скачать книгу бесплатно
В Татарстане во всех школах, начиная с 1-го класса, введено обязательное изучение татарского языка. Если сравнивать с прошедшими годами, это очень большое достижение. Но это только начало.
Все благодарны великому русскому языку за то, что он открыл татарскому народу путь к европейской цивилизации, к мировой культуре. Но мой народ хочет, чтобы и татарский язык был полноценным государственным языком. К великому сожалению, до последнего времени он являлся чисто бытовым языком. Определённая часть татар перестала говорить на родном языке.
За несколько лет сделано немало. Но реализация закона и программы идёт очень медленно и болезненно. Законотворческий процесс, делопроизводство, судопроизводство осуществляются только на русском языке.
Неравноправное положение русского и татарского языков видно на каждом шагу. Если без знания русского языка полнокровной жизнью жить в Татарстане невозможно, то без знания татарского языка можно жить и здравствовать без особых проблем.
Нам необходимо создать такую общественную атмосферу, когда введение двуязычия велось бы не насильственно, а обучение второму языку было бы привлекательным и желанным занятием.
Ещё одна проблема – это сохранение и развитие языка татар, проживающих за пределами нашей республики. В России и странах СНГ живут более пяти миллионов татар. Мы должны честно признаться, что на сегодняшний день республика не в состоянии полностью обеспечить их учебниками, методическими пособиями, татарской литературой, национальными кадрами. К тому же для развития языка нужны не только школы, нужна благоприятная среда. А наши соотечественники изолированы от татарского мира. Они находятся в информационной блокаде. Татарское телевидение не смотрят, татарское радио не слушают, татарские газеты и журналы не выписывают. И наши книги до них не доходят. Во многих татарских селениях обучение идёт только на русском языке. Очень редко встречаются школы, где татарский язык и литература преподаются как предмет.
Говорить об этом очень больно, но есть все основания считать, что за пределами республики татарский язык постепенно идёт к вымиранию.
Единственное исключение – это Республика Башкортостан, где проживают полтора миллиона татар, которым удалось сохранить родной язык.
Я глубоко убеждён, что эта проблема должна беспокоить российское руководство. Оно должно вплотную заниматься вопросами языков национальных меньшинств. Я запомнил слова Президента Казахстана Назарбаева, который сказал, что татары, проживающие в Казахстане, – это его татары. И Президент Российской Федерации должен сказать так же: «Российские татары – это мои татары». Но признаться в этом, наверное, нелегко, так как о своих татарах придётся по-отечески заботиться.
До сих пор почему-то не выходит общероссийская газета на татарском языке, нет радио и телеканала для национальных республик. Почему в Москве, где проживают полмиллиона татар, нет ни одного татарского театра, ни одной солидной газеты, ни одной школы?
Российское правительство в ближайшее время должно решить такие вопросы, как открытие татарских отделений в вузах ряда городов России, восстановление татарских учебных заведений и библиотек за пределами Татарстана. Мы готовы содействовать в решении этих вопросов.
20 июня 1996
Милли репертуар кирәк!
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Кече парламент сессиясенә куелган әлеге мәсьәләгә карашлар төрлечә булды. «Күптән кирәк иде», – диючеләр дә бар. «Сезнең эш түгел бу», – диючеләр дә җитәрлек. Ләкин без регламент буенча эшләргә тиешбез. Театр проблемасын сессиядә халык депутатлары Фәндәс Сафиуллин белән Мөхәммәт Сабиров күтәргән иде. Аларның тәкъдимен башкалар да хуплады. Без мәсьәләне Дәүләт Советының эш планына керттек.
Дөресен әйтергә кирәк: опера-балет спектакльләренә сирәк йөрсәк тә, парламент белән опера-балет театрының «иҗади дуслыгы» күптәннән килә. Шушы ук мәсьәлә элекке Югары Советның даими комиссиясендә бер тапкыр тикшерелгән иде инде. Аннан соң өч ел ярым вакыт үтеп китте, һәм без тагын шушы ук проблеманы тикшерергә мәҗбүрбез. Хикмәт нәрсәдә соң? Югыйсә театрның профессиональ дәрәҗәсе соңгы елларда күзгә күренеп үсә. Ул инде Россиянең иң алдынгы театрларының берсенә әверелеп бара. Шул ук Шаляпин, Нуриев фестивальләрен искә төшерү генә дә җитә. Чит илләргә, бигрәк тә Европа илләренә, гастрольләргә бөтен театрлар да чыга алмый. Чыкканнары да еш кына «янып» кайта. Күптән түгел генә Мәскәүнең Зур театры, башкорт театры белән шулай булды. Ә инде чит илләр җүләр түгел, алар фәкать үтемле товар белән генә эш итәләр. Алар – шул ук «Травиата»ны ун, йөз тапкыр караган халык. Йөз дә беренче тапкыр каралган спектакль исә сыйфат ягыннан элеккеләреннән һич аерылып тормаска тиеш. Тагын шунысы куандыра: театрның һәр сәфәре Татарстанга, Казанга дан өсти. Бу инде группа-группа җыелып кунак булып, дәүләт акчасын туздырып кайту түгел. Бу, – ни генә дисәң дә, Татарстанның олы сәнгатен күрсәтү. Бу – без дә төшеп калганнардан түгел, булдыра алабыз дигән сүз. Театрның чит илләргә алып барган репертуары – Европа һәм дөнья классикасы, әлбәттә. Мондый талантлы театр Рязаньда да, Пермьдә дә, Новосибирскида да булырга мөмкин. Әмма минем, татар кешесе буларак, Европа сәхнәсендә чын татар операсын һәм чын татар балетын күрәсем килә. Бу – минем табигый ихтыяҗымдыр, дип уйлыйм. Классик шагыйребез Сибгат Хәкимнең Европада язган бер шигыре истә. Анда «Миңа монда гармун, гармун җитми» дигән юллар да бар. Әлбәттә, ул торгынлык елларында Европада гармун яңгыраган булса, шагыйребез үзен бик бәхетле тояр иде. Әмма Европаны гармун белән генә яулап булмаячак. Шуңа да мин анда татар операсының да яңгыравын телим.
60 елга якын вакыт эчендә Опера һәм балет театры сәхнәсендә татар опералары да, балетлары да аз куелмаган. Заманында шаулаганнары да, куелуга ук төшеп калганнары да бар. Шуларның фәкать берничәсе генә бүген уйнала. Хикмәт нидә соң? Алар, чыннан да, бүгенге көн таләбенә җавап бирерлек түгелләрме? Әллә инде җитәкчелекнең генә куясы килмиме? Әллә инде опера һәм балет сәнгате безнең халыкка, гомумән, хас түгелме? Бәлки, безгә музыкаль драмалар, музыкаль комедияләр генә кирәктер? Әгәр шулай икән, алары нигә сәхнәдә күренми? Әллә инде татар композиторлары мондый зур жанрларга тотынырга куркалармы? Югыйсә «минем операларымны куймыйлар» дип зарланып йөрүчеләр дә очрый. Әгәр алар бик шәп җәүһәрләр икән, аларны нигә дөньяның башка театрлары куймый? Гомумән, безнең Опера һәм балет театрында ни өчен татарча спектакльләр куелмый? Сәбәбе нәрсәдә? Бу хакта зурлап сөйләшкәнебез бармы? Юк икән, нигә сөйләшмибез, нәрсә комачаулый? Ни өчен моның белән Дәүләт Советы шөгыльләнергә тиеш әле?
Берничә көн элек кенә комиссия утырышында шушы мәсьәлә уңаеннан театрның баш белгечләрен җыеп шактый озак сөйләштек. Усал-усал сораулар бирелде, кирәкле җаваплар алынды. Сөйләшүдән аңлашылганча, бу проблема шактый катлаулы, четерекле, һәм бу театрның гына гаебе түгелдер шикелле. Беренчедән, опера-балет язарлык композиторлар кайда? Өлкән буын картайды. Яшьрәкләрдән бер Рәшит Кәлимуллин рок-опера язды. Шуның белән вәссәлам. Камера әсәрләре, хәтта симфония язучыларыбыз да бар, опера-балет язучы юк. Нәҗип Җиһанов, Мансур Мозаффаров, Фасил Әхмәтовларга алмаш кайда? Юк! Бездә хәзер консерватория тәмамлыйлар да җыр язалар.
