi yığmaq, kənd təsərrüfatına nəzarət etmək, suvarma sistemi üçün tikililər ucaltmaq, polis və digər idarəetmə işlərində – məhkəmə qərarlarının icrasında – ehtiyac duyulur.
Hər bir departamentdə komendanta yüksək çinli yerli məmur kömək edir. Onlara naib deyirlər. Adı naib, özü departamentindən və hökümətdən maaş alan məmur olsa da, o, hər zaman ölkəsinin yüksək zadəgan sinfinə, çox zaman həmin ərazini müstəqil, suveren rayon kimi idarə edən şahzadə ailəsinə aid olur. Şahzadələrin keçmiş feodal təsirlərindən istifadə etmək Hollandiyada yayılmış siyasətdir. Asiyada belə yerlər çoxdur və bu təsir əksər tayfalar və onların başçıları tərəfindən öz dinlərinə bərabər tutulur. Çünki həmin məmurlar kral tərəfindən pul ödənilən məmurlara çevirməklə bir növ ierarxiya yaradılır, başda isə General Qubernatorun simasında Holland höküməti durur.
Günəşin altında yeni nəsə yoxdur. Alman imperiyasında Marqarevlər, Burqarevlər eyni yolla alman imperatoru tərəfindən təyin edilmirdimi?! Və onlar əsasən baronlar arasından seçilmirdimi? Zadəganlığın kökü haqqında uzun-uzadı danışmadan – bu kifayət qədər aydındır – mən burada istərdim ki, Hind adaları boyunca müşahidələrimə əsasən eyni səbəblərin eyni nəticələrə gətirdiyi haqqında müşahidələrimi bu kitaba daxil edim. Əgər bir ölkə çox uzaq məsafədən idarə edilməlidirsə, bu zaman mərkəzi gücü orada təmsil etmək üçün sənin funksionerlərə ehtiyacın var. Beləcə Romalılar hərbi despotizm sistemləri altında legionlardakı generalların içindən fəth etdikləri ölkələri idarə etmək üçün generallar seçirdilər. Amma sonradan Alman imperiyası fəth etdiyi ərazilərin əhalisini maddi vasitələrlə deyil, başqa yollarla öz əlində saxlamağa çalışdıqda Uzaq əyalətdə mənşə, dil və adət oxşarlığı olan ərazilərin imperiyaya daxil olduğu hesab edilən kimi, həmin əraziyə bələd olan, oranı yaxşı tanıyan bir hakimin təyin edilməsi zərurəti yaranırdı. Amma bu kifayət etmirdi, həmin adamın öz həmvətənlərinin yanında hörmətli olması, imperatorun əmrlərinə tabeçiliyin hərbi itaətkarlıqla daha asan həyat keçirilə bilməsi üçün onun vəzifəsi də qaldırılırdı. Onun yanında həmin əmrlərin icrasına nəzarətə kömək edən komandası olurdu. Bununla da ordunun saxlama xərclərinin ya tamamilə, ya da qismən dövlət xəzinəsi hesabına ödənilməsindən qaçmaq olurdu. Yaxud, çox vaxt elə olurdu ki, ordunun nəzarət etdiyi ərazi özü də ordunun xərclərini qarşılayırdı. Beləliklə ilk hakimlər ölkənin baronları arasından seçildi və sən “hakim” sözünü hərfi mənada qəbul etsən, bilməlisən ki, hakim heç də zadəgan titulu deyil, bu sadəcə müəyyən bir vəzifəyə təyin edilmiş adama müraciət formasıdır. Bu səbəbdən mən də düşünürəm ki, “orta əsrlərdə Alman imperiyasının hakimlər təyin etməyə hüququ varmış” düşüncəsi geniş yayılmışdır. Alman imperiyası dyuklar (ordu komandirləri) və hakimlər təyin etmə hüququna sahib idi. Amma baronlara görə onlar baron olduqları üçün elə doğuşdan imperatora bərabər tutulurlar və yalnız Allaha tabedirlər. Sadəcə imperatora xidmət etməyə borcludurlar. Hakim imperatorun onu təyin etdiyi vəzifə ilə sərmayələnir, baron isə özünü Allahın lütfü ilə baron adlandırır. Hakimlər imperatorluğu təmsil edir və qollarında bazubənd daşıyırdılar. Baronlar isə cəngavərlər kimi öz rəngləri altında insanlar toplayırdı. Hakimlərin və dyukların baronların arasından seçilməsi durumu onların doğuşdan özləri ilə daşıdığı önəmliliyi artırırdı. Və belə görünür ki, sonradan, insanlar nəsildən-nəsilə ötürülən bu vəzifələrin təbiətinə öyrəncəli olduqca baron titulundan törəyən hakimlərin presedenti də artırdı. Hətta bu günlərdə belə kral, imperator ailəsi ilə bağlılığı olmayan bir çox zadəgan ailəsi, hansılar ki, ölkənin öz zadəgan nəslindən törəyiblər, hansılar ki, hər zaman zadəgan olublar hakim vəzifəsinə qalxmağı rədd edirdilər. Belə hallar çox olub.
İmperatordan belə yüksək etimad alan insanlar, sonra da təbii olaraq övladları, yaxud ən yaxınları üçün özlərindən sonra eyni vəzifəni əldə etməyə çalışırdı. Bu da çox tez-tez baş verirdi, hərçənd bu irsən keçmə haqqının sübut olunduğuna inanmıram. Ən azından Niderlanddakı, Holland qraflığındakı, Zeslanddakı, Flanderdəki və Haimaultdakı – Brabant, Gelderland dyuklarında belə olub. İlk öncə bu bir yaxşılıq idi, sonradan adətə çevrildi, sonda isə zərurət oldu.
İnsan seçimləri ilə demək olar ki, eyni olaraq – çünki vəzifənin oxşarlığı ilə bağlı sual ola bilməzdi – yerli funksioner Yava ərazisinin başçısı təyin edilirdi. Hökümət ona təsir gücü, vəzifə verir ki, Holland tərəfini bir funksioner olaraq təmsil etsin. Burada da qanunla təsbit edilməsə belə hakimiyyətin atadan-oğula keçməsi adət halını aldı. Naib həyatı boyunca bu çox zaman düzülüb-qoşulur. Və əgər birinə oğlu tərəfindən əvəz ediləcəyi deyilirsə, demək o, gərgin əməyinə və çalışqanlığına görə mükafat alıb. Bu qanundan kənara çıxmaq üçün çox vacib bir səbəb olmalıdır və bu zəruri olduqda varis çox zaman eyni ailə üzvlərindən birindən seçilir. Avropalı məmurlarla Yavalı zadəganlar arasındakı münasibət çox zərifdir. Ərazinin komendantı məsuliyyət daşıyan şəxsdir. Onun öz təlimatları var və ərazinin rəhbəri hesab edilir. Amma bununla belə naib yerli şəraiti bildiyi üçün, orada doğulduğu, əhaliyə təsir edə bildiyi, maddi gəlirləri və həyat tərzini yaxşı bildiyi üçün ondan üstündür. Bundan əlavə, Yavalıya məxsus elementləri özündə daşıdığı və ərazidə yaşayan yüz min yaxud daha artıq əhalinin danışan ağzı olduğu üçün naib narazılığından heç kimin qorxmadığı – çünki hökümət onların yerinə asanlıqla başqa bir məmuru işə götürə bilərdi – sadə avropalı məmurdan daha çox hökümətin gözündə vacib fiqur hesab edilirdi. Digər tərəfdən naibdən baş qaldıran narazılıq ola bilsin ki, kütləvi iğtişaşlara və üsyanlara yol aça bilərdi.