Икенчедән, җырчыларыбыз кайда? Xәйдәр Бигичев, Зилә Сөнгатуллина, Венера Ганиевалардан соң операга кемнәр килде? Ә аларның килүенә дә хәзер 20 ел! Юк яшь җырчылар. Аларны кем тәрбияләргә тиеш? Әлбәттә, консерватория. Консерватория бар, җырчылар юк. Булганнары да эстрадада. Чөнки микрофон тотып җырлау җиңелрәк. Акча да күбрәк эләгә. Даны да бар!
Аннары мине борчыган тагын бер мәсьәлә: ул – театрдагы атмосфераның тыныч булмавы. Җырчылар белән театр җитәкчелеге арасында ызгыш башланса, мәсьәлә парламентка килеп җитә. 1993 елда да шулай булды. Монысында да. Бу нормаль хәл түгел.
Яңадан, милли репертуарга кире кайтып, шуны әйтәсем килә. Әгәр Опера һәм балет театры татар сәнгатен, опера һәм балет сәнгатен үстерү өчен оештырылган икән, ул үзенең изге максатыннан тайпылмаска тиеш. Нинди генә авыр шартларда да, нинди генә заманнар килсә дә, театр татар операсына һәм балетына хезмәт итәргә тиеш.
Биредә без беребез дә профессионал түгелбез. Опера-балет сәнгатенә мөкиббән киткәннәребез берничә генәдер. Әгәр мин сездән: «Кайсыгыз опера тыңларга ярата?» – дип сорасам, сез барыгыз да кул күтәрсәгез, шулай ук көлке килеп чыгар иде. Ни генә дисәң дә, опера ул – авыр сәнгать: язу өчен дә, кую өчен дә, тыңлау өчен дә. Шуңа карамастан берничә фикер әйтү урынлы булыр. Бүген инде театрда, мөгаен, аерым татар труппасы оештыру, аерым татар режиссёры булдыру – кирәкмәгән бер эштер. Чөнки түбән дәрәҗәдә язылган операны уртакул режиссёрдан куйдыртып, уртакул тавышлы җырчыдан җырлату сәнгатебезне күтәрү булмас иде. Татар операсы, татар балеты югары сәнгать дәрәҗәсендә булырга тиеш. Ә бәлки, дөнья классикасын ике вариантта – рус һәм татар телләрендә җырларга кирәктер? Нигә сынап карамаска? Дөнья классикасын русча бик яхшы җырлыйлар бит. Аннары, элек уйналган спектакльләрдән аерым өзекләрне бергә туплап, нигә ретроконцертлар эшләмәскә? Моннан күп еллар элек Нияз Даутов шундый «Музыкаль мозаика» эшләгән иде. Ә нигә күрше тугандаш халыкларның сәнгатенә мөрәҗәгать итмибез? Мин, мәсәлән, башкорт композиторы Заһир Исмәгыйлев язган «Салават» операсының татар сәхнәсендә бүгенге көнгә кадәр уйналмавын һич тә аңлый алмыйм. Әле күптән түгел Заһир аганың «Акмулла» дигән яңа операсының премьерасы булды. Театрдан берәрсе барып карады микән аны? Бәлки, гениаль әсәрдер. Акмулла – безнең дә шагыйрь бит.
Дөресен әйтергә кирәк, торгынлык заманында партиянең күрсәтмәләре була торган иде, репертуар сәясәте бар иде. Сезон саен ничә татар спектакле куелырга тиешлеген һәркем белеп тора иде. Хәзер исә базар заманы. Шул базарга сылтап, без опера, балет сәнгатен генә түгел, гомумән, сәнгатебез, әдәбиятыбыз, мәдәниятебезне кимсетү, бетерү юлына басып барабыз. Милли сәнгать яклауга, ярдәмгә мохтаҗ. Милли операны сәхнәгә менгерү, аны халыкка җиткерү өчен, әлбәттә, икеләтә, өчләтә күбрәк чыгым кирәктер. Әмма сәнгатебез хакына без ул акчаны табарга тиешбез. Милли җырчыларыбыз һәм композиторларыбызны тәрбияләү өчен дә, икеләтә күбрәк чыгым кирәктер. Без ул акчаны табарга бурычлы. Татар китабы белән дә шул ук хәл. Әйтик, Мәскәүдә китап белән сәүдә итү, аракыдан кала, иң табышлы әйбер икән. Тик татар китабы белән баеп булмый. Ул чыгымнардан гына тора.
Безнең бу сөйләшүебез коры сөйләшү булып кына калмасын иде. Шуңа күрә үзебезнең карар проектына театрның милли репертуарын яңа әсәрләр белән баету турындагы мәсьәләне аерып күрсәттек. Без театрның Татар дәүләт академия опера һәм балет театры икәнлеген һәм аның каһарман шагыйребез Муса Җәлил исемен йөртүен онытмасак иде.
1996
Сохранить для будущих поколений!
(Выступление на сессии Государственного Совета)
Республика Татарстан обладает уникальным историческим и культурным наследием, отражающим историю развития и формирования многих народов Поволжья с древнейших времён. На равнинных просторах республики находятся разнообразные археологические и природно-исторические памятники, исторические города и сёла, мечети и медресе, усадьбы и монастыри, башни и надмогильные камни, обладающие большой силой воздействия и хорошо известные не только у нас, но и в мире. В республике выявлено около 7 тысяч памятников археологии, истории, градостроительства и архитектуры, монументального искусства, 1096 из них состоят на государственной охране федерального (общероссийского) и республиканского (Республика Татарстан) значения. Их необходимо сохранить для современников и будущих поколений. Общественный интерес к культурному и историческому наследию многонационального народа республики – одна из наиболее ярких примет сегодняшего дня.
В настоящее время на территории нашей республики действуют Закон Российской Федерации от 1978 года «Об охране и использовании памятников истории и культуры», а также подзаконные акты, которые во многом устарели, излишне декларативны и не соответствуют специфике и национальному своеобразию республики.
Конституцией Республики Татарстан определено, что культурные и исторические ценности народа Республики Татарстан, сохранение материальной и духовной культуры являются общенародным достоянием (ст. 9). Это важное положение отвечает интересам сохранения, широкого использования и популяризации культурного наследия. В Конституции специально подчёркивается и то, что сохранение культурных исторических ценностей, долг граждан Республики Татарстан и их порча и уничтожение наказывается по закону (ст. 56). Это гарантирует обеспечение защиты памятников независимо от их значимости, от места их расположения, от того, в чьей собственности или в чьём ведении они находятся. Следовательно, эти конституционные гарантии требуют специального законодательного акта – Закона «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей», который исходит из новых реалий, продиктованных происходящими изменениями в обществе и вхождением республики в систему международных правовых отношений.
В соответствии с планом законопроектных работ Верховного Совета Республики Татарстан ещё с конца 1992 года начата работа над Законом «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей». Был создан авторский коллектив, которым подготовлены различные варианты проекта закона. При подготовке закона были использованы международные правовые акты, принятые ЮНЕСКО по охране культурного наследия. Была рассмотрена и практика законодательного регулирования вопросов охраны культурных и исторических ценностей в Венгрии, Чехии, Франции и Германии. С учётом того, что новый законодательный акт должен обеспечивать преемственность правового процесса, использовались статьи действующего законодательства Российской Федерации об охране и использовании памятников истории и культуры, особенно те, которые прошли проверку действующей практикой, и проекты федерального закона об охране памятников истории и культуры. Окончательный вариант проекта закона был направлен на заключение в Министерство юстиции Республики Татарстан. Минюстом было отмечено, что законопроект закладывает правовую основу для разработки и принятия актов в области охраны культурного и исторического наследия и высказаны замечания и предложения. После устранения замечаний проект закона в начале 1993 года был внесён Кабинетом Министров Республики Татарстан на рассмотрение Верховного Совета Республики Татарстан. В течение 1993–1995 годов велась доработка указанного законопроекта в соответствии с согласованными решениями, выработанными совместно с комиссиями Верховного Совета Республики Татарстан по национальным вопросам и культуре, по законодательству, Правовым управлением Аппарата Госсовета Республики Татарстан, Министерством юстиции, Министерством финансов, Министерством внутренних дел Республики Татарстан, Государственной налоговой инспекцией, Академией наук Республики Татарстан, творческими союзами, всего более чем 15 учреждениями и организациями. Полученные отзывы по законопроекту свидетельствуют о положительной оценке его в целом. Эти отзывы позволяют судить, что предложенная система управления памятниками поддерживается учреждениями и организациями и принятие впервые в истории нашей республики законопроекта по охране культурных и исторических ценностей является важным шагом по реализации Декларации о государственном суверенитете и Конституции Республики Татарстан.
В ноябре 1995 года Государственным Советом Республики Татарстан в первом чтении был принят проект закона «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей». Созданная рабочая группа совместно с комиссиями Госсовета по культуре и национальным вопросам, по законодательству согласились с большинством замечаний и предложений (более 130) и учли их при доработке ко второму чтению законопроекта. Существенно переработаны разделы об управлении в области охраны и использования культурных и исторических ценностей, о собственности на культурные и исторические ценности, об ответственности за нарушение законодательства, об экономических основах охраны и использования культурных и исторических ценностей. Коррективы внесены практически во все статьи законопроекта.
22 мая 1996
Без – программалар күргән халык…
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Без үз гомеребездә бик күп төрле программалар күргән халык. Заманында бишьеллыклар, җидееллыклар бар иде. Гомер булгач, коммунизмга алып баручы егерме еллык программаларны да, тирән кризистан чыгарырга тиешле биш йөз көнлекләрен дә күрергә насыйп булды. Программалар языла торды, тормышыбыз зур тизлек белән артка таба тәгәри барды. Монысы инде элеккеләре кебек булмас дип ышаныйк. Һәм булмас та. Беренчедән, тарихыбызда сабак, гыйбрәт алырлык хәлләр күп булды. Икенчедән, әлеге Программа Татарстан тарихында беренче генә булса кирәк. Һәрхәлдә, мөстәкыйль республика буларак, без үз өстебезгә бик зур йөк алабыз, халкыбызны яхшы тормышка ышандырабыз. Әгәр дә кабул ителгән Программабыз тормышка ашмый калса, без Россиягә генә бармак төртеп күрсәтә алмаячакбыз. Барысы өчен дә үзебезгә җавап бирергә туры киләчәк.
Мин чыгышымда Программаның «Культура и искусство» дигән бүлегенә кагылып үтәрмен. Ни өчен «культура и искусство» дидем, чөнки Программа русча язылган, татарчага тәрҗемә ителмәгән. Иң элек шунысын әйтергә тиешмен: әлеге китап итеп басылган Программага кертелгән кадәресе мәдәниятебезнең бүгенге торышын тирәнтен аңлап, проблемаларны белеп, төшенеп язылган.
Программада мәдәни-агарту учреждениеләренең эшенә, милли гореф-гадәтләребез үсешенә, фольклор һәм үзешчән сәнгатьне үстерүгә күп урын бирелгән, туган телне өйрәнүгә дә игътибар ителгән. «В процессе реализации Государственной программы РТ по сохранению, изучению и развитию языков народов республики следует разработать республиканскую программу комплектования библиотечных фондов национальной и краеведческой литературой», – диелә Программада. Бу – бик әйбәт фал. Шулай да телләр турындагы Законыбыз алай тиз генә үтәлмәс, дип уйлыйм. Бюджеттан бүленгән акчаның узган ел бик аз өлеше генә бирелде. Быел исә бүгенгә кадәр бер генә тиене дә бирелгәне юк! Ә ел узып бара. Аннары нинди китаплар белән тулыландырырбыз икән без ул китапханәләрне? Ул хакта Программада бер сүз дә юк. Республикада полиграфия базасының үсеше турында, татар китабын чыгару турындагы проблемалар хакында кем кайгыртырга тиеш? Сүз дә юк, телләр турындагы Законны тормышка ашырырга кирәк. Ләкин бармак белән генә санарлык татар китабы чыгарып, берничә мең китапханәне ничек тулыландырасың? Ә инде бүгенге китап кибетләрендәге китапларны күрәсездер, бәлки, укыйсыздыр да: анда рус телендәге шыплап тутырылган боевиклар, фантастика, эротика, тегенди-мондыйлар турында романнар…
Программада профессиональ сәнгатькә, кызганычка каршы, бик аз урын бирелгән. Анда да гомуми сүзләр белән генә әйтелгән. Мәсәлән: «Государственная поддержка профессиональных коллективов». Моның бит безнең өчен бер яңалыгы да юк. Шөкер, моңа кадәр дә театрларыбыз, төрледән-төрле оркестрларыбыз, ансамбльләребез бюджет исәбенә яшәделәр һәм яшиләр. «Проведение фестивалей, конкурсов, праздников искусств». Әйе, фестивальләр һәм бәйрәмнәрне без инде уздыра беләбез, күп очракта хәтта арттырып та җибәрергә яратабыз. Бюджет акчасының шактый өлеше шуларга китеп бара. «Введение новой гонорарной политики». «У кого что болит» дигәндәй, менә монысы – ярый торган эш. Тик ул ничек хәл ителер, анысын әлегә белгән юк. Бүген дә бөтенләй үк гонорарсыз утырмыйбыз, әмма бу мәсьәлә безнең иҗат кешеләрен бик тә борчый. Биредә мин иң элек язучыларны, композиторларны һәм журналистларны күз алдында тотам. Кыргый базар нәкъ менә аларны ыштансыз калдырды. Арабызда бер-ике акчалы иҗат кешесе бар икән, ул әле барыбыз да шундый дигән сүз түгел.
Бер генә мисал китерәм дә шуның белән тәмамлыйм. Үткән атнада мин «Мәдәни җомга» газетасыннан узган елгы өч материалым өчен берьюлы бик күп гонорар алдым. Бер полоса тутырып басылган бер иҗат портреты өчен – 34 848 сум, икенче бер мәкаләм өчен – 21 780 сум, бер полоса шигырьләр циклы өчен 27 878 сум акча. Ул полосада 10 шигырь иде. Димәк, минем бер шигырем 2787 сум чамасы тора. 100 шигырь язсам, 270 мең чамасы гонорар алачакмын. Ул кадәр шигырьне язар өчен, бик актив шагыйрьгә дә берничә ел вакыт кирәк булачак. Әле дә яза безнең татар язучысы, әле дә түзә дияргә генә кала.
Үземнән мисал китергән өчен, сездән гафу үтенәм һәм шуны әйтмәкче булам: «Культура и искусство» бүлеге шактый бай һәм тирән анализлы булса да, мәдәниятебезнең кайбер өлкәләре бөтенләй искә алынмаган. Ул – полиграфия, китап бастыруның торышы. Шулай ук иҗат союзлары турында да бер сүз юк. Әмма мине иң нык борчыганы – вакытлы матбугат һәм радио-телевидение. Алар турында, ни өчендер, бер генә сүз дә әйтелмәгән. Миңа калса, массакүләм информация чараларының бүгенге торышы безне бик тә борчырга тиеш, һәм ул Программада, һичшиксез, урын алырга тиеш.
Программа матур һәм сыйфатлы итеп, китап рәвешендә чыгарылган. Бер генә татар язучысы да шушындый китап чыгарудан баш тартмас иде. Тик ул бер файдасызга чиновникларның эш өстәлендә тузан җыеп ятмасын иде, шушы китап язучыларыбызның яңа китапларын чыгаруга да этәргеч булсын иде. Шул чагында гына ул безнең өчен кадерле китап, кадерле Программа булачак!
Кыскасы, файдалы зур эш эшләнгән, зур чыгымнар тотылган, хәзер инде, җиң сызганып, шушы Программаны тормышка ашырасы гына калды!
1996
Ояты үзебезгә булыр!
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Әгәр хәтерләсәгез, 1996 елгы бюджетны кабул иткәндә, депутатлар тырышлыгы белән мәдәнияткә, матбугатка, телевидениегә шактый гына миллионнар, миллиардлар өстәлгән иде. Без моны гомумкультурабызга зур булышлык дип кабул иттек. «Бездә дә культурага мөнәсәбәт уңай якка үзгәрә башлады», – дип шатландык. Кызганычка каршы, әлеге акчаларның күбесе адресына барып җитмәде. Авылларыбыздагы культура учаклары кызганыч хәлдә калды. Китап чыгару эше бер адым да алга китмәде, киресенчә, тагын да арткарак тәгәрәде. Татар телевидениесенең вакытын бер сәгатькә арттыру өчен, 3 миллиард сумнан артык акча таптык. Соңыннан Министрлар Кабинетының карары да булды. Ләкин татар телендәге тапшырулар бер минутка да артмады. Татар телевидениесе ул вакытны ел буена чит ил киносы әйләндерү өчен файдаланды. Шушылар турында уйлангач, кирәк микән бу кадәр тырышу дип тә куясың.