Bütün bunlarda qəribə bir gerçəklik meydana çıxır: vəzifəcə kiçik, vəzifəcə özündən böyüyü idarə edir. Komendant naibə göstəriş verir ki, ona məruzə eləsin, körpülərdə, yollarda işləmək üçün işçi qüvvəsi göndərsin, vergiləri yığsın. Onu özünün rəhbər olduğu şuranın toplantısına çağırır. O, naib işinə laqeyd yanaşanda, günahkar olanda onu danlayır. Bu qəribə münasibət yalnız çox nəzakətli formalardan istifadə edilməklə mümkün olub. Zərurət olduqda üzügülərlilik də istisna edilmir, lazım olanda qəddarlıq göstərilir. Düşünürəm ki, bu halda tərəflərin göstərəcəyi münasibət bu məsələ ilə bağlı rəsmi təlimatda da çox gözəl təsvir edilmişdir: Avropalı funksioner ona kömək edən yerli funksionerlərə “kiçik qardaşı kimi” davranmalıdır. Amma o unutmamalıdır ki, balaca qardaşını valideynləri çox sevir və ondan qorxur və hər hansı mübahisə zəminində dərhal onun böyük qardaşlığı əsas motiv olaraq götürüləcək ki, “niyə kiçik qardaşınla daha yumşaq davranmamısan?”
Hətta adi Yavalı belə eyni durumda avropalıdan daha nəzakətlidir. Belə durum isə bu münasibəti açıq-aşkar, ola biləcəyindən daha dözümlü edir.
Qoy avropalılar təhsili bir qədər də zərifliklə sevsin, qoy o, özünü dosta xas ləyaqətlə aparsın. O yenə də əmin ediləcək ki, naib öz tərəfindən əlindən gələn hər şeyi edəcək ki, öz qayda-qanununu yeritsin. Dəvət şəklində irəli sürülən xoşagəlməz əmr dəqiqliklə yerinə yetirilir. Vəzifədə, doğuşda, var-dövlətdə olan fərq naib tərəfindən eyni şərtlə silinir. O, avropalını Niderland kralının nümayəndəsi kimi göylərə öz mövqeyinə qaldırır. Və ilk baxışdan güclü toqquşmalarla müşayiət edilməli olan münasibət çox zaman razılaşdırılmış əməkdaşlığın mənbəyi olur.
Mən dedim ki, belə naiblər var-dövlətə görə avropalı funksionerlər üzərində üstünlüyə sahibdir. Və bu təbii bir məsələdir. Üzdən bir çox alman knyazlığına bərabər kimi görünən bir əyaləti idarə etmək üçün çağırılan avropalı çox zaman orta, yaxud ortadan da yaşlı biri olur. O, evli və ata olur, dolanmaq üçün iş yerinə keçir. Ailəsi üçün zəruri olanları əldə etmək üçün onun maaşı güclə çatır, bəzən heç çatmır. Naib “Tommonqonqdur”, Adhipattidir, hətta “Yava Şahzadəsi” adlandırılan Ahipattidir. Onun üçün sual elə-belə dolanmaq deyil. O, vəzifəsinə uyğun dolanmalıdır.
Avropalı öz evində yaşadığı halda komendant bir çox kəndlər və evlərlə əhatələnən Kratoonda – malikanəsində yaşayır. Avropalının arvadı və üç uşağı olduğu halda o, xidmətçiləri ilə birgə bir neçə qadına dəstək verir. Avropalı atla gəzəndə onu bir neçə zabit müşayiət edirsə – onun yanında yalnız təftiş səyahətinin hesabatını hazırlamağa yetəcək qədər adam olur – naib bir yerə çıxanda onu malikanəsinə aid yüzlərlə nökər-naib müşayiət edir. Və insanların gözündə bu durum onun yüksək vəzifəsindən kənarda təsəvvür edilə bilməz. Avropalı vətəndaş kimi yaşayır, naib isə şahzadə kimi yaşayır, yaxud da onun belə yaşayışı nəzərdə tutulur.
Amma bütün bunlar üçün pul vermək lazımdır. Bu naiblərin təsiri altına düşmüş Holland höküməti bunu bilir: bu səbəbdən də onlar öz gəlirlərini Hind adalarında vəziyyətdən hali olmayan biri üçün şişirdilmiş sayılacaq standarta qaldırıblar. Amma yenə də bu pul da yerli rəhbərin keçirtdiyi həyat tərzi üçün xərcləri qarşılamağa nadir hallarda yetərli olur.
İki yüz, üç yüz min qulden gəliri olan naibləri maddi sıxıntı içində görmək heç də qeyri-adi şey deyil. Məsələnin kökü onların şahzadə səxavəti ilə pulları əritməsindədir. Onlar alış-verişə olan coşquları ilə tabeliyində olanlara hər zaman xor baxırlar, bu isə avropalılar tərəfindən alçaldıcı bir keyfiyyət olaraq qəbul edilir. Yavada yüksək rütbəli bu adamların gəliri dörd hissəyə bölünə bilər: İlk öncə onların hər ay verilən sabit maaşı gəlir, daha sonra onlardan alınan, holland hökümətinə keçən hüquqlara görə verilən təzminat pulu, üçüncü naiblik üçün lazım olanları almaq üçün verilən əlavə pul – misal üçün qəhvə, şəkər, indiqo, darçın və s. – və sonda ixtiyarında olan mülklərdən, avadanlıqlardan və işçi qüvvəsindən özbaşına istifadə hesabına gələn gəlir. Sonuncu iki gəlir mənbəyinin izaha ehtiyacı var. Yavalılar təbiətən əkinçidirlər, onun yaşadığı torpağın az əmək müqabilində çox məhsul verməsi onu buna şirnikləndirir. Və o, bütün ürəyini, bütün enerjisini öz çəltik tarlalarını əkib-becərməyə – bu işdə o, çox ağıllıdır – qoyur. O, özünün sawa-hinda, gagahinda, tiparinin ( İndoneziya kənd mühiti- kotan xış, öküz) əhatəsində böyüyür. Hələ lap uşaq yaşlarından sahəyə gedən atasını müşayiət edir, orada atasına sahələri irriqasiya edəcək irriqasiya konstruksiyasının tikilməsinə bellə, xışla kömək edir. Öz illərini məhsulla hesablayır, ilin vaxtını jiletindəki yarpaqların rəngi ilə bilir, vaxtını evdə onunla bərabər çəltik kəsən yoldaşları ilə bərabər keçirir, arvadını hər axşam şən nəğmələr oxuyaraq çəltik tapdalayan “desah” qızlarının birinin içindən seçir. Şum üçün bir neçə öküzə sahib olmaq onun xəyallarının idealıdır. Rey əyalətlərində, Fransanın cənubunda üzümçülük nədirsə, Yavada da çəltik əkib-becərmək odur. Amma qərbdən əcnəbilər gəlib özlərini bu ölkənin sahibinə çeviriblər. Onlar məhsuldar torpaqlardan gəlir götürmək arzusunda idi və yerli əhaliyə əmr edirlər ki, zamanlarının, əməklərinin bir hissəsini Avropa bazarlarında satılaraq yüksək gəlir gətirəcək başqa şeylərin əkilməsinə sərf etsinlər. Aşağı təbəqəni bu göstərişə əməl etməyə inandırmaq üçün onlar sadə bir siyasət həyata keçirtməli idi. Yavalılar öz müdirlərinə itaət edir, müdirləri əldə etmək üçün isə gəlirdən onlara bir qədər pay vermək yetərli idi. Və uğur tamamdır!