1997 елгы бюджет проектына да безнең комиссиянең тәкъдимнәре җитәрлек. Проекттагы кимчелекләрне, ялгышларны бүген үк төзәтергә кирәк, чөнки шул ук әдәбият-сәнгать әһелләре, мәдәният эшлеклеләре ел дәвамында барыбер Президентның да, Премьерның да бусагасын таптаячаклар. Ишектән кертмәсәң, алар тәрәзәдән керәчәкләр. Сезнең күңелләрегезнең йомшак чагын барыбер туры китерәчәкләр. Алып килгән хатларына «Поддержать!», «Прошу решить положительно!» дигән визаларны барыбер куйдыртачаклар.
Конкрет тәкъдимнәргә күчәм. Мәдәнияткә, һичшиксез, 7 миллиард 570 миллион сум өстәргә кирәк дип исәпли комиссия әгъзалары. Белүебезчә, бюджетны эшләү барышында тарихи һәм мәдәни хәзинәләрне реставрацияләү өчен, авыл клубларына әйберләр алу өчен планлаштырылган 7 миллиард сум «Казан Кремлен торгызу» «строка»сына кертелгән. Моның белән һич кенә дә килешеп булмый. Бу – калган тарихи-мәдәни хәзинәләребезне торгызу бөтенләй диярлек туктатылачак дигән сүз. Безне бигрәк тә «Болгар» тарихи-архитектура тыюлыгы борчый. Бабаларыбызның изге урыны болай да ташландык хәлдә. Шуңа да карамастан аннан халык өзелми. Киләсе елда Бөтендөнья татар конгрессының икенче корылтае җыелачак. Дөньяның төрле почмакларыннан татарлар кайтачак. Алар безгә рәнҗеп китмәсеннәр өчен, «Болгар»ны кичекмәстән торгызырга, тәртипкә китерергә кирәк.
Бюджет проектында иҗат союзлары өчен 851 миллион сум гына чыгым каралган. Язучылар берлегендә генә дә 250 дән артык язучы исәпләнә. Аларның шактый гына өлеше беркайда да эшләми, язучылык белән генә шөгыльләнә. Китаплары күптән инде чыкмый. Фактта алар – эшсезләр. Ләкин аларга бернинди дә эшсезлек пособиесе бирелми. Аннары юбилейлар, иҗат кичәләре уздырырга кирәк. Язучылар да китә тора. Ул язучыларны, һич югында, үзләре үлгәч булса да, хөрмәтләп озатырга кирәк. Каберләренә ташлар, һәйкәлләр куярга кирәк. Аларның берсе дә бушка эшләнми. Безнең шулай ук Рәссамнар берлегебез бар. Аның 60 ел дәверендә бюджеттан бер генә тиен дә акча алганы юк. Кайберәүләр: «Рәссамнар – бай халык», – диләр. Һич тә алай түгел. Күргәзмәләр залын тотар өчен генә дә айга 40 миллион сум акча кирәк. Шуңа күрә без аларга ярдәм итәргә, елга 100 миллион сум бюджет акчасын жәлләмәскә тиешбез.
Менә берничә ел инде республикада «Татар-информ» эшләп килә. Ул – республикадан читтә яшәүче татарлар белән турыдан-туры эшләүче, татар диаспорасына ярдәм күрсәтүче бердәнбер оешма дисәң дә була. Бюджет проектында каралган сумма аларның эшчәнлеген тәэмин итәрлек түгел. Аннары безне гаҗәпләндергән тагын бер факт: ул да булса Татарстан китап нәшриятының бюджет проектыннан бөтенләй төшеп калуы. Бу – тарихта булмаган хәл. Хәтта сугыш елларында да татар китабы чыгудан туктамаган. Бу – татар китабын үлемгә хөкем итү белән бер. Ә сүз фәкать 6 миллиард сум турында бара.
Мине борчыган тагын бер әйбер бар. Ул – кинематографиягә караган маддә. Анда нәфис фильм өчен бер генә тиен дә акча каралмаган. Хәтерләсәгез, без, депутатлар, Кинематография дәүләт комитетын яклап, саклап калдык. Аның яңа җитәкчесен хупладык. Татар киносы булыр дип өметләндек. Әмма «Болгарның җылы җилләре» тирәсендә салкын җилләр исә башлады. Хәтта үзебезнең депутатлар арасында да аңа мөнәсәбәт төрлечә. Ә комитет кешеләре, ул кинога акча бүлмәгез, дип, дәүләт җитәкчеләренең ишек төпләрен таптыйлар. Менә бу чын татарча «кино» инде. Булачак беренче татар киносына ярдәм итәргә кирәк. Башланган эшне, яртысы эшләнгән килеш ташлап, кеше көлдермик. Һәм безнең комиссиянең фикере мондый. 1996 елгы акчаның да әле 30 проценты гына тотылган. Киноның инде 60 проценты төшерелгән. Быелгы биреп бетерелмәгән 7 миллиардны булса да киләсе ел бюджетына, һичшиксез, кертергә кирәк.
Телләр турындагы Законны тормышка ашыру чаралары өчен бюджет проектында аерым «строка» бар. Узган елгы бюджетка моның өчен 5 миллиард сум каралган иде. Ул фәкать 15 процентка гына үтәлде. 1997 елга да былтыргы кадәр генә каралган. Мин моны ниндидер бер аңлашылмаучанлыктыр дип уйлыйм, һәрхәлдә, махсус уйланылган, республикадагы тотрыклы сәяси тормышны юри бозар өчен эшләнгән эш түгелдер. Әмма, иманым камил, әгәр дә әлеге сумма шушы килеш калса, җәмәгатьчелектә, бигрәк тә татар җәмәгатьчелегендә, зур ризасызлык тууы бик мөмкин. Соңгы вакытта татар телен дәүләт теле итү өлкәсендә күпмедер җанлану, кызыксыну бар, теләк бар, әмма бу – зур чыгымнар сорый торган эш. 5 миллиард ул – бүген «скромный» гына бер коттедж бәясе. Мәсәлән, Татарстан китап нәшриятында профессор Фуат Ганиев төзегән икетомлык русча-татарча академик сүзлекнең кулъязмасы ята. Аны чыгарыр өчен 1,5 миллиард сум кирәк. Ә андый сүзлекләр, дәреслекләр, китаплар йөзләгән булырга тиеш. Шуңа күрә дә Финанс министрлыгы быелгы бурычларын да биреп бетерергә бурычлы. Һәм мин 16 нчы маддәнең 14 нче пунктын 12 миллиард сум дип үзгәртергә кирәк дип исәплим.
Әгәр инде Конституция дә, телләр турындагы Закон да үтәлми икән, аларны акча юклыктан үти алмыйбыз икән, әйдәгез, Конституция белән Законга вакытлыча төзәтмә кертик. «Финанс хәлләре әйбәтләнгәнче, Татарстанда дәүләт теле булып рус теле генә исәпләнә», – дип язып куйыйк. Халыкка аңлатырбыз. Бәлки, безнең хәлгә керерләр. Ояты үзебезгә булыр!
Аннары, законнарның үтәлмәве дигәннән, безнең комиссия әгъзаларын татар милли университетының язмышы да бик борчый. Бюджет проектында ул хакта берни дә юк, ә Дәүләт Советының карары бар. Эшче комиссия төзелде. Менә-менә булачак, дидек. Булмады. Һәрхәлдә, бу хакта без тулы җавап алырбыз дип ышанам. Булачакмы ул, юкмы? Булса, кайчан булачак? Булмаса, ни өчен булмаячак?
Берничә көн элек безгә АНКОның, ягъни Татарстан Республикасының Милли-мәдәни җәмгыятьләр ассоциациясе, җитәкче-президенты Сәгыйть әфәнде Джаксыбаев мөрәҗәгать итте. АНКО ул – мари, удмурт, чуваш, украин, немец, яһүд һ.б. халыкларның мәдәни җәмгыятьләрен берләштергән билгеле оешма. Аларның эшләнгән эшләре да җитәрлек. Әгәр башка халыклар безгә һәм читтәге татарларга уңай мөнәсәбәттә булсын дисәк, үзебездәге азсанлы халыкларга һәрьяклы ярдәм итәргә тиешбез. Шуңа күрә әлеге ассоциациянең чыгымнарын аерым «строка» итеп бюджетка кертергә кирәк, дип уйлыйм. Алар күп тә сорамый. Сүз 150 миллион турында бара. Без акчасызлык заманында яшибез. Бюджетта акча юк! Юкка без үзебез дә тук! Әмма шунысы гаҗәп: акча ул юк та, бар да! Татар китабы өчен юк ул, миллиардлар тотып уздырылган бәйрәмнәргә бар! Татар теле өчен юк ул, чит илләргә йөрергә, юбилейларга, презентацияләргә бар! Культурага юк ул, шикарный офисларга, импортный мебельләргә бар! «Ыштансыз артка каеш бау» шул буладыр инде. «Замашка»лар безнең – европейский, мөмкинлекләр генә – татарский. Акча бар бездә, акча җитәрлек. Кирәк урынга гына тота белергә кирәк. Акчаның кайларга киткәнен, кайларга тотылганын миннән усалраклар әйтер. Хәер, сез аны үзегез дә яхшы беләсез, белмәмешкә генә салышасыз.