Bu siyasətin uğuruna tam əmin olmaq üçün biz gərək hollandiyada satılan saysız-hesabsız Yava məhsullarının siyahısına nəzər yetirək. Və biz gərək bu prosesin ədalətsizliyinə də əmin olaq, çünki əgər siz məndən fermerin, əkinçinin bu məhsulları ərsəyə gətirmək üçün çəkdiyi əməyin müqabilində layiq olduğu pulu alıb-almadığını soruşsanız, cavabım mənfi olacaq. Hökümət onu məcbur edir ki, bu məhsulları öz sahələrində əkməlisən, əgər fermer məshullarını ona yox, başqa bir adama satırsa, hökümət onu cəzalandırır. Ödəniləcək qiyməti də hökümət özü təyin edir. Nüfuzlu ticarət şirkəti vasitəsilə Avropaya malların daşınması baha başa gəlir, yerli hakimlərə verilən həvəsləndirici pul isə məhsulun maya dəyərini artırır. Və bütün ticarət gəlir verməli olduğundan, həmin gəlir Yavalıya özü və ailəsinin acından ölməməyə yetəcək qədər pul vermək hesabına təmin edilir. Çünki ölsə, millətin istehsal qüvvəsi azalacaq.
Avropalı məmurlara da istehsala uyğun həvəsləndirici para ödənilir. Bununla da biçarə Yavalının ikiqat güclə sıxıldığı fakta çevrilir. Olur ki, onu çəltik tarlasından qovub çıxarırlar, bu addımın nəticəsi çox zaman aclıq və səfalət olur. Amma məhsulla yüklənmiş gəmilərin bayraqları Hollandiyanı varlı edir və şadyanalıqla Bataviyada, Samaranqda, Soorabayada, Passaroonda, Bezookidə, Probolinqoda, Paticanda, Tjilatjapda dalğalanır.
“Aclıq” məhsuldar, zəngin torpaqlara sahib Yava ərazisində aclıq və səfalət? Bəli, oxucu, bir neçə il öncə bu ərazilər aclıq səbəbindən boşaldılırdı. Analar yemək müqabilində öz balalarını satmağı təklif edirdi, bəzən analar öz balalarını yeyirdi. Amma o anda ana vətən məsələyə qarışdı. Holland parlamentinin zallarında şikayətlər eşidilməyə başlandı və hakimiyyətdə olan qubernator qərar verdi ki, AVROPA BAZARININ GENİŞLƏNDİRİLMƏSİ ARTIQ ACLIQ VƏ SƏFALƏTİN HƏDDƏN ARTIQ YAYILMASI HESABINA HƏYATA KEÇİRİLMƏMƏLİDİR.
“Ahh… mələküzlü parlament!”
Bunları mən içimdəki acılıqla yazıram. Bütün bunları yazan və acı çəkməyən insan haqda nə düşünürsən sən?
Hələ yerli hakimlərin ixtiyarlarında olan avadanlıqlarından və işçi qüvvəsindən istifadə etməklə sahib olduqları sonuncu və ən əsas gəlir mənbəyi haqqında danışmalıyam. Demək olar ki, bütün Asiyada hökmran olan ümumi ideyaya görə ərazi içindəki hər bir şeylə bərabər şahzadəyə məxsusdur. Həmin şahzadanənin qohum-əqrabası, törəmələri insanların savadsızlığından istifadə etməyi sevir. Bu savadsız insanlar “Tommonqonqun”, “Adhipattinin”, “Pengeranqın” hazırda rəsmən ödənildiyindən xəbərsizdirlər. Naib özünün və onların hüquqlarını müəyyən bir haqq qarşılığında artıq satıb və beləliklə də qəhvə plantasiyalarında, yaxud şəkər çuğunduru tarlalarında çox ehtiyac olan əmək onların daha öncə sahiblərinə verdiyi vergiləri əvəz etməkdədir. Beləliklə də ucqar bir kənddən pul ödənilmədən, naibə məxsus sahələrdə işləmək üçün yüzlərlə ailənin çağırılması heç də qeyri-adi deyil. Ucqar bir ərazidə bu və ya digər evin pul ödənilmədən naibin məhkəmə binasına çevrilməsi də adi haldır. Və əgər naib bir ata, bir qıza, bir öküzə, kasıbın arvadına həsrətli bir baxış atdısa, kəndçinin bu istək qarşısında hər hansı bir rədd cavabı verməsi indiyədək eşidilməmiş olaydır. Ondan nə istəyirsə, kəndçi qeydsiz-şərtsiz gətirib naibə təslim etməlidir. O, “savahları” özününkü kimi əməyə ehtiyac duyan bütün kəndlərin sakinlərini çağırırdı. Və burada alçalma baş verirdi. Bu açlalmanı tamamilə məhv etmək qeyri-mümkündür, çünki bu alçalmanı yaratmaq, yaxud buna vadar etmək yerli əhalinin öz təbiətindədir. Yavalılar səmimi və hörmətcildir, ən əsas da öz rəhbərinə – babalarının itaət göstərdiklərinin törəmələrinə – bağlı olduğunu sübut etmək lazım gəldikdə heç nədən çəkinmirlər. Əgər rəhbərin “Kartoon”na hədiyyəsiz daxil olursa, irsən keçmiş sahibinə qarşı böyük hörmətsizlik etmiş hesab edəcək özünü. Bu hədiyyələrin dəyəri çox zaman elə az olur ki, onları götürməmək qarşıdakını alçaltmaq olardı. Bu durumu zalım despota xərac vermək kimi qəbul etməkdənsə, belə təsvir etmək olar: bir uşaq atasına sevgisini izhar etmək istəyir, belədə atasına kiçik bir hədiyyə təqdim edir.
Amma belə bir gözəl adətin olması pis adətinin ləğv edilməsini çox çətinləşdirir.
Əgər “aloon-aloon” (rəhbərin malikanəsinin qarşınında gözəl ağaclarla bəzədilmiş meydan) bellənməyibsə, qonşuluqdakı əhali buna görə utanc hissi keçirəcək, onların oranı qamışlıqdan təmizləməsini, naibə yaraşan səviyyədə səliqə-səhman yaratmasını əngəlləmək üçün böyük qüvvəyə ehtiyac olacaq. Buna görə ödəniş etmək hər kəs üçün alçalma kimi qəbul edilir. Amma bu “aloon-aloon”a yaxın, yaxud başqa bir yerdə sahələri şumlamaq çox zaman millərlə uzaqda yerləşən su kanalından su gətirmək üçün “savahlar” gözləyirdi. Həmin “savah”lar naibliyə məxsusdur. O, bütün bir kəndin əhalisini çağırır, onların “savahları” da bu kimi işlərə ehtiyac görür. Budur, bu da sənə alçalma.
Bu məsələ Hökümətə bəllidir. Funksionerlər üçün qanunlar, təlimatlar, nizamlamalardan ibarət rəsmi sənədləri oxuyan hər kəs onları yaratmağa təsir edən insanlığı alqışlayır. Yavanın içərilərində güc-qüvvə ilə təmin edilmiş avropalıya deyilir ki, onun ilk öhdəliklərindən biri insanların hörmətini qazanmaq və hər kəslə dil tapmaqdır.
ALTINCI BÖLÜM
Nəzarətçi Verbruc yaxşı adam idi. Onu manşetlərində və yaxalığında palıd və narıncı budaqlarla işləməli mavi parçadan tikilmiş paltosunda orada oturan gördüyündə biləsən ki, Hind adalarında ondan daha yaxşı Holland tapa bilməzsən. Yeri gəlmişkən, bu tip holland, Hollandiyadakılardan tamamilə fərqlənir. Etməyə bir işi olmadığında asta hərəkətlərlə, çaxnaşmasız filansız – Avropada belə şeyləri təlaş olaraq qəbul edirdilər. Amma iş tələb ediləndə o qeyrətli olurdu. Ətrafındakılara qarşı səmimi və sadə, ünsiyyətcil, kömək etməyə meyilli və qonaqpərvər, sərt olmadan çox nəzakətli, həssas, gözəl təəssürat yaradan, bu hisslərin şahidi olmadan səmimi və içdən olan, hər yerdə özünü evindəki kimi hiss edən biri idi. Bununla belə heç kim risk edib onu öz adı ilə çağırmazdı. Əslində bunu o heç özü də arzulamırdı.
O, “pendoppo”nun qarşısında, üzərinə ağ örtük sərilmiş, müxtəlif təamlarla bəzədilmiş masaya yaxın dayanmışdı. Ara-sıra böyük bir səbrsizliklə, Xanım Blubeardın sözləri ilə baxılası bir şey varmı deyə “mandooru” xəbər aldı. (Bu adamlar polis rəisi və komendantın əlinin altında çalışan rəsmilər idi.) Sonra o, boş-boş oturmaqdan bezdi, ayağa qalxdı və siqaretini yandırdı və yenidən oturdu. O az danışırdı, amma istəsə, çox danışardı, çünki yalnız deyildi. Mən “pendoppo”da oturub dil-boğaza qoymadan danşan 20-30 yavalı xidmətçidən danışmıram. Gözləmək hər zaman yorucudur. 15 dəqiqə adama bir saat kimi gəlir. Velbruc bundan daha söhbətcil ola bilərdi. Lebakın naibi intelligent, yaşlı bir kişi idi. O, istənilən mövzuda hisslərlə və mühakimə ilə söhbət edə bilərdi. Bir dəfə ona baxmaq kifayət idi ki, onunla ünsiyyət quran avropalıların ondan öyrəniləcək çox şeyi olduğunu başa düşəsən. Əksinə deyildi. Onun aydın qara gözlərinin yanğısı, ağ saçları və yorğun sifət çizgiləri ilə kontrast təşkil edirdi. Onun dedikləri çox zaman yaxşı qəbul edilirdi, mədəni şərqlilərlə bağlı çox zaman məhz belə olurdu. Və əgər onunla söhbət etsən, başa düşürdün ki, sən onun sözlərini hərflər kimi qəbul etməlisən, həmin hərflərin surəti onun arxivində var. Zərurət olarsa, onları yenidən xatırlaya bilər. Bu durum Yavalı əsilzadələrlə söhbətləşməyə alışıq olmayan adamlar üçün anlaşılmaz görünə bilər. Hərçənd dalana dirənəcək istənilən mövzulu söhbətlərdən qaçmaq mümkündür. Çünki onlar heç zaman söhbətə kəskin istiqamət dəyişikliyi verməyəcəklər. Çünki şərq təfəkkürünə görə bu qarşı tərəfə nəzakətsizlik hesab edilir. Beləliklə də müəyyən mövzulardan yayınma səbəbi olan hər kəs az məna kəsb edən şeylərdən danışa, bununla da əmin ola bilər ki, Yavalı rəhbər onu pərt edib söhbəti istəmədiyi həmin məcraya daha qaytarmayacaq.
Bu əslilzadələrlə, rəhbərlərlə münasibət qurmaq haqda da müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məncə istənilən diplomatik riyakarlıqdan uzaq səmimilik üstün tutulur.
Hər necə olsa da, Verbruc söhbətə hava haqqında qeydlə başladı:
– Hə, cənab nəzarətçi, yağışlı mövsümdür.
İndi Verbruc bunu çox gözəl bilirdi, yanvar ayı idi, amma naib də bilirdi, o, yağış haqda nə deyir. Sonra yenə araya sükut çökdü. Naib güclə seziləcək hərəkətlə başı ilə “pendoppo”nun qarşısında çöməlib oturan xidmətçilərdən birinə işarə etdi. Əynində ağ şalvar, qızılı ilmələrlə haşiyələnmiş möhtəşəm Saronq qurşağı və mavi məxməri jaket olan, gözəl geyinmiş balaca oğlan başında xoşagələn içində “Sirie”, laym, tütün, pinanq və qambier olan qızıl qutunu gətirib naibin qarşısına qoyanda “Kain Kapalnın” altından oynayan qara gözlərini onun ayaqlarına zilləndi. Hər iki əlini birləşdirib alnına apararaq “Slamaatını” elədi. Yüngül təzim elədi, sonra qiymətli qutunu qaldırıb sahibinə doğru uzatdı.
– Yollar bu qədər yağışdan sonra çox çətin olacaq, – naib sanki belə uzun sürən fasiləni izah etmək üçün dedi. Eyni zamanda o, limonları qara istiot yarpaqlarının üzərinə düzdü.
– Pandaqlanqda yollar elə də pis deyil, – Verbruc cavab verdi. Nə zaman ki, o, razılaşmadığı bir məsələ ilə bağlı cavab verməli olurdu, bu zaman cavabı bir qədər düşünmədən verərdi. Çünki nəzərə almalı idi ki, Lebakın Naibinə Pandaqlanq yollarının təriflənməsi xoş gələ bilməz. Hətta həmin yollar Lebakın yollarından çox-çox yaxşı olsalar belə.