27 декабрь, 1996
Историческая память народа
(Из выступления на сессии Государственного Совета)
Когда речь идёт об архивных учреждениях и архивах, так и хочется назвать их хранилищами исторической памяти народа, домами его истории. Ведь архив для нас – это прежде всего истоки, рукописи, свидетельства, голоса далёких времён и судеб, это неугасающий след, горячее дыхание истории. Архивисты же – хранители живой древности, оснований истории народа. И сегодня, наверное, нет семьи, которая не обращалась бы в архивы: старшее поколение собирает данные о стаже работы, о фактах награждения медалями, хлопочет о метриках, семьи репрессированных ищут документы, восстанавливающие добрые имена своих родственников. Только в период подготовки к 50-летию Победы архивы Татарстана обслужили около 100 тысяч человек – почти целую армию ветеранов. Радует то, что в последнее время в архивы приходит всё больше молодых людей, которые хотят знать генеалогию своего рода, историю своих предков для составления шаджара. Ведь издавна считалось обязательным знание родословной до седьмого поколения. Такова была заповедь старших поколений, сохранившаяся и по сегодняшний день.
А ещё радует, что одновременно со строительством и реконструкцией главных мечети и храма в Казанском Кремле руководители республики не забыли выделить и здание под архивохранилище, отвечающее современным требованиям хранения документов. Это позволит намного смягчить то кризисное состояние, в каком оказались архивы, часть которых и по сей день продолжает влачить жалкое существование в затапливаемых подвалах жилых домов и неотапливаемых церквях. Причём заполняемость всех архивов составляет более 100 процентов. В результате даже Центральный государственный архив, преобразованный на днях с одобрения нашей комиссии в Национальный архив Республики Татарстан, вот уже несколько лет вынужден прекратить приём документов от учреждений и предприятий, а из районов документы не принимались уже более полувека. А разве суверенный Татарстан не должен иметь своего самостоятельного исторического архива, закрытого при тоталитарном режиме ещё в 1938 году? Нет у нас, как в других республиках СНГ, и архива научно-технической документации, хотя насчитывается десятки НИИ. У меня, как у писателя и депутата, особое беспокойство вызывает сохранность документов, связанных с судьбой татарской литературы и искусства. По каким только музеям, библиотекам и архивам не разбросаны сегодня бесценные реликвии нашей культуры! И опять напрашивается вопрос, разве не пора и у нас, как в других государствах, создать Государственный архив литературы и искусства? В этой связи особо хотелось обратить ваше внимание и на такой, на мой взгляд, немаловажный факт: если документы на бумажной основе сегодня довольно-таки полно представлены в архивных фондах творческих союзов, различных редакций и театров, то со звуко- и видеорядом дело обстоит совсем из ряда вон плохо. В условиях отсутствия в нашей республике специализированного архивохранилища кинофотодокументов их сохранность вызывает серьёзные опасения. Вот почему мы очень надеемся, что решению проблемы обеспечения сохранности богатого архивного фонда Республики Татарстан, насчитывающего около 4,5 миллиона единиц хранения, будет способствовать реализация принятого в прошлом году постановления Кабинета Министров Республики Татарстан о сооружении пристроя к зданию бывшего партархива, где можно было бы разместить ещё 1,6 миллиона архивных дел.
Конечно, разом такое, особенно в наше сложное, переходное время не решить. Но ведь никто этого и не требует. В Государственной программе развития архивного дела следует, видимо, наметить поэтапный план eгo проведения.
Статья 18 проекта закона возлагает на местные органы государственной власти задачу обеспечения архивов соответствующими помещениями. Надо сказать, что документы самого многочисленного звена учреждений Государственной архивной службы районных и городских архивов являются важной источниковой базой, отражающей развитие всего социально-экономического облика современных городов и сёл. На сегодняшний день в райгосархивах насчитывается более 0,5 миллиона дел, что превышает весь архивный фонд ряда наших соседних республик и областей. Однако обеспечение сохранности архивного фонда Республики Татарстан на местах вызывает серьёзную тревогу. По существу, в городах и районах республики на сегодня нет ни одного архивохранилища, полностью отвечающего требованиям дня. Особенно неблагоприятная ситуация по обеспечению сохранности документов сложилась в Буинском райархиве, фонды которого являются одними из крупнейших в республике. Потолок и стены обиты досками, электропроводка открытого исполнения, деревянные стеллажи, полки которых рассохлись и покосились, не имеют огнезащитной пропитки, охранно-пожарная сигнализация и водоснабжение отсутствуют. Степень же загруженности хранилища составляет около 130 процентов. А в Атнинском, Бугульминском, Дрожжановском, Тюлячинском районах даже отсутствуют помещения под архивохранилище, хотя архивные отделы существуют уже не один год. В Кайбицком районе, созданном пять лет назад, архивное учреждение не создано вообще, в результате чего люди за каждой справкой вынуждены ездить в соседний Апастовский район.
Всё это, к сожалению, ведёт к невосполнимым потерям нашего архивного фонда. Назову лишь некоторые из них: сгорели при пожаре документы постоянного хранения Чистопольского райпо и райфинотдела, сгорел весь архив Шланговского сельсовета Дрожжановского района, из-за отсутствия элементарных условий для хранения утеряны документы Муслюмовской центральной больницы. По этой же причине потерялись материалы постоянных депутатских комиссий Комсомольского районного Совета города Набережные Челны, годовые отчёты отдела культуры Менделеевского райсовета и т. д. Причём до принятия рассматриваемого сегодня Закона никто по существу за утерю архивных документов ответственности не несёт. Вот поэтому наша комиссия считает, что необходимо выработать и механизм выполнения рассматриваемого сегодня документа – Закона Республики Татарстан «Об административной ответственности за нарушение архивного законодательства Республики Татарстан».
В целом подготавливаемый проект закона отвечает требованиям времени, и наша комиссия просит утвердить его в первом чтении. Принятие настоящего Закона, несомненно, явится надёжной правовой основой для дальнейшего развития архивного дела в республике.
28 марта 1996
Тел безне берләштерергә тиеш!
(II Бөтендөнья татар конгрессында ясаган чыгыш)
Тел факторы төрле халыкларның тормышында төрле көчкә, әһәмияткә ия. Әйтик, татарлар шикелле үк бөтен дөньяга сибелгән яһүдиләр һәртөрле тарихи һәм иҗтимагый шартлар аркасында бүген үз милли телләренә ябышып ятмыйлар, милләтне милләт иткән төп факторга исәпләмиләр. Белоруслар белән украиннар да, мөстәкыйль дәүләт булып яшәүләренә карамастан, бүгенге көндә дә күбрәк рус телендә аралашуны уңайлырак күрәләр. Индиядә исә әле һаман да дәүләт теле – инглиз теле. Мисалларны күбрәк тә китерергә булыр иде. Ә безнең татар өчен тел мәсьәләсе яшәү белән үлемгә тиң. Телең яшәсә, халкың да яши, телең үлсә, халкың да юкка чыга. Безгә өченче вариант бирелмәгән. Милләтебез өстенә ябырылган бөтен бәлаләрне татар теленең статусы югары булмаудан күрәбез. «Әгәр татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле булса, барысы да яхшы булачак», – дип, чын күңелдән балалар ышануы белән ышанабыз.