Adhipatti səhv edib dərhal cavab vermədi. Balaca “maas” artıq “pendoppo”nun yanında idi. Orada o, öz yoldaşları ilə dayanmışdı. Naibi dodaqları, geridə qalan dişləri qara istiot yarpaqlarının şirəsindən qızarmışdı. O dedi:
– Hə, Pandaqlanq daha izdihamlıdır.
Lebakın durumu onun üçün sirr olmayan həm naib, həm də nəzarətçi ilə tanış olan adam üçün söhbətin artıq davaya çevrildiyi tamamən aydın olardı. Qonşu əyalətdəki yolların daha yaxşı durumda olması haqda eyham Lebakdakı yolların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində bütün cəhdlərin səmərəsiz olmasının fonunda vurulurdu. Amma naib də Pandaqlanqın daha izdihamlı yer olması haqda qeydində haqlı idi. Oranın əhalisi çox, ərazisi az idi, bu isə yolların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün birgə əməyin bu işə yönləndirilməsini asanlaşdırırdı. Lebakda isə bir neçə yüz metr mil ərazidə cəmi 70 min əhali yaşayırdı.
– Bu doğrudur, – Verbruc dedi, – bizim əhalimiz çox deyil, amma…
Adhipatti sanki hücum gözləyirmiş kimi ona baxdı. O bilirdi ki, “amma”dan sonra onun razılaşmadığı hansısa söz gələ bilər. O axı 30 ildir ki, Lebakın naibidir. Verbruc söhbəti yekunlaşdırmaq istədiyindən “mandoordan” yenidən kiminsə gəlib-gəlmədiyini xəbər aldı.
– Cənab Nəzarətçi, mən Pandaqlanq tərəfdən kiminsə gəldiyini görməmişəm, amma o biri tərəfdə at belində kimsə var, bu komendantdır.
– Dəqiq olsun, Donqso! – Verbruc çölə baxaraq dedi. O, bu tərəflərdə ov edir, səhər çox erkəndən çıxıb. Ho! Duklari! Duklari!
– Cənab, o, sizi eşidir. Bura gəlir. Oğlu atını onun arxasınca sürür.
– Komendantın atını tut! – Cənab Verbruc xidmətçilərin-dən birinə göstəriş verdi.– Sabahın xeyir, Duklari! İslanmısan? Nə vurmusan? Keç içəri!
Əynində heç bir hərbi geyim olmasa da, hərbi görkəmli, 30 yaşlarında qüvvətli bir kişi “pendoppo”ya daxil oldu. Bu Rankas-Betonq ərazisində kiçik bir qarnizonun komendantı olan Leytenant Duklari idi. Hərbçilər üçün tikilən yeni qalanı gözləyərkən Duklari bir müddət Verbrucun evində yaşadığından onlar ailəvi dost idi. O, əl verib görüşdü, naiblə nəzakətli salamlaşdı və oturub xəbər aldı:
– Nə var – nə yox buralarda?
– Çay içirsən, Duklari?
– Əlbəttə ki, yox! Mənə kifayət qədər istidir! Bəlkə kakos südün olar? O təravətləndiricidir.
– Bunu içməyinə imkan verməyəcəyəm. Məncə islanmış biri üçün kakos südü çox yararsızdır. Bu həm səni qıc edər, həm də maddələr mübadiləsini pozub podaqra ağrısına səbəb olar. Dik dağlara ağır yüklər qaldıran hamballara bax! Onlar fəallıqlarını və enerjilərini ya isti su, ya da Koppi dahoen içməklə təmin edirlər. Zəncəfilli çay da yaxşıdır.
– Nə? Koppi dahoen? Qəhvə yarpaqlarından hazırlanmış çay? Mən belə bir şey görməmişəm.
– Çünki sən Sumatrada xidmət etməmisən. Orada bu geniş yayılıb.
– O zaman icazə ver mən qəhvə yarpaqları, yaxud zəncəfil deyil, çay içim. Demək, sən Sumatrada olmusan, yeni komendant da orada olub, eləmi?
Bütün bu söhbətlər holland dilində gedirdi və naib heç nə başa düşmürdü. Ya Duklari onu bu şəkildə söhbətdən çıxdaş etməyi nəzakətsiz hesab etdi, ya da nəsə başqa şey düşündü, çünki qəfildən Malaya dilinə keçib naibə ünvanlandı:
– Adhipatti nəzarətçinin yeni komendantla tanış olduğunu bilirmi?
– Yox. Mən belə demədim, onu tanımıram, – Verbruc Malay dilində dedi. Mən onu heç zaman görməmişəm. O məndən bir neçə il öncə Sumatrada xidmət edib. Mən sənə sadəcə demişəm ki, onun haqda çox şey eşitmişəm.
– Nə fərqi var, eyni şeydir də. Bir insanı tanımaq üçün onu görməyə gərək yoxdur. Adhipatti bu barədə nə düşünür?
Həmin anda Adhipatti xidmətçini çağırmaq istədi. Bir qədər keçdikdən sonra dedi: O komendantla razıdır, amma eyni zamanda ona görə bir insanı mühakimə etməzdən öncə çox zaman onu görmək zəruri olur.
– Ümumi danışsaq, bəlkə də bu həqiqətdir, – ya həmin dili daha yaxşı bildiyindən və nəzakətli olmaq üçün kifayət qədər jest etdiyini düşündüyündən, ya da yalnız Verbruc tərəfindən başa düşülmək istədiyindən Duklari holland dilində davam etdi, – Ümumi götürsək, bu doğru ola bilər, ama Havelaara gəldikdə şəxsi tanışlığa ehtiyac yoxdur. O, axmaqdır.
– Mən belə demədim, Duklari.
– Yox, sən belə demədin, amma sənin bütün danışdıqlarından sonra mən bunu deyirəm. Mən iti köpək balığından xilas etmək üçün suya atılan hər kəsə axmaq deyirəm.
– Hə, bu dəlilik idi, amma…
– Və, General van Dammın epiqramı kimi təqdim etdiyin… o heç də münasib olmadı.
– Bu hazırcavablıq idi.
– Amma cavan biri Generalın hesabına hazırcavab olmaya da bilər.
– Bəs onun oğurladığı hindquşu?
– O, bunu Generalı əsəbləşdirmək üçün etmişdir. – Bu dəqiqliklə belədir. Cavab bir kişi Generalı əsəbləşdirə bilməz, xüsusən əgər həmin general sivil qubernatordursa, onun rəhbəridirsə – epiqrama gəldikdə, onun çox gülməli olduğunu düşünürəm. Amma yenə də bu duel…
– O, bunu ümumiyyətlə başqasının əvəzindən edirdi, o, hər zaman zəiflərin çempionu olub.
– Hmm. Əgər mütləq bir dava olmalıdırsa, o zaman qoy hər kəs özü üçün savaşsın. Mənim özümə gəldikdə isə mən düşünürəm ki, duel çox nadir hallarda zəruri olur, əgər nə zamansa zəruri olursa, bunu qəbul edə bilərəm. Amma bunu adətə çevirməyi qəbul etmirəm. Ümid edirəm ki, o, bu xüsusda dəyişəcək…
– Əlbəttə ki, bu barədə heç bir şübhə ola bilməz. O, indi çox yaşlıdır, uzun müddətdir ki, evli və komendantdır. Bundan əlavə, hər zaman onun ürəyinin yaxşı durumda olduğunu və düzgün mühakimə qabiliyyətinə sahib olduğunu eşitmişəm.
– Həm də o, Lebak üçün tam uyğun bir adamdır. Bu gün səhər bir şey baş verdi, səncə naib bizi başa düşür?
– Mən düşünmürəm, amma mənə oyun çantandan bir şey göstər və o, elə düşünəcək ki, biz ondan danışırıq.
Duklari çantasını götürdü, oradan iki taxta xoruz çıxartdı, əlini onlara çəkib sanki öz idmanından söz açırmış kimi Verbruca bir yavalı tərəfindən izləndiyini dedi. Həmin yavalı ondan əhalinin altında inlədiyi təzyiqi azalda bilib-bilməyəcəyini xəbər almışdır, – və, o davam etdi. Bu çox şey deməkdir, Verbruc. Yox söhbət mənim fakta təəccübləndiyimdən getmir. Burada nələrin baş verdiyini bilmək üçün artıq Bantamdakı iqamətgahımda kifayət qədər çox vaxt keçirmişəm. Amma ümumən rəğbəti ilə bağlı səmimi və təmkinli olan adi yavalının bu məsələyə heç bir dəxli olmayan birindən bu xahişi etməsi məni təəccübləndirir.
– Bəs sən nə cavab verdin, Duklari?
– Dedim ki, bu mənim işim deyil. Ya sənin yanına gəlməlidir, ya da Rankas-Betonqa gedəndə orada yeni komendanta şikayətini etməlidir.
– Budur gəlirlər, – xidmətçi Donqso qəfildən dedi. Mən toodonqunu (yağışdan və gündən qorunmaq üçün enli kənarları olan samandan hazırlanmış şlyapa) yelləyən “mantrieni” (naziri) görürəm.
Hər kəs ayağa qalxdı. Duklari ondan vəzifəcə böyük amma müdiri olmayan, hələ bir də axmaq olan biri ilə görüşmək üçün sərhədə kimi gəldiyini bilməklərini istəmirdi. O atına sıçradı və xidmətçiləri ilə birgə atını sürüb uzaqlaşdı.
Adhipatti və Verbruc “pendoppo”nun girişində dayanıb yaxınlaşan faytonu izləyirdilər. Tezliklə palçığa bürünmüş, dörd at qoşulmuş fayton bambukdan tikilmiş binanın yaxınlığında dayandı.
Həmin faytonda nəyin olduğunu zənn etmək xeyli çətin olardı. Bu zaman Donqso, faytonu müşahidə edənlər və naibin evinə məxsus bir dəstə xidmətçinin köməyi ilə nəqliyyat vasitəsininin büründüyü qara dərin örtüyün iplərini və düymələrini bir-bir açmağa başladı. Bu əməliyyat adamın yadına zooparkların hələ yalnız menaqariyalarla hərəkət etdikləri vaxt şəhərlərlə səfər edərkən şirlərin, pələnglərin davranıldığı ehtiyatlı tərzi salırdı. İndi isə bu faytonda nə şir vardı, nə pələng, onlar faytonu bu cür yalnız ona görə bürümüşdülər ki, indi qərb mansoonu (yağışlı mövsüm) zamanı idi və yağışdan qorunmaq üçün hazır olmaq zəruri idi.
Bəlkə nadir hallarda edən, yaxud da heç səfər etməyən əksini düşünə bilər, amma yolboyu uzun müddət silkələnən faytondan aşağı düşmək indi elə də asan deyildi. Antediluvian dövründə uzun müddət dayandıqlarından gilin ayrılmaz parçasına çevrilən – hərçənd başlanğıcda onlar ora qalmaq üçün girməmişdilər – biçarə Saurianlar kimi uzun müddət faytonun içində sıxılıb qalaraq hərəkət edənlərlə bağlı da mənə görə assimilyasiya adlı bir şey baş verir. Sonda adam dəri yastığın harada bitdiyi, fərdiliyin harada başladığını bilmir. Bəli, mən hətta düşünürəm ki, belə durumda adamın dişağrısı, qıcolmaları da tuta bilər. İnsan bu durumda çox asanlıqla çaş-baş qala, nəyin nə ağrısı olduğunu ayırd etməyə bilər.
Materiya dünyasında düşünən insana intellektual müşahidələr etməyə imkan verməyən yalnız bir neçə durum var, beləliklə mən tez-tez özümə bu sualı vermişəm: etdiyimiz bu qədər yalnışlar, bizim üçün adiləşən doğru hesab etdiyimiz bu qədər “səhvlər”in əsas mənşəyi çox uzun müddət eyni adamlarla, eyni faytonda səyahət etməkdən qaynaqlanırmı? Solda balaca albalı səbəti ilə şlyapa qutusu arasında bir yerə qoyduğun ayaq, yanında oturduğun qadın onun ismətinə və ləyaqətinə hücum etdiyini düşünməsin deyə fayton qapısına sıxdığın dizin, yağış sağdan vurduğu üçün uzun müddət sola əydiyin boynun… Bütün bunlar axırda necəsə biçimsiz bir duruma düşür. Məncə zaman-zaman faytonçuları, oturacaqları və yol yoldaşlarını dəyişmək yaxşı olar. Belədə sən boynunu o biri tərəfə əyə bilərsən, dizini ara-sıra tərpədə bilərsən, ola da bilər rəqs ayaqqabılarında yanında bir qadın otura bilər. Yaxud da ayaqları yerə dəyməyən azyaşlı bir oğlan! Bu zaman ayaqlarının altında torpaq hiss edənə kimi normal baxa, normal gəzə bilmək şansın daha çox olacaq.
Bilmirəm “pendoppo” qarşısında dayanan fayton davmalılığı pozurdumu, amma bir şey dəqiqdir, nəsə peyda olana kimi bir qədər zaman keçdi.
Etiketlərlə bağlı sözlərə baxsaq, müəyyən bir çətinlik yaşanırdı. “Zəhmət olmasa, madam” və “Komendant”… Hər necə olsa da, sonda mənim haqqında danışdığım Saurianlara oxşar bir görkəmi və münasibəti olan bir kişi faytondan yerə düşdü. Bir şey deyim, onun hərəkətsizliyi heç də fayton səyahəti ilə assimilyasiya edilməməlidir. Çünki ətrafında heç kim olmayanda da, o, bir çox Saurianlını qısqandıracaq dərəcədə sakitlik, astagəllik və ehtiyatlılıq sərgiləyirdi. Və o, çoxlarının gözündə sakit, müdrik və təmkinli əlamətlərə sahib insan idi. O, Hindistanda olan bir çox avropalı kimi idi. Əlbəttə ki, intellektual inkişafdan xəbər verən düzgün sifət cizgilərinə sahib idi. Amma baxışlarında nəsə soyuqluq vardı, bu soyuqluq sənə loqorifmalar cədvəlini xatırladırdı. Və ümumi tərzi bütövlükdə xoşagəlməz və iyrənc olmasa da sifətindəki uzun burnunun bir zamanlar onu qıcıqlandırdığını düşünməmək əldə deyildi.