Туган телебезнең гасырларга сузылган фаҗигале бай тарихы, бүгенге реаль хәле һәм әлегә язмышы төгәл генә хәл ителеп бетмәгән шактый томанлы киләчәге бар. Ул, чыннан да, дөньяда иң бөек ундүрт тел исәбенә керә микән? Төгәл генә әйтә алмыйм. Бу мисалны галимнәребез еш кабатласалар да, аның чыганакларын күрсәткәннәрен хәтерләмим. Аның шулай икәнлегенә ихластан ышанасы килә. Ләкин шуны гына беләм: тел ул – халыклар язмышының, халык күңеленең көзгесе. Халкыбыз нинди – телебез дә шундый. Ә халкыбызның бүгенге халәте һәммәбезнең дә күз алдында. Яхшысы-яманы да, бөеклеге-мескенлеге дә – бөтенесе бергә буталып беткән. Күпме генә үзара бәхәсләшсәк, тарткалашсак та, гаеплеләрне табарга һәм фаш итәргә тырышсак та, татар теленең язмышын, димәк, халкыбыз язмышын да, үзебезгә хәл итәсе. Ләкин моны зар елап, тиргәшеп кенә эшләп булмаячак. Шуңа күрә нәкъ менә бүген «татар теле бетә, татар теле үлә» дип сөрән салу, адым саен бер үк сүзне тәкрарлау килешми дә, хакыйкатькә дә туры килеп бетми. Алай бик батыр булгач, бу хакта иртәрәк, 20–25 ел элегрәк чаң кагарга иде. Әгәр ул вакытта дәшмәгәнбез икән, фәкать бер генә юл кала, эш эшләргә, хәрәкәт итәргә, югалтканнарыбызны эзләргә һәм табарга! Әгәр үзен татар итеп тойган һәркем үз урынында үз татар телен онытмый икән, эшендә, һөнәрендә файдалана икән, – татар теле яшәр. Аннары телебез фаҗигале гасырлар аша шушы көнгә килеп җиткән икән, биредә инде без хөрмәтле әдипләребезгә, тел галимнәренә, укытучыларыбызга, бигрәк тә татар халкының үзенә рәхмәтле булырга тиешбез. Башка халыклар, без күргәнне күрсә, күптән инде бөтен милләтләре белән рус телле манкортка әйләнеп беткән булырлар иде. Үзебезнең кемлегебезне беләсебез килсә, башкаларга, күрше-тирәгә игътибар беләнрәк карыйк. Аларның хәлләре дә, телләре дә безнекенә караганда бик күпкә хәвефлерәк. Менә аларның туган телләре, чыннан да, упкынга килеп терәлгән. Ләкин без – бөек халык! Тарихыбыз да баерак, мөстәкыйльлегебез дә, тоткан мәсләгебез дә башкарак. Кемлегебезне белер өчен, без үзебездән зуррак халыкларга карыйбыз, телебезне дә аларның телләре дәрәҗәсенә күтәрергә омтылабыз. Бу яктан караганда, татар теленең бүгенге хәле шактый кызганыч, шактый аянычлы. Бүгенге төп максатыбыз да – татар телен бик күп тарафларда яшәүче халкыбызның уртак бер бөек теле итеп саклап калу, аны шушы матур килеш киләчәк буынга – XXI гасырда яшәячәк татарларга тапшыру, ә инде Татарстаныбызда чын мәгънәсендә дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрү. Бөек эш башланды инде. Һәм, иманым камил, бу тугры юлдан читкә тайпылып, туктап калу да, артка чигенү дә булмаячак.
Тел үсешенең, тел яшәешенең табигый закончалыклары бар. Ләкин тел бүген безнең өчен филология өлкәсенә генә кагыла торган бер күренеш түгел. Ул турыдан-туры иҗтимагый һәм милли сәясәтебезгә бәйләнешле. Шул сәбәпле бүген безгә күбрәк нәкъ менә тел сәясәте турында фикер алышырга кирәктер. Ни өчен дисәң, бүгенге тарихи һәм иҗтимагый ситуациядә тел сәясәте тормышыбызның телгә мөнәсәбәте булган бик күп өлкәләргә тәэсир итә. Һәм без (мин монда хакимиятне һәм рәсми оешмаларны күз алында тотам) телебезнең үсешенә, аның тормышыбыздагы кулланылышына законнар, карарлар, указлар нигезендә турыдан-туры тәэсир итәргә, аңа юнәлеш бирергә бурычлыбыз. Әлбәттә, тел сәясәте бер безнең халыкка гына кагылмый. Ул – бик күп халыкларга, дәүләтләргә хас күренеш. Бу мәсьәләгә караган халыкара документлар да җитәрлек. Шулар арасында «Региональ һәм азчылык халыклар телләре турында Европа хартиясе» безнең өчен, миңа калса, аеруча әһәмияткә ия. Шунысы да игътибарга лаек: ул Европа Советында 1992 елда, ягъни без телләр турындагы Законны үзебездә кабул иткән елда кабул ителде. Россия дә хәзер Европа Советында. Әгәр шулай икән, ул аны ратификацияләргә тиеш булачак. Шунысын да әйтеп китик: әлеге Конвенция Россиянең телләр турындагы Законына һич кенә дә каршы килми. Безгә мондый документларны ныклап өйрәнергә, алардан файдаланырга һәм эшебездә кулланырга кирәктер.
Ә бездә бу изге эшнең башында, барлык демократик илләрдәге кебек үк, Татарстан Республикасының Дәүләт Советы тора дисәм, һич тә ялгыш булмас. Әлбәттә инде, тел белгечләребезнең актив катнашлыгы һәм ярдәме белән. Телгә кагылышлы иң кыйммәтле документлар парламентта кабул ителә, иң кайнар бәхәсләр парламент сессияләрендә бара. Халык депутатларын күпме генә тәнкыйтьләсәк тә, парламент эшеннән канәгать булмасак та, алар үзләренең телгә кагылышлы вазифаларын ихлас күңелдән башкаралар дип ышандыра алам. Иң мөһиме, «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында»гы Закон бар. Анда акка кара белән «татар теле – дәүләт теле» дип язылган. Ә Закон үтәлергә тиеш. Ул Президентка да, министрларга да, республикадагы гап-гади гражданнарга да кагыла. Әгәр Закон үтәлми икән, монда Законның да, парламентның да гаебе юк. Димәк, әлегә дәүләтебез, гражданнарыбыз шундый, ягъни үзебез шундый. Ләкин без Законны ничек кенә булса да эшләтергә тырышабыз. Шул максаттан парламент тарафыннан телләр турындагы Законны тормышка ашыру буенча Программа да кабул ителде. Анда бурычлар Дәүләт Советына, Министрлар Кабинетына, һәртөрле оешмаларга, кыскасы, – барыбызга да аңлашылырлык итеп татар һәм рус телләрендә язылган. Эшләргә генә кирәк! Кызганыч ки, эшләү җитми. Дәүләт Советының соңгы сессияләренең берсен күбегез хәтерлидер. Без анда мәсьәләне кабыргасы белән куйдык. Дөрес, сессиядән соң матбугатта депутатларны мыскыл итебрәк язылган мәкаләләр күренүен күренде. Әмма филолог иптәшләр «парламент»ның инглиз сүзе икәнен һәм «сөйләшү»не аңлатканын яхшы беләләрдер. Депутатлар нәрсә сөйләмәс тә, нәрсә генә тәкъдим итмәс. Ә сессия утырышларының төп нәтиҗәсе: ул карар булырга тиеш. Безнең сессия карары исә шактый саллы, эшлекле һәм вакытлы булып чыкты. Бу минем генә фикерем түгел, җәмәгатьчелекнеке дә.
Дәүләт Советы карарының кайбер урыннарын яңадан исегезгә төшереп китәм.
«Татарстан Республикасы Дәүләт Советының мәдәният һәм милли мәсьәләләр, закон чыгару, законлылык, хокук тәртибе һәм депутат этикасы мәсьәләләре комиссияләренә «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Татарстан Республикасы Законын бозган өчен административ җаваплылык хакында» Татарстан Республикасы законы проектын әзерләргә.
Татарстан Республикасы Президентына түбәндәге тәкъдимнәр белән мөрәҗәгать итәргә:
– 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итү турында;
– «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Татарстан Республикасы Законын гамәлгә ашыруны һәм Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасын үтәүнең барышын оештыручы дәүләт хакимиятенең республика органын төзү турындагы мәсьәләне карарга.
Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына:
– Татарстан Республикасы халыкларының телләрен яклауның гарантияләрен гамәлгә ашыру буенча кирәкле барлык чараларны күрергә, шул исәптән Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасын бюджеттан максатчыл финанслау өлешендә, законнар нигезендә бу максатларда ташламалы салым сәясәте уздырырга;
– Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте һәм идарәсе органнары хезмәткәрләренең, шулай ук ике дәүләт телен дә белү һәм гамәлдә куллану хезмәт хакына 15 процентка кадәр өстәмә билгеләргә хокук бирүче халык хуҗалыгы тармакларының исемлеген Татарстан Республикасы Дәүләт Советына кертергә;
– 2000 елга кадәр татар дәүләт милли университетын ачарга.
Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына «Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасына үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каравына тәкъдимнәр кертергә һәм, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе белән бергә, латинчага нигезләнгән графикага күчү чаралары планын эшләргә һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каравына кертергә.
Россия Федерациясе хөкүмәтенә татар телен һәм мәдәниятен, шулай ук Россия Федерациясенең башка халыклары телен һәм мәдәниятен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча федераль программа эшләргә, аларны 1998 елда финанслауны карарга дигән тәкъдим белән мөрәҗәгать итәргә».
Конгресста катнашучы делегатлар әлеге тәкъдимнәрне, һичшиксез, якларлар дип уйлыйм. Безне бигрәк тә латин графикасына күчү проблемалары борчый. Безнең һәрбер кылган гамәлебез төрле төбәкләрдәге татарларны берләштерү идеясенә хезмәт итәргә тиеш. Латинга күчүгә үз мөнәсәбәтләрен иң элек Башкортстанда, башка чит өлкәләрдә яшәүче татарлар әйтсен иде. Аларның фатихасын алмыйча, без бу зур эшкә тотына алмыйбыз. Мирфатыйх Зәкиевнең «Ватаным Татарстан»да чыккан проектына да фикер әйтелер дип уйлыйм. Конгресста бу хакта сүз күп булса да, ул барыбер Дәүләт Советында хәл ителсә дөресрәк булыр, мөгаен. Җитәкчеләр каршы килмәс, чөнки хәзер аларга барыбер, нинди графикада булса да, укырга да, язарга да җыенмыйлар. Икенчесе – 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итү. Бу мәсьәләгә, ишетүемчә һәм белүемчә, битарафрак караш хөкем сөрә. Берәүләр артык мәшәкатьтән, эштән курка. Икенчеләр аның нәтиҗәлелегенә ышанып бетми. Өченчеләр исә бу идеяне үзләре башлап тәкъдим итмәгән өчен генә яклыйсылары килми. Кайберәүләр: «Башка елларны нишлибез соң?» – дип тә сорыйлар. Минем җавабым бер генә. Әгәр 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итсәк, бик күп эш эшләнәчәк, алдагы еллар өчен дә ныклы база әзерләнеп калачак. Әгәр конгресс бу тәкъдимне хупласа, 1998 ел барлык татарлар өчен дә татар теле елы булачак. Читтәгеләргә дә, туган телебезне җанландырып җибәрү өчен, бер этәргеч булыр иде. Конгрессның яңа башкарма комитеты бу мәсьәләне үзенең эш планына кертер һәм контрольдә тотар иде, чөнки парламентның вәкаләте Татарстан кысалары белән генә чикләнгән.
Әлбәттә, татар теле республикабызда дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрелсә, дәүләт төзелешенең бөтен өлкәләрендә дә ныклап кулланыла башласа, читтә яшәүче милләттәшләребез өчен дә әйтеп бетергесез таяныч булыр иде. Һәм без моны ничек кенә булса да эшләрбез дигән эчке бер ышаныч та бар күңелдә. Әмма мине бүген читтәге татарларның, татар диаспорасының язмышы, андагы татар теленең киләчәге ныграк борчый. Татар телен анда ничек саклап калырга? Менә бүгенге төп мәсьәлә кайда!..
Бүген татар теленә мөнәсәбәт төрле төбәктән, төрле каланчадан төрлечәрәк күренә. Бәхәсләрнең дә күбесе шунлыктан килеп чыгадыр, мөгаен. Әйтик, Татарстан җитәкчелегенең татар теленә булган мөнәсәбәте үзенә бертөрле. Татарстанның сәясәт һәм хөкүмәт элитасы, нигездә, рус тәрбиясе алган, татарча бераз аңласа да, рус телендә сөйләшә, укый, яза. Әмма законнар, карарлар, программалар кабул итү юлы белән татар теленең статусын күтәрергә тырыша, һәрхәлдә, ачыктан-ачык аяк чалмый. Зыялыларыбызның да иҗат белән шөгыльләнгәннәре генә татарча белә диярлек. Техника, физика, медицина өлкәсендә андыйлар бармак белән генә санарлык. Аларның да милләт җанлылары татар теле өчен, нигездә, рус телендә көрәшәләр. Ә чынында татар теленә бары тик иҗат кешеләре, филология, әдәбият, тарих галимнәре, милли хәрәкәт вәкилләре генә хезмәт итә. Аларның яшәү рәвешләре дә күбесенең татарча диярлек. Шуңа күрә аларга татар теленең бүгеннән үк дәүләт теле булуы зарур. Алар гаиләдә дә, балалар бакчаларында да, урта мәктәп белән югары уку йортларында да татарча тәрбияләнүне, татарча укытуны таләп итәләр, чөнки шунсыз туган телебезнең дәүләт теле була алмаячагын яхшы аңлыйлар. Бу – бүгенге татар халкының иң прогрессив катламы, ягъни сәясәттә дә, милли хәрәкәттә дә «погода ясаучы» кешеләр. Конгресста да, нигездә, шундыйлар катнашадыр дип ышанасы килә.
Әмма халкыбызның башка катламнары да бар. Мәсәлән, республикабыздагы авыл халкы һәрвакыт татарча сөйләште, күпчелек авылларда татарча укыды. Ләкин алар XX гасыр башларыннан ук рус теленә омтылдылар, шәһәр татарларына кызыгып яшәделәр, балаларын чит авыллардагы рус мәктәпләрендә укытырга тырыштылар. «Балам рус мәктәбендә укымады, вузга керә алмады, кеше була алмады», – дигән зарларны күп ишетергә туры килде, һәм алар, әлбәттә, хаклы иде. Менә шуңа күрә авыл халкының тел турындагы сөйләшүләребезгә дә, тел язмышына да әллә ни исләре китми шикелле. Аларның төп максаты – бүген ничек булса да балаларын укыту, агроном, врач, инженер, экономист, юрист итү…
Диаспора белән эшләр тагын да катлаулырак. Башкортстанда яшәүче татарларның тел проблемасы – махсус чыгыш сорый торган проблема. Алар бу хакта үзләре дә әйтми калмаслар. Ничек кенә булмасын, андагы 1,5 миллионга якын татар безнең ярдәм белән үзләрен дә, телләрен дә саклап калырлар. Ә менә Россия өлкәләрендә яшәүчеләрнең телләре акрынлап бетүгә таба барганын күрмәмешкә салышсак, бу зур хата булыр иде. Чөнки күпчелегебез шул өлкәләрдә яши. Әйдәгез, уйлап карыйк. Практик яктан караганда, ягъни ата-ана күзлегеннән караганда, татарча урта мәктәп кирәкме аларга? Бу риторик сорау түгел. Бу андагы татарларның турыдан-туры тормышына, яшәү рәвешенә кагыла. Татар мәктәбен тәмамлаган бала укуын кайда дәвам итәргә тиеш? Әлбәттә, үз өлкәсендә яисә Мәскәүдә. Аларның барысы да Казанга килә дә алмый, кала да алмый. Димәк, рус өлкәләрендәге татарларның милли мәгариф системасы уйланылмаган. Дөрес, кайбер концепцияләрдә кайбер рус шәһәрләрендәге институтларда, педучилищеларда аерым татар бүлекләре ачу турында сүз бара. Андый уңай мисаллар да бар. Әмма биредә сүз фәкать педагогик вузлар турында, педагогик кадрлар турында гына бара. Шулай булгач, без моннан соң да иң яхшы очракта да андагы авыл мәктәпләрендә атнага берничә сәгать татар теле һәм әдәбияты укыту белән канәгатьләнергә тиеш булабыз. Рус өлкәләрендә яшь буын инде бүген үк русча гына сөйләшә. Ә алар – берничә миллион татар дигән сүз.
БДБ илләрендәге, шулай ук ерак чит илләрдәге милләттәшләребезнең татар теленә булган мөнәсәбәтләре бөтенләй башкачадыр. Анда хәзер без күз алдына китергән татар мәктәпләре дә, татар класслары да була алмый, һәр илнең үз законнары, үз мәгариф системасы, үз тәртипләре. Алар өчен иң мөһиме – телләрен, җырларын, моңнарын онытмау. Биредә алар өчен мәдәни чаралар кулайрак. Бездә чыккан китапларны, газета-журналларны укыштырып барырга алар, әлбәттә, безнең латин графикасына күчүебезне көтәләр.