O, nəzakətlə əlini qadına uzadıb ona düşməyə yardım etdi. Sonra isə hələ də faytonda olan centlmendən uşağı – bu 3 yaşlarında balaca sarışın oğlan uşağı idi – götürdü və onlar “pendoppo”ya daxil oldular.
Sonra həmin centlmen özü də düşdü və Yava ilə tanış olan hər kəs dərhal müşahidə edə bilərdi ki, o, fayton qapısının ağzında yaşlı yavalı “baboe”yə (dayə-xidmətçi) yardım etmək üçün gözləyir. Üç xidmətçi faytonun arxasına yapışan dəri "fincan”dan düşüb gəldilər.
Faytondan birinci düşən centlmen əlini naibə və nəzarətçi Verbruca uzatdı. Onlar uzanan əli hörmətlə sıxdı. Və bu münasibətdən sən onların hörmətli bir insanın qarşısında dayandıqlarını görə bilərdin. O, Bantanın komendantı idi, Lebak o böyük əyalətin yalnız bir rayonu idi, yaxud rəsmi dildə desək, onun köməkçi komendantı idi. Mən çox zaman bədii kitablar oxuyanda yazıçının ictimaiyyətin zövqünə az hörmət göstərməsinə görə inciyirdim. Dili başa düşməyən, ən azından onu səhv tələffüz edən adamı məcbur edirlər ki, danışsın. Misal üçün fransız holland dilində belə danışır:
“Ka kavrv na de Krote Krak”, yaxud da Krietje Kooit Keen Kare Kronte Kraavek.” Mən axmaq “vaudevil”ə də şahidlik etmişəm, çünki onun içində kimsə vardı, hər zaman “ Mənim adım Meyrdir” deyərdi. Məncə, bu ağıllı görünməyin çox ucuz yoludur və düzünü desəm, əgər bunu gülməli hesab edirsənsə, sənə çox acığım tutur. Amma hazırda sənə oxşar bir şeyi mən özüm təqdim etməliyəm. Zaman-zaman sənə bir insan göstərməliyəm, – bunu bacardığım qədər nadir hallarda etməyə çalışacağam – mən həmin insanın danışıq tərzinin səni güldürmək üçün uğursuz bir cəhd olduğundan şübhələnirəm. Bu səbəbdən də səni əmin etməliyəm ki, haqqında danışdığım Bantamın çox təmkinli komendantı özünü ifadə tərzinə görə çox özünəməxsusdursa, bunu ifadə etmək mənim üçün çox çətindir. Elə danışırdı ki, sanki hər sözdən sonra bir dövr, uzun fasilə var. Və mən onun sözləri arasındakı bu məsafə üçün kilsədəki uzun duadan sonra deyilən “Amin”dən sonra gələn səssizlikdən daha yaxşı müqayisə tapa bilmərəm. Bildiyiniz kimi bu fasilə hər kəsə burnunu çəkmək və öskürmək üçün bir imkan yaradır. Dedikləri çox zaman yaxşı qəbul edilirdi və o, əgər həmin yersiz fasilələri ötürməklə bağlı özünü yola gətirə bilsəydi, onun cümlələri ən azından ritorik nöqteyi-nəzərdən məqbul sayıla bilərdi. Amma bütün o xırdaçılıq, kəkələmək, sərtlik onu dinləməyi çox yorucu edirdi. Çox zaman onun bitirdiyini düşünüb cavab verməyə başladığın anda – və qalanları sənin ixtiraçılığına buraxılır – yenidən başlayır üyüdüb-tökməyə, onun sözləri məğlub edilmiş ordunun geridə qalan sınıq-salxaq əsgərləri kimi yenidən axır ağzından. Və sənə elə gəlir, sən onun sözünü kəsirsən, bu düşüncə isə hər zaman xoşagəlməzdir. Seranq ictimaiyyəti və hökümət işində işləməyən insanlar onun söhbətini incə adlandırırdılar. Amma hökümət işində işləyənlər daha səmimi idilər. Bu sözün gözəl olduğunu düşünmürəm, amma etiraf etməliyəm ki, bu söz komendantın bəlağətini çox gözəl təsvir edirdi. Hələ bu vaxta kimi Maks Havelaar və onun arvadı haqqında bir kəlmə də deməmişdim. Çünki o ikili faytondan komendantdan sonra öz övladları və “babeo” ilə birgə düşdülər. Ola bilər, onların xarici görünüşünün təsvirini sənin güclü xəyal gücünə və hadisələrin sonrakı axarına buraxmaq yaxşı olardı. Amma bir halda ki, hazırda təsvirlərlə məşğulam, bir şeyi də deyim ki, madam Havelaar gözəl biri deyildi, amma həm danışığında, həm görünüşündə gözəl nələrsə vardı və rəftarının sadəliyi ilə dünya gördüyünü və üst sinfi təmsil edənlərin yanında özünü suda balıq kimi hiss etdiyini nümayiş etdirirdi. Özünü “cırıb-dağıdıb” xoşagəlməz snobluq nümayiş etdirmək, hər şeydən çəkindiyini göstərmək, “seçilən” olduğunu nümayiş etdirmək üçün gərginliyi və xoşagəlməzliyi yox idi. Və başqa qadınların haqqında çox düşündüyü xarici görünüş haqqında da narahat deyildi. Paltarında da sadəlik nümunəsi olduğu sezilirdi. Mavi saya çit parçadan Caodjoe və mavi Cordeliyer geyinmişdi. Məncə buna Avropada “peignoir” deyirlər, səfər kostyumunun rəngi məhz belə idi. Boynunda nazik, ipək parçadan şarf vardı, oradan iki balaca medalyon asılmışdı, bu medalyonlar görünməz idi, çünki onun paltarının qatlarının altında qalırdı. Saçında çələng vardı “a la Chinoise idi.” Kondek onun geyim dəstini tamamlayırdı.
Mən dedim ki, o gözəl deyil, amma onun çirkin olduğunu düşünməyini də istəmirəm. Ümid edirəm ki, onu sənə göstərmək şansım olan kimi sən onu gözəl hesab edəcəksən. Söhbət onun Maksından gedəndə “dahiyə məhəl qoymama” adlandırdığı anlarda qəzəblə yanırdı. Yaxud da məsələ onun övladının rifah halı ilə bağlı olduqda belə olurdu.
Tez-tez deyirlər ki, sifət qəlbin aynasıdır, bizim üçün tərpənməz sifət haqda xoş sözlər danışmaq o deməkdir ki, həmin ürəyin əks etdirməyə bir şeyi yoxdur. Hə, onun nəcib ürəyi vardı, əlbəttə onun simasını gözəl hesab etməyən əri kor idi. Çünki üzünə baxanda onun ürəyini oxumaq olardı.
Havelaar təxminən 35 yaşlarında bir kişi idi. O arıq və hərəkətlərində qıvraq idi, bircə istisna hədsiz ifadəli və qısa üst dodağı, bir də iri, solğun gözləri idi. O, sakit əhvalda olduğunda bu gözlər xəyalpərəst ifadə alırdı, böyük düşüncələrlə çalışıb-vuruşanda isə onlar alışıb yanırdı. Xarici görkəmində xüsusi diqqətçəkici bir şey yox idi. Açıq düz saçları gicgahını örtürdü və mən inana bilərəm ki, sən əgər onu ilk dəfə görsən, qarşındakı insanın həm baş, həm ürək etibarı ilə nadir keyfiyyətlərə sahib olan biri olduğu qənaətinə gələ bilərsən. O, ziddiyyətlərlə dolu biri idi. Ülgüc kimi iti, qız kimi yuxaürəkli, acı sözlərinin təsir edib yaraladığı ilk insan elə özü olurdu. Və o, yaralanandan daha çox özü əziyyət çəkirdi. Tükü-tükdən seçən idi, ən yüksək və ən həssas məsələləri həmin andaca başa düşür, çətin məsələlərin həlli ilə özünü əyləndirirdi. Və bütün təhsilini, məşəqqətini və səylərini bu kimi işlərə sərf edirdi. Hə, tez-tez olurdu ki, uşağın belə ona izah edə biləcəyi ən sadə məsələləri başa düşmürdü. Ədalətə, düzgünlüyə böyük sevgi duyduğundan çox zaman ədalətsizliyə dərman olmaq üçün daha çox mübarizə aparır, daha çox səy göstərirdi. O, cəngavər və igid idi, amma çox zaman Don Kixot kimi mübarizə əzmini külək dəyirmanında yelə verirdi. O, doyumsuz ambisiyalarla alışıb yanan adam idi. Bu xüsusiyyətinə görə həyatın bütün adi fərqlərinə boş şey kimi baxırdı. Və özünün ən böyük xoşbəxtliyini evdə, təcrid olunmuş şəkildə sakit həyat yaşamaqda görürdü. Yüksək söz duyumuna sahib şair idi. Bir qığılcım gördüyündə günəş sistemi haqqında xəyallar qururdu, öz yaratdığı varlıqlarla oranı məskunlaşdırırdı, özünü öz yaratdığı dünyanın kralı hesab edər, sonra bir anın içində düyü qiymətindən, qrammatik qaydalardan, yaxud süni inkubasiyanın Misir sistemindən söhbət etməyə başlaya bilərdi. Heç bir elm sahəsi ona tamamilə yad deyildi. Bilmədiklərini “intuitiv olaraq tapırdı” və bildiyi az şeydən (hər kəs az şey bilir, amma hərçənd o, başqalarından bir qədər çox bilirdi, yenə də bu qaydaya istisna təşkil etmirdi.) biliyini bir neçə dəfə artıq göstərəcək tərzdə istifadə edə bilmək kimi yüksək bacarığa sahib idi. O, fövqaladə səbirli, dəqiq və intizamlı idi. Amma düşüncə tərzi, bir qədər yabanı, hadisələri qiymətləndirmək baxımından astagəl və məhdud olduğundan məhz bu keyfiyyətlər: səbrlilik, dəqiqlik və intizamlılıq onun üçün çətin idi. Fəqət yekun qərarlarını tez verdiyini eşidən insanlar onun astagəl və gec düşünən olduğunu sanmırdı. Onun təəssüratları davamlı hesab edilmək üçün çox canlı idi, hərçənd tez-tez onların davamlı olmasına cəhd edirdi. Onu çəkən şeylər böyük və ülvi nəsnələr idi, eyni zamanda isə uşaq kimi sadə və saf idi. O dürüst idi, comərdlik dərəcəsində dürüst idi. Və minlərlə pulu ona-buna elə-belə verdiyindən, ödəmədiyi xeyli borcu qala bilərdi. Zəkasının başa düşüldüyünü hesab etdiyi yerlərdə zəkalı və əyləncəli olurdu. Yoxsa küt və təmkinli aparırdı özünü. Dostlarına qarşı içdən, səmimi, əziyyət çəkənlərin yanında, sevgiyə və dostluğa hissiyyatlı, verdiyi vədə doğru, xırda məsələlərdə güzəştə gedən, amma xarakter nümayiş etdirməyin zəruri olduğunu düşündüyü yerlərdə qaya kimi sərt olurdu. Onun intellektual üstünlüyünü qəbul edən insanların yoldaşlığında mütavazi və yardımsevər, ona qarşı gəlməyə çalışanlarla isə başağrıdan və deyingən ola bilirdi. Qürurlu, səmimi, birbaşalılığının səhv başa düşüləcəyini düşündüyü yerlərdə bəzən təmkinli, sözlərinin məhsuldar torpağa gömüldüyünü sandığı yerlərdə gözəl danışan, bəlağətli, içindən təhrikedici səs gəlməyəndə astagəl, içindəki səs onu təhrik etdikdə isə qızğın, atəşli olurdu. Bundan əlavə, davranışlarında mülayim, nəzakətli idi, kimisə günahlandıran rəftarı yox idi. Bu, Havelaarın xarakterinin qısa təsviri idi.
“Qısa təsvir” deyirəm, çünki əgər bütün tərifləri vermək çətindirsə, gündəlik gördüyümüz insanlardan xeyli fərqlənən birinin təsvirini vermək lap çətindir.
Düşünürəm ki, bəlkə də bu səbəbdən romans yazan şairlər öz qəhrəmanlarını ya mələklərdən, ya şeytanlardan seçir. Ağla qaranı çəkmək asandır, amma həqiqətə hörmət etməli olanda, heç bir tərəfi nə çox tünd, nə çox açıq çəkməyə iza-cə olmayanda iki ifrat arasındakı fərqləri hasil etmək daha çətindir. Hiss edirəm ki, Havelaar haqda verdiyim eskiz qeyri-mükəmməldir. Qarşımdakı material elə genişdir ki, onlar zənginliyi ilə mənim mühakiməmi məhdudlaşdırır. Sənə çatdırmağı arzu etdiyim hadisələr sırasında ola bilsin ki, əlavə kimi bu boşluğu doldurum. Bu dəqiqdir: o, adi adam deyildi və əlbəttə ki, dəqiq öyrənilməyə dəyər biri idi. Hələ indi görürəm ki, onun əsas keyfiyyətlərindən birini verməmişəm: O, hadisələrin, şeylərin gülməli və ciddi yönlərini dərhal və eyni cəldliklə anlayırdı. Bu qəribə keyfiyyətinə görə onun dinləyiciləri dərin şübhə içinə düşürdülər, görəsən onlar Maksın sözlərindən təsirlənməlidirlər, yoxsa onların ciddiliyini bir anda pozan zarafatlarına indi gülməlidirlər.