Күрәсез, бу мәсьәләдә барыбызга да ярый торган, барыбыз да яратырлык уртак бер фикергә килү – авыр һәм катлаулы бер хәл. Тел дигән юрганны һәркайсыбыз үзенә тарта. Ә уртак бер концепция барыбер кирәк булачак.
Тагын бер куркыныч әйбер бар. Безнең кайчакларда, эйфориягә бирелеп, татар телен бер елда, ике елда дәүләт теле итәсебез килә башлый. Ләкин татар теленең статусын күтәрү елдан-ел авырая гына барачак. Ни өчен дигәндә, Татарстан дөнья күләменә чыгып бара. Башка регионнарда да шул ук процесс. Безне олы дөньядан аерып торган совет системасы яшәешебезне дә, телебезне дә күпмедер дәрәҗәдә консервациядә тотты. Хәзер исә дөньяның капкалары ачык. Булдыклы егет-кызларыбызның, бай балаларының карашлары бүген чит илләрдә. Моның өчен, һичшиксез, иң элек рус теле, инглиз теле, һич югы, төрек теле кирәк булачак. Менә шуңа күрә бүгенге элитаның, бай сәүдәгәрләрнең, хәтта милләтпәрвәрләребезнең дә балалары нәкъ менә престижлы инглиз яисә төрек лицейларында, Төркиядәге, Европа илләрендәге университетларда белем ала. Ә татар гимназияләрендә, гадәттә, гади халык балалары һәм безнең кебек кайбер беркатлырак иҗат кешеләренең балалары гына укып йөри. Бу – татар теле моннан соң да гади авыл халкына гына, шәһәр ярлыларына гына, шулай ук әлеге дә баягы шул иҗат интеллигенциясе һәм галим-голәмә өчен генә булып калу ихтималын тагын да көчәйтә дигән сүз. Моңа каршы торуның бер генә чарасы бар. Ул да булса татар мәктәпләрендә телләр укытуның системасын яисә методикасын тамырдан үзгәртү. Татар мәктәбен тәмамлаган бала, татар теле белән беррәттән, рус телен һәм чит телне дә бердәй яхшы белеп чыкканда гына, башка зур халыклар белән аралашырлык татар кешесе булып җитешә алачак.
1997
Бер балага… ярты китап
(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)
Акча сораган кешене беребез дә яратмый, акча сорый башласалар, хәтта балаларга да ачу килә. «Болай да ашарга-эчәргә көчкә җитеп бара, өстәвенә сез аптыратасыз», – дип җавап кайтарасың. Хатының акча таптыра башласа да: «Каян алыйм мин ул акчаны, мин бит урлаша белмим, шул бер зарплатага яшим», – дип акланырга тотынасың. Шуңа күрә мин акча бүлеп утыручы җитәкчеләребезнең хәлләрен бик яхшы аңлыйм, аларның хәлләренә дә керергә тырышам. Сизелеп тора: без трибунага күтәрелүгә үк, аларның кәефләре кырыла. Ләкин алар үзләре дә безнең хәлне аңласыннар иде. Ни өчен дисәң, мәдәният, әдәбият, сәнгать әһелләренең, мәгариф һәм фән кешеләренең, сәламәтлегебезне саклаучыларның башка чаралары юк, алар да шул безнең балалар, хатыннар хәлендә. Алар фәкать бюджет акчасына гына көн итәләр, бөтен карап торганнары шул бюджет. Трибунага чыгып, публично теләнүебез дә һич кенә дә рәхәт тормыштан түгел. Оят икәнен дә беләбез, ләкин барыбер теләнәбез. Ирексездән бөек Тукайның «Теләнче» шигыре искә төшә:
Кызганыч хәл! Кызганыч хәл,
Бик кыен бит, бик кыен;
Бирсәңезче бер тиен тик,
Тәңкә түгел бит, тиен! –
дип язган иде ул ХХ гасыр башында. Хәзер гасыр бетеп бара. Чыннан да, ныклап исәпләп карасаң, башка өлкәләргә киткән миллиардлар белән чагыштырганда, без тиеннәр генә сорыйбыз. Мин шуны гына аңлап бетерә алмыйм: безгә минималь социаль стандарт белән исәпләнгән һәм шуннан соң ике тапкыр кыскартылган бюджет тәкъдим ителә. Безгә калса, бу без үзебез үк кабул иткән Татарстан Республикасының социаль-экономик прогресс программасы белән бик үк туры килеп бетми. Һәрхәлдә, прогресс турында сөйләшү уңайсызрак. Мин, халык депутаты, комиссия рәисе, мәдәнияткә, мәгърифәткә, фәнгә булган битараф карашны, сәер мөнәсәбәтне каләмдәшләремә һич кенә дә аңлатып бирә алмыйм. Бюджет юрганының кыска икәнен аңлыйм, ләкин Әхсән Баян белән Зәет Мәҗитов кебек танылган шагыйрьләребезнең 70 еллык юбилейларына да китап чыгара алмый интегүләрен берничек тә аңлата алмыйм. Хәлебезнең авыр икәнлеген аңлыйм, ләкин Г.-Х. Андерсен исемендәге Халыкара Почётлы премия лауреаты, Татарстанның халык шагыйре Шәүкәт Галиевнең 70 яшенә кадәр «хрущёвка»да гомер итүен, әле һаман шул «хрущёвка»сына да телефон кертә алмыйча йөрүен берничек тә аңлата алмыйм. Шулай ук бөек әдибебез Нәкый Исәнбәтнең утызтомлык әсәрләре, басылмыйча, нәшрият киштәләрендә тузан җыеп ятуын берничек тә аңлатып булмый. Казанда бик матур мәһабәт административ биналарның бик тиз генә төзелүен хуплыйм һәм аңлыйм. Ләкин күптән планлаштырылган Концертлар залының яисә Милли китапханә бинасының һаман да төзелә башламавын, Композиторлар берлеге белән Язучылар берлеге урнашкан биналарның, ягъни архитектура һәйкәлләренең ярым җимерек хәлдә булуларын берничек тә аңлатып булмый. Мин аңламаган шундый әйберләр бик күп, ләкин бу бөтенләй надан икән, берни дә аңламый икән дип әйтмәсеннәр дип, мин аларның барысын да сезгә әйтеп тормыйм. Тел турында сөйли-сөйли дә безнең телләргә телчә чыгып бетте. Безнең сүзләргә колак салучы, аларны ишетүче генә юк. Хәтерләсәгез, узган сессияләрнең берсендә телләр турындагы Законның үтәлешен тикшердек. Саллы гына карар да кабул иттек. Аңа игътибар итүче булмады. Карарның күп пунктлары үтәлмәгән килеш. Бу инде – Законны гына санга сукмау түгел, ә Дәүләт Советы белән дә исәпләшергә теләмәү дигән сүз. Шуның бер дәлиле: киләсе елга, телләр турындагы Законны тормышка ашыру өчен, бюджетка 6 миллион сум акча бирү каралган. Күренеп тора: күз буяу өчен генә куелган сан. Моның белән татар телен дәүләт теле итеп булмаячагын барыбыз да белеп тора.
Телләр турындагы Законны тормышка ашыруның төп компоненты – китап. Әгәр китап булмаса, бернинди дә телне өйрәнеп булмый. Бүген исә мәдәниятебезнең иң авырткан урыны – китап бастыру. Менә балаларыбызга дәреслекләр чыгаручы «Мәгариф» нәшриятының хәлен карагыз. 1997 елга нәшриятка бюджеттан 8 миллиард сум акча бүлеп бирелде. 23 декабрьгә шуның 2 миллиард 975 миллион сумы алынган. Ягъни 36 проценты. Шул сумманың 66 проценты вексельләр һәм аракы белән бирелгән. Икенче төрле әйткәндә, еллык сумманың 12 проценты гына тере акча белән алынган. Шуңа да карамастан китаплар чыккан. Әмма бу нәшриятның типографияләргә 1 миллиард ярым бурычы бар. Кәгазь, гонорарларын да исәпләсәң, 2 миллиард бурычы. Ә киләсе елгы бюджетка боларның 50 проценты гына кергән. Нәшрият бурычларын түли башласа, дәреслекләргә 2 миллион сум гына акча кала булып чыга. Димәк, укучыларыбыз тагын дәреслексез калачак. Балалар китабы бөтенләй диярлек чыкмаячак. Китапханәләрдә болай да балалар китабы бөтенләй юк. Менә бер генә сан. Республикадагы авыл китапханәләрендә, мәсәлән, бер укучы балага ярты татар китабы туры килә. Төгәлрәк итеп әйтсәк, 0,54 китап…
26 декабрь, 1997
